14 Nisan 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Günefl D›fl›
Gezegenlerin
Ifl›¤› ilk kez belirlendi
‹ki ayr› gökbilim ekibi Spitzer K›z›lalt› Uzay Teleskopu’nu kullanarak iki Günefl’d›fl› gezegenin yayd›¤› ›fl›¤› ilk kez do¤rudan belirledi.
Son y›llarda gökbilimciler en az 130 Günefl benzeri y›ld›z›n çevresinde bir ya da daha fazla gezegen oldu¤unu ortaya ç›kard›lar. Ancak, bu gezegenler y›ld›z›n hareketinde yol açt›klar› küçük yalpalar ya da önünden geçerken ›fl›¤›n›n fliddetinde meydana getirdi¤i küçük düflüfller gibi dolayl› yollarla saptanm›flt›. NASA’ya ba¤l› Goddard Uzay Uçufl Merkezi’nden Drake Deming ile, Harvard-Smithsonian Astrofizik Merkezi’nden (CfA) David Charbonneau yönetimindeki ekiplerse 23 Mart’ta düzenledikleri bas›n toplant›s›nda Spitzer’in duyarl› kameralar›ndan k›z›lalt› ›fl›n›m›n özelliklerinden yararlanarak iki y›ld›z›n çevresindeki gezegenlerin yans›tt›¤› ›fl›¤› basit bir yöntemle belirlediklerini aç›klad›lar. Deming’in gözledi¤i gezegen Dünyam›za 153 ›fl›ky›l› uzakl›kta, Kanatl› At tak›my›ld›z› bölgesinde bulunan bir y›ld›z›n çevresinde dolanan HD 209458b. Charbonneau ve ekibince gözlenense 489 ›fl›k y›l› uzakl›kta Çalg› tak›my›ld›z› bölgesindeki bir y›ld›z›n gezegeni olan TrES-1. Her iki gezegenin varl›¤› da daha önce belirlenmiflti.
Deming ve Charboneau’nun kulland›klar› yöntem flu: Gezegen y›ld›z›n›n önünden geçerken y›ld›z›n yayd›¤› ›fl›¤›
perdeleyerek fliddetinde küçük bir azalmaya neden oluyor. Geçifl
tamamland›¤›nda, yani y›ld›zla gezegen yanyana geldiklerinde sistemin ›fl›¤› art›yor. Hemen sonra gezegen bu kez y›ld›z›n arkas›na geçip kayboluyor.Ve ›fl›¤›n fliddetinde ikinci bir azalma oluyor. ‹flte gökbilimciler, Y›ld›zla gezegen yanyanayken sistemden gelen maksimum
›fl›n›mdan, bu ikinci tutulum s›ras›ndaki ›fl›n›m fliddetini ç›kartarak gezegenin yayd›¤› ›fl›n›m› belirlemifl bulunuyorlar. Buna olanak sa¤layan, sistemin k›z›lalt›
dalgaboylar›nda gözleniyor olmas›. Optik (görünür ›fl›k) dalgaboylar›nda bu fark›
ç›karmak neredeyse olanaks›z. Çünkü y›ld›z›n yayd›¤› ›fl›k, gezegenden
yans›yandan en az 10.000 kat daha güçlü. Oysa k›z›lalt› dalgaboylar›nda bu fark 400’de 1’e iniyor. Ayr›ca, k›z›lalt› kameralar ›s›ya duyarl› ve sözkonusu y›ld›zlar da hat›r› say›l›r derecede s›cak. Zaten bunlar, keflfedilen ço¤u gezegen gibi “s›cak
jüpiterler” diye adland›r›l›yorlar. Nedeni, Kütlelerinin en az Jüpiter’inki kadar olmas› (17 kat olan da var), ma buna karfl›l›k y›ld›zlar›n›n çok yak›n›nda dolanmalar›. Gerek HD 209458b, gerekse de TrES-1, y›ld›zlar›na yaklafl›k 4 milyon km mesafede dolan›yorlar ve bir yörünge turunu 3 günde tamaml›yorlar. Bu nedenle y›ld›zlar›na “kütleçekim kilidi” ile ba¤l›lar ve kendi çevrelerinde dönme süreleriyle yörünge periyodlar› ayn›. Böyle olunca da hep ayn› yüzleri y›ld›zlar›na dönük oluyor. T›pk› Ay’›n Dünya’ya sürekli olarak ayn› yüzünü gösterdi¤i gibi.
Jüpiter gibi gaz devi s›n›f›na giren y›ld›zlar büyük kütlelerinin bas›nc›n›n üzerlerindeki gaz› s›k›flt›rmas› nedeniyle s›cak oluyorlar. Ama bafllang›çta s›cak olan Jüpiter, Günefl’e 400 milyon km uzak oldu¤undan zamanla so¤umufl durumda ve bugün atmosferindeki bulut tepelerinin s›cakl›¤› –150°C. Oysa HD 209458b’nin yayd›¤› ›fl›n›mdan belirlenen s›cakl›¤›, 857°C, TrES-1’inkiyse 787°C olarak ölçülmüfl. Gezegenlerin y›ld›zlar›n›n önünden ve arkas›ndan geçifl sürelerinin
ayn› oluflu, yörüngelerinin eliptik de¤il, dairesel oldu¤unu gösteriyor.
Gezegenlerin kütle çekim yalpalar› ya da y›ld›zlar›n önünden transit geçiflte meydana gelen ›fl›k oynamalar› ile belirlenmesi, yaln›zca bunlar›n kütleleri ve yörünge periyodlar›n›n ö¤renilmesine olanak
veriyordu. Oysa yeni yöntemle belirlenecek çok say›da gezegenin ›fl›¤›n›n karfl›laflt›r›lmas›, bunlar›n atmosferlerinin bileflimi gibisinden daha somut bilgilere ulaflmam›z› sa¤layacak. Gökbilimciler, gezegenlerin ›fl›¤›n›n do¤rudan incelenmesinin, Dünya benzeri kayaç gezegenler bulup bunlar›n
atmosferlerinin yaflam belirtisi içerip içermedi¤i aç›s›ndan incelenmesi hedefi do¤rultusunda ilk durak oldu¤unu belirtiyorlar.
Cornell Üniversitesi Haber Servisi, 23 Mart 2005 NASA Bas›n Bülteni, 23 Mart 2003
Optik dalgaboylar›nda bir gezegeni y›ld›z›n ›fl›¤›ndan ay›rmak çok güç. Bu görüntüde gezegenin görüntüsü büyük ölçüde abart›lm›fl. Gerçekte y›ld›z›n 10.000 kat güçlü ›fl›¤› gezegeni tümüyle sakl›yor.
K›z›lalt› dalgaboylar›nda gezegeni saptamak daha kolay. Çünkü hem s›cakl›k yay›yor; hem de y›ld›z›n ›fl›¤› yaln›zca 400 kat daha güçlü. ZAMAN ZAMAN PARLAKLIK PARLAKLIK haberler 3/30/05 6:34 PM Page 14
