KÜRESEL EKONOMIDE ÖZEL EKONOMIK ALANLAR; SERBEST BÖLGELER VE LOJİSTİK KÖYLER

KÜRESEL EKONOMIDE ÖZEL EKONOMIK ALANLAR;

SERBEST BÖLGELER VE LOJİSTİK KÖYLER

Editör:

Dr. Öğr. Üyesi Metehan ORTAKARPUZ

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ 3

GIRIŞ 10

1.BÖLÜM

SERBEST BÖLGELER KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Metehan Ortakarpuz

1.1. Serbest Bölge Tanımı ve Genel Özellikleri 14

1.1.1. Tanım 14

1.1.2. Kuruluş Amaçları ve Işlevleri 15

1.1.3. Genel Özellikleri 16

1.1.4. Serbest Bölgelerde Gerçekleştirilen Faaliyetler 18

1.2. Serbest Bölge Çeşitleri 18

1.2.1. Serbest Ticaret Bölgesi 19

1.2.2. Serbest Üretim Bölgesi 20

1.2.3. Ikiz Fabrika 21

1.2.4. Organize Sanayi Bölgesi 22

1.2.5. Serbest Liman 22

1.2.6. Transit Bölge 23

1.2.7. Antrepo 23

1.2.8. Serbest Bankacılık Bölgesi veya Kıyı Bankacılığı 24

1.2.9. Yatırım Bölgesi 25

1.2.10. Serbest Çevre 25

1.2.11. Serbest Şehir 25

1.2.12. Gümrüksüz Satış Mağazası 26

1.2.13. Teknoloji Serbest Bölgesi 26

1.3. Serbest Bölgelerin Işletmelere Sağladığı Avantajlar ve Ülke

Ekonomisine Katkıları 28

1.3.1. Serbest Bölgelerin Yatırımcı ve Kullanıcı Işletmelere Sağladığı

Avantajlar ve Kolaylıklar 28

1.3.2. Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomisine Katkıları 33

1.4. Serbest Bölgelerin Olumsuz Etkileri 36

1.5. Serbest Bölgelerin Kuruluşu ve Serbest Bölge Işletmeciliği 41

Kaynakça 43

Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Fatih Varol

2.1. Serbest Bölgelerin Tarihsel Gelişimi 47

2.1.1. Ilk Çağda Serbest Bölgeler 47

2.1.2. Orta Çağda Serbest Bölgeler 49

2.1.3. Yeni Çağda Serbest Bölgeler 49

2.1.4. Yakın Çağda Serbest Bölgeler 49

2.2. Dünyada Serbest Bölge Uygulamaları 50

2.2.1. ABD’de Serbest Bölge Uygulamaları 52

2.2.2. Avrupa Birliğinde Serbest Bölgeler 55

2.2.3. Asya’da Serbest Bölgeler 58

2.2.3.1. Çin 58

2.2.3.2. Hong Kong 59

2.2.3.3. Birleşik Arap Emirlikleri 60

2.2.3.4. Iran 61

2.2.3.5. Bangladeş 62

2.2.3.6. Israil 62

2.2.4. Afrika’da Serbest Bölgeler 63

2.2.4.1. Mısır 63

2.2.4.2. Gana 64

2.2.4.3. Kenya 64

2.2.4.5. Güney Afrika Cumhuriyeti 64

Kaynakça 65

3.BÖLÜM

TÜRKİYEDE SERBEST BÖLGELER Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin Koçarslan

3.1. Türkiye’de Serbest Bölgelerin Tarihçesi 67

3.1.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem 68

3.1.2. Cumhuriyet Sonrası Günümüze Kadar Olan Dönem 68

3.2. Türkiye’de Serbest Bölge Mevzuatı 69

3.2.1. Kanun, Yönetmelik ve Tebliğler 69

3.2.2. Serbest Bölgelerin Kuruluşu ve Işleyişi 73 3.2.3. Serbest Bölgelerde Işletmelerin Kuruluşu ve Işletilmesi 76

3.2.4. Serbest Bölgelerde Ticari Işlemler 78

3.3. Türkiye’deki Serbest Bölgelerin Yapısı 80

Kaynakça 82

4.BÖLÜM

LOJİSTİK KÖY KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Burak Ceran

4.1. Lojistik Köy Tanımı ve Genel Özellikleri 84

4.2. Lojistik Köy Çeşitleri 88

4.3. Lojistik Köylerin Ülke Ekonomisine Katkıları 89 4.4. Lojistik Köylerin Işletmelere Sağladığı Avantajlar 92

4.5. Lojistik Köy Işletmeciliği 94

Kaynakça 96

5.BÖLÜM

DÜNYADA LOJİSTİK KÖYLER Yazar: Öğr. Gör. Üyesi Memiş Karaer

5.1. Lojistik Köylerin Tarihsel Gelişimi 97

5.2. Dünyada Lojistik Köy Uygulamaları 100

5.2.1. Amerika 101

5.2.2. Avrupa 102

5.2.3. Asya 107

5.2.4. Diğer 107

Kaynakça 108

6.BÖLÜM

TÜRKİYEDE LOJİSTİK KÖYLER Yazar: Dr. Mustafa Kartal

6.1. Lojistik Köy Kavramı ve Lojistik Köylerin Tarihçesi 112 6.2. Türkiye’de Lojistik Köylerin Tarihçesi 114

6.3. Türkiye’de Lojistik Köy Mevzuatı 117

6.3.1. Türkiye Lojistik Master Planı 117

6.3.2. Lojistik Merkezlerin Yer Seçimi, Kurulması, Yetkilendirilmesi ve

Işletilmesi Hakkında Yönetmelik 118

Sonuç 119

Kaynakça 121

İKTİSADİ AÇIDAN SERBEST BÖLGELER VE LOJİSTİK KÖYLER Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Nihat Doğanalp

7.1. Giriş 123

7.2. Iktisadi Teorileri ve Politikaları Ekseninde Serbest Bölgeler 126 7.3. Iktisadi Etkileri Bakımından Serbest Bölgeler ve Lojistik Köyler 127

7.3.1. Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri 130

7.3.2. Istihdam Üzerindeki Etkileri 130

Sonuç 131

Kaynakça 132

8. BÖLÜM

ÖZEL EKONOMİK ALANLARDA BANKACILIK FAALİYETLERİ VE KIYI BANKACILIĞI

Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Ibrahim Erem Şahin

8.1. Özel Ekonomik Alanlar 135

8.2. Serbest Bölgelerde Bankacılık Faaliyetleri 138

8.3. Kıyı Bankacılığı (Offshore Banking) 139

8.3.1. Kıyı Bankacılığı için Uygun Ortamın Koşulları 141

8.3.2. Kıyı Bankacılığı Işlemleri 142

8.3.2.1. Kıyı Bankacılığında Offshore Hesaplar ve Özellikleri 143 8.3.3. Kıyı Bankacılığının Tarihsel Gelişimi 143 8.3.3.1. Kıyı Bankacılığının Dünyadaki Gelişimi 144 8.3.3.1. Kıyı Bankacılığının Türkiye’deki Gelişimi 144

8.3.4. Kıyı Bankacılığı Merkezleri 145

8.3.5. Kıyı Bankacılığının Sağladığı Faydalar ve Sakıncalar 146 8.3.5.1. Kıyı Bankacılığının Sağladığı Faydalar 147 8.3.5.2. Kıyı Bankacılığının Doğurduğu Sakıncalar 147

8.4. Kıyı Bankacılığı ve Serbest Bölgeler 148

Sonuç 149

Kaynakça 150

7.BÖLÜM

ÖZEL EKONOMİK ALANLARDA MUHASEBE VE VERGİ UYGULAMALARI Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Ali Antepli

9.1. Giriş 153

9.2. Serbest Bölgelerde Muhasebe ve Vergi Uygulamaları 156

9.2.1. Gümrük Vergileri 158

9.2.2. Katma Değer Vergisi 159

9.2.3. Gelir ve Kurumlar Vergisi 160

9.2.4. Damga Vergisi ve Harçlar 162

9.2.5. Özel Tüketim Vergisi 163

9.3. Serbest Bölgelere Özgü Muhasebe Işlemleri 163 9.3.1. Yurt Içinden Serbest Bölgelere Yapılan Ihracatın

Muhasebeleştirilmesi 164

9.3.2. Serbest Bölgelerde Mal ve Hizmet Alışlarının Muhasebeleştirilmesi 165

9.3.3. Serbest Bölgelerden Yapılan Ithalatın Muhasebeleştirilmesi 165

Sonuç 166

Kaynakça 167

10.BÖLÜM

SERBEST BÖLGE İŞLETMELERİNDE YÖNETİM VE KURUMSALLAŞMA Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Akif Çini

10.1. Yönetim Kavramı 169

10.2. Yönetimin Fonksiyonları 171

10.2.2. Planlama 171

10.2.2. Organize Etme (Örgütleme) 173

10.2.3. Yöneltme (Komuta Etme) 174

10.2.4. Koordinasyon (Eşgüdümleme) 175

10.2.5. Kontrol (Denetim) 176

10.3. Stratejik Yönetim 178

10.3.1. Stratejik Yönetim Unsurları 179

10.3.2. Stratejik Yönetim Süreci 180

10.4. Kurumsallaşma 181

10.4.1. Kurumsallaşmanın Amaçları 182

10.4.2. Kurumsallaşmanın Unsurları 182

10.5. Serbest Bölgelerde Yönetimin ve Kurumsallaşmanın Önemi 184

Kaynakça 185

ÖZEL EKONOMİK ALANLARIN GELECEĞİ Yazar: Prof. Dr. Ismail Akbal

11.1. Özel Ekonomik Alan Kavramı ve Önemi 188

11.2. Tarihsel Süreç Içerisinde Özel Ekonomik Alanların Gelişimi 189

11.3. Özel Ekonomik Alanların Geleceği 191

Sonuç 194

Kaynakça 194

BIRINCI BÖLÜM

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER

Dr. Öğr. Üyesi Metehan ORTAKARPUZ1

Kökeni, ilk çağlarda ekonomik ve siyasi kontrollerin tamamen veya kısmen ortadan kaldırılması şeklinde uygulanan serbest şehirlere kadar uzanan “serbest bölgeler”, liberal ekonomik anlayışın en somut örnekleridir. Özellikle ekonomik sıkıntıların yaşandığı dönemlerde ucuz işgücü ve esnek üretim imkanları serbest bölgelerin cazibesini arttırmıştır. 18. Yüzyıldan günümüze dünyanın birçok ül- kesinde çeşitli sistem ve yapılanmalarla serbest bölgeler yaygınlaşmıştır. Birçok ülkenin kalkınma politikalarına kadar giren serbest bölgeler özellikle gelişmekte olan ülkeler için ekonomik kalkınma ve ihracata yönelik büyüme modellerine yardımcı uygulamalar olarak gündeme gelmiştir. Bu doğrultuda uluslararası fi- nans otoriteleri, kalkınma örgütleri ve iş birliği kuruluşları serbest bölge fikrini ekonomik çözüm önerileri arasında sunmuş, bu yöndeki uygulamalara destek vermiştir.

Yerel ölçekteki sermayenin küresel ölçekte faaliyette bulunmasında serbest bölgelerin hızlandırıcı bir rolü bulunmaktadır. Ulusal ekonominin bütününde mali ve ticari akımların önündeki engellerin tümüyle kaldırılmasının mümkün olmadığı veya arzu edilmediği durumlarda, serbest bölgeler sermayeye istediği

1 Selçuk Üniversitesi, Beyşehir Ali Akkanat İşletme Fakültesi, Uluslararası Ticaret ve İşletmecilik Bölümü, mortakarpuz@selcuk.edu.tr

ölçekte istediği hareket serbestliğini sunarak, sermaye birikiminin küresel çapta ilerletilmesine hizmet edebilmişlerdir. Farklı ülkelerdeki farklı mevzuat engel- lerinin aşılmasını sağlaması ve sermayeye tanıdığı çeşitli ayrıcalıklar sayesinde serbest bölgeler dünyada kapitalizmin gelişimine katkı sağlamış önemli unsurlar olarak ifade edilebilir.

Serbest ticaret ve mevzuat uygulamaları bakımından ülke ve dünya ekonomisi içerisinde önemli bir rol üstelenen serbest bölgeler, özel ekonomik alanlar içeri- sinde en eski ve günümüzde en iyi bilinen yapılardır. Genel hatlarıyla serbest bölgelerin yapıları hakkında ortak tanımlamalar ve uygulamalar bulunmasına rağmen dünya genelinde birbirinden farklı birçok serbest bölge yapısıyla da kar- şılaşmak mümkündür. Genel olarak serbest bölge kavramı; serbest bölgeler için yapılan tanımlamalar, genel özellikleri, dünyada bugüne kadar uygulanmış ve bir serbest bölge modeli olarak kabul edilmiş serbest bölge çeşitleri, kuruluş he- defleri, ülke ekonomisine ve işletmelere sağladığı avantajlar, olumsuz etkileri ve serbest bölge işletmeciliği gibi başlıkların açıklanmasıyla daha net algılanabilir.

Bu bölümde söz konusu başlıklar ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.

1.1. SERBEST BÖLGE TANIMI VE GENEL ÖZELLİKLERİ 1.1.1 Tanım

Serbest bölge uygulamaları, ekonomi ve uluslararası ticaret politikalarının önemli unsurlarından birisi olarak kabul edilmesinden dolayı söz konusu poli- tikalara uygun olarak farklı amaç ve yapılanmalar dahilinde yapılandırılmakta- dırlar. Bu nedenle serbest bölgeler, kuruluş amaçları ve bünyesinde gösterilen faaliyetlere göre farklı şekillerde tanımlanabilmektedir.

Serbest bölgeler, bir uluslararası liman veya havaalanı yakınlarında tesis edi- len, özel amaçlarla ülkenin gümrük alanından ayrılmış bir bölgesi içine gümrük- süz olarak malların ithal edilebildiği, depolanabildiği, çeşitli işlemlerden geçi- rilebildiği, üretim amacıyla kullanılabildiği ve malların ulusal gümrük alanına girmediği sürece gümrük vergisinin ödenmediği, diğer vergi vb. sınırlayıcı fak- törlerin en aza indirgendiği belli alanlardır (Erdem, 1992: 5). Bir başka ifade ile uluslararası ticarete ilişkin mevzuat engellerine ve çeşitli ithalat ve ihracat kısıtla- malarına maruz kalmaksızın uluslararası pazarlarda yoğun rekabete girilebilme- sine imkan veren endüstriyel park ve transit yükleme merkezleridir (Kentbank, 2000: 3). Ticaret Bakanlığı (2018)’e göre serbest bölgeler, ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, sınaî ve ticari faaliyetler için daha geniş teşviklerin tanındığı ve fiziki olarak ülkenin diğer kısımlarından ayrılan yerlerdir (Namal ve Çakır, 2019: 49). Özetle, serbest bölgeler bir ülkenin ulusal egemenlik sı-

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 15

nırları içinde bulunmasına rağmen bu ülkenin gümrük sınırları dışında kaldığı kabul edilen, özel düzenlemelerle uluslararası ticareti geliştirmek ve ekonomiyi kalkındırmak maksadıyla faaliyette bulunanlara çeşitli avantajlar sağlanan özel bölgelerdir.

Serbest bölgeler esas itibariyle ekonomi ve bağlantılı olarak kalkınma poli- tikalarını uygulamanın bir ayağını oluşturmaktadır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı-UNCTAD Dünya Yatırım Raporu (2018)’ na göre ise serbest bölge, endüstriyel altyapıya yatırım yapmak, yabancı yatırımı çekmek ve kolaylaştırmak, yerel firmaları küresel değer zincirlerine entegre etmek, ihracata yönelik büyümeyi teşvik etmek ve istihdam yaratmak için bir hizmet sağlayıcı olarak kabul edilebilir. Birçok ülke için, bu bölgeler sosyoekonomik gelişimin önemli bir aracıdır. Bunlar, endüstriyel sektörleri iteklemek ve yerel ekonomilere teknoloji transferini desteklemek için yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (Na- mal ve Çakır, 2019: 49). Serbest bölgeler ile kalkınmaya uygun ortamı yaratmak, geleceğin sektörlerini seçip, teşvikleri onlara odaklamak, yatırımları gerçekleşti- recek yabancı sermaye ile teknolojiyi ülkeye çekip, ülkenin dünya ekonomisin- de söz sahibi olmasını sağlamak gibi amaçlara odaklanılır (Erçakar, 2004: 212).

Dolayısıyla serbest bölgeler, gelişmekte olan ülkelerde dış ticaret politikalarının en önemli unsurlarından birisi gelişmiş ülkelerde ise ticari avantajlardan yararla- nılan cazibe merkezleri olarak açıklanabilir.

Genel olarak serbest bölgeler, gelişmekte olan ülkelerin uluslararası ticaret politikalarında önem kazanan, uygulamadaki farklılıklarına rağmen ihracat için yatırım ve üretimi artırmak, yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, ekonominin girdi ihtiyacını temin etmek, yabancı finansman ve ticaret imkan- larından daha fazla yararlanmak üzere kurulan, hukuki ve idari düzenlemelerin tavizli bir anlayışla uygulandığı, geniş teşvik olanaklarının sunulduğu, fiziki ola- rak ülkenin diğer kısımlarından ayrılıp gümrük bölgesi dışında sayılan yerlerdir.

1.1.2. Kuruluş Amaçları ve İşlevleri

Farklı ülkelerde veya coğrafyalarda farklı amaç ve politikalar dahilinde ku- rulan serbest bölgelerin temel amaçları şu şekilde sıralanabilir (İncekara (1986), Serbest Bölgeler Kanunu (1985), Toroslu (2000), Tümenbatur (2012));

• İhracat hedefiyle yatırım ve üretimi artırmak,

• Yabancı sermayeyi çekmek, dış pazarlarla bağlantıları genişletmek

• Teknoloji girişini ve transferini hızlandırmak,

• Yeni iş imkanları ile istihdamı arttırmak,

• İyi eğitilmiş, yetenekli ve kalifiye insan gücüne ulaşmak,

• İhtiyaç duyulan girdiyi kolaylıkla ve zamanında temin etmek,

• İthalatı ucuzlatmak, girdi maliyetlerini düşürmek,

• İşletmeleri daha fazla ihracata yönlendirmek,

• Yeniden ihracat (re-export) ve transit ticaret uygulamalarını yürütmek,

• Uluslararası ticareti geliştirmek,

• Döviz girişini arttırmak,

• Uluslararası finansman ve ticaret olanaklarından daha fazla yararlanmak,

• Bankacılık faaliyetlerinde dış pazarlara açılabilmek,

• Gelir ve nüfus dağılımını dengelemek.

Genelde ekonomiye katkı sağlamak amacıyla kurulan serbest bölgeler, özel olarak oluşturulmuş mevzuatları ve çağdaş yönetim yapılarıyla işletmelere mo- dern ve gelişmiş bir yatırım ortamı sunarken, ülkeler için önemli üretim, ticaret ve lojistik merkezleri olma özelliğine sahiptirler. Serbest bölgelerden beklenen işlevler şu şekilde sıralanabilir (Güvemli, 1999: 7);

• Serbest bölgeler yabancı sermaye ve teknolojilerin ülkeye getirilmesine imkan oluşturacak uygun zemin hazırlar.

• Yeni ve nitelikli istihdam olanaklarının yaratılır.

• Endüstrinin ihtiyaç duyduğu bazı hammadde ve ara malların kolaylıkla, istenilen miktarda ve zaman kaybı olmadan temin edilebilmesi sağlanır.

• Teşvik ve avantajlar sayesinde düşük maliyetli mal üretimi ile daha reka- betçi koşullarda ihracat gerçekleştirilebilir.

• Ürünlerinin ihracatını kolaylaştırmak ve hızlandırmak bakımından bir ba- samak oluşturur.

• Ülke dışından gelen malların yeniden ihracatı ve transit olarak diğer ülke- lere satımı gerçekleştirilebilir.

1.1.3. Genel Özellikleri

Serbest bölgelerin genel özellikleri, kuruluş amaçları, ülkelere göre değişen farklı mevzuat uygulamaları, literatür tanımları ve pratikte kendiliğinden oluşan özellikleri çerçevesinde birtakım unsurları kapsamaktadır. Bu özellikler aşağıda- ki şekilde sıralanabilir (Akyürek (1983), Dölek (2013), Gümüş, (2017), Serbest Bölgeler Kanunu (1985));

• Serbest bölgeler ülke sınırları içerisinde olmasına rağmen, ülkede geçerli bulunan dış ticaret ve gümrük mevzuatlarının dışında kabul edilen yerler- dir.

• Serbest bölgenin bulunduğu ülkeden serbest bölgeye gönderilen mallar, ihraç edilmiş sayılırlar ve ihracat prosedürüne tabidirler.

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 17

• Serbest bölgeden ülkeye giren mallar ise o ülke açısından ithalat sayılır ve ithalat işlemlerine vergi ve yükümlülüklere tabi tutulurlar.

• Serbest bölgelerde faaliyette bulunanlar genel olarak vergi, resim, harç, gümrük ve kambiyo yükümlülüklerinden muaf tutulmaktadırlar

• Serbest bölgeye dış ülkelerden gelen mallar ithalat vergilerinden muaftır.

• Serbest bölgede üretim yapan işletmeler ihtiyaç duydukları makine teçhi- zat ve hammadde gibi girdileri gümrük vergisi ödemeksizin ithal edebil- mektedirler.

• Serbest bölgeler bulundukları ülkenin gümrük sınırları dışında sayılmaları- na rağmen gümrük idarelerinin doğrudan ve dolaylı kontrolü altındadırlar.

• Serbest bölgelerdeki faaliyetler, bulunduğu ülkenin sosyal ve ekonomik amaçlarına göre belirlediği serbest bölge mevzuatına göre yapılmaktadır.

• Serbest bölgeler, uluslararası ticareti geliştirmek, ülkeye yabancı sermaye ve teknolojilerinin getirilmesine imkan sağlamak, ülkede sanayiyi canlan- dırmak, döviz gelirlerini artırmak, ithalat ve ihracatı kolaylaştırmak için kurulur.

• Serbest bölgeler, ticaret, üretim ve transit taşımacılık faaliyetlerinin yo- ğunlaştığı bölgelerdir.

• Serbest bölgeler hem ticari hem de ekonomik yönden sınırlandırılmış alan- lardır.

• Serbest bölgelerde sağlanan teşvik ve avantajlarla düşük maliyetli üretim gerçekleştirilerek ihracat yapılabilir.

• Serbest bölgeler, yabancı sermayeye tanınan geniş olanaklar ile uluslara- rası yatırımcılara cazip bir yer haline getirilmektedir. Yabancı işletme ve bankalara şube açabilme ve yatırımda bulunabilme hakkı tanınmaktadır.

• Serbest bölgeler genel olarak fiziki sınırları kesin olarak belirlenmiş yer- lerdir.

• Serbest bölgelerin fiziki sınırları kaçakçılığın engellenmesi için emniyet tedbirleri ile korunmaktadır.

• Serbest bölgeler, malların giriş ve çıkışları bakımından yabancı ülke statü- sünde sayılırlar.

• Serbest bölgeye girecek olan mal miktarı, menşei veya bölgede kalma sü- resi genel olarak sınırlandırılmaz.

• Serbest bölgelerde depolama, yükleme, boşaltma, paketleme, bakım, ona- rım, montaj gibi lojistik ve elleçleme işlemleri, ithalat, ihracat ve endüstri- yel faaliyetler, bankacılık, sigortacılık gibi hizmetler gerçekleştirilmekte- dir.

• Serbest bölgelerde endüstrinin ihtiyaç duyduğu hammadde ve ara malları kolaylıkla, istenilen miktarda ve zamanında temin edilebilmektedir.

• Serbest bölgeler uluslararası transit yollar üzerinde bulunan, geniş ulaşım olanaklarına ve hinterlanda sahip yerlerde kurulurlar.

• Serbest bölgeler bir liman ya da bir şehir olarak ilan edilebilir.

• Serbest bölgelerde genel olarak iş gereği dışında ikamete izin verilmez.

• Serbest bölgeler devlet tarafından resmi kurumlar eliyle veya özel gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulabilir, ortaklı hale gelebilir, devredilebilir ve işletilebilir.

• Serbest bölgelerde yapılan bütün parasal işlemler konvertibl dövizlerle ya- pılmaktadır.

1.1.4. Serbest Bölgelerde Gerçekleştirilen Faaliyetler

Dünya genelinde serbest bölgelerin faaliyetlerine bakıldığında, serbest bölge- lerin birbirinden farklı faaliyetleri gerçekleştirmek amacıyla planlandığı ve kurul- duğu ya da zaman içinde birçok farklı faaliyeti bir arada bünyesinde barındırdığı görülmektedir. Bunun nedeni ülkenin, bölgenin, serbest bölge yatırımcılarının veya kullanıcılarının ticari ve ekonomik beklentilerinin farklılaşması olarak açık- lanabilir. Genel olarak serbest bölgelerde gerçekleştirilebilen faaliyetler şöyledir.

• Üretim ve eşyanın niteliğini değiştiren çeşitli işleme faaliyetleri

• Ticari mal alım ve satımı,

• Depoculuk hizmetleri

• İşyeri kiralama faaliyetleri

• Montaj ve demontaj işlemleri

• Bakım ve onarım faaliyetleri

• Bankacılık ve finans hizmetleri, finansal kiralama vb. uygulamalar

• Kıyı Bankacılığı sistemi faaliyetleri

• Sigortacılık Uygulamaları

• Çeşitli diğer konulara ilişkin faaliyetler

1.2. SERBEST BÖLGE ÇEŞİTLERİ

Serbest bölgelerin kuruluş amaçları ve yürütülen faaliyetler, bulunduğu ül- kenin ekonomik politikaları ile doğru orantılıdır. Söz konusu politikalar, hukuki ve yasal düzenlemelerle faaliyetlerin yürütülmesine olanak tanımakta, bu suretle ekonomik amaçların gerçekleşmesini sağlamaktadır. Serbest bölgeler, birbirin- den farklı ülke veya bölgelerin farklı ekonomik politikalarıyla, belirlenmiş bir ana faaliyeti veya çeşitli faaliyetleri bir arada gerçekleştirmek üzere kurulurlar.

Böylece kuruluş amaçları ve faaliyetleri doğrultusunda farklı isimler alabilmek-

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 19

tedirler. İç piyasaya veya uluslararası ticarete yönelik amaçlarla kurulan serbest bölgelerin yanı sıra, faaliyet türlerine göre ticari veya sınai nitelikte faaliyetler için kurulan serbest bölgelerin olduğu da görülmektedir.

Diğer yandan, ekonomik kalkınma politikalarına hizmet eden çeşitli muafiyet ve teşvik uygulamaları ve bu doğrultuda faaliyete geçirilen çeşitli düzenlemeler, genel olarak serbest bölge kavramı altında değerlendirilmektedir. Söz konusu dü- zenlemeler serbest bölge çeşitleri gibi anılmaktadır.

Serbest bölge çeşitleriyle ilgili keskin ayrımlar yapmak bazen mümkün ol- mayabilir. Öyle ki, bir serbest bölge bünyesindeki işletmeler hem iç piyasa hem de dış piyasaya yönelik çalışmalar içinde olabilirken, ticaret ve endüstriyel faali- yetlerin bir arada yürütüldüğü örneklerde mevcuttur. Bu noktada ülkelerin genel politikaları, ekonomik eğilimleri, gelişmişlik düzeyleri vb. unsurlar, bir serbest bölgenin hangi biçimde kurulacağı ve hangi sınırlılıklar içerisinde faaliyet gös- tereceği konusunda etkili olmaktadır. Dünya genelinde kuruluş biçimlerine ve faaliyetlerine göre ticaret, üretim, transit, finans, yatırım, tüketim ve teknoloji konularında geleneksel veya güncel olarak aldıkları çeşitli isimlerle sınıflandırı- labilen serbest bölgeleri şu şekilde sıralamak mümkündür (Akyürek (1983), Al- par, (1985), Erdoğan, (1985), Özçelik ve Yadikar (2003));

1. Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zone) 2. Serbest Üretim Bölgesi (Free Production Zone) 3. İkiz Fabrika (Maquiladora)

4. Organize Sanayi Bölgesi (Organised Industrial Zone) 5. Serbest Liman (Free Port)

6. Transit Bölge (Transit Region) 7. Antrepo (Bonden Warehouse)

8. Serbest Bankacılık Bölgesi veya Kıyı Bankacılığı (Off-Shore Banking) 9. Yatırım Bölgesi (Investment Region)

10. Serbest Çevre (Free Perimeter) 11. Serbest Şehir (Free City)

12. Gümrüksüz Satış Mağazası (Duty Free Shop) 13. Teknoloji Serbest Bölgesi (Technology Free Zone)

1.2.1. Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zone)

Alım satıma yönelik ticari faaliyetleri kolaylaştırmak amacıyla genelde lo- jistik açıdan avantajlı bir liman veya havaalanı yakınlarında, belirlenmiş sınırlar içinde her türlü vergiden kısmen veya tamamen muaf tutulmuş bölgeler serbest ticaret bölgeleri olarak tanımlanmaktadır (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 7). Genelde

uluslararası ticaret yolları üzerinde kurulan, fiziki olarak bulunduğu ülkenin diğer alanlarından ayrı kabul edilen ve o ülke tarafından güvenliği sağlanan, ikametin yasak olduğu, bölgede ithalat ve ihracata yönelik faaliyetlerin ülkede uygulanan mevzuat ve kısıtlamaların kısmen veya tamamen geçersiz kılındığı vergi muafi- yetlerinin uygulandığı alanlardır (Erdoğan, 1985: 22). Bu bölgelerde genel olarak,

• transit ticaret

• depolama

• ambalajlama, ambalaj birleştirme veya değiştirme,

• etiketleme, markalama,

• basit montaj işçilikleri

• sınıflandırma, ayırma, ayıklama, karıştırma, derecelendirme, saflaştırma, kırma, değiştirme, birleştirme vb. işlemler

• gemi, uçak vb. uluslararası taşıma araçlarına aktarma, yeniden yükleme

• gibi faaliyetler yürütülmektedir.

Tarihte serbest ticaret bölgeleri gümrük ayrıcalıklarının uygulandığı ilk böl- geler olarak bilinmektedir. Sadece serbest ticaret için oluşturulmuş bu bölgeler- de, yabancı kaynaklı malların gümrük vergi muafiyetiyle yeniden ihracat, transit ticaret, transit taşımacılık gibi işlemleri ile yerel malların ihracatının yapılması amaçlanırken, üretim veya işleme faaliyetleri için düzenlemeler öngörülmemek- tedir. Fakat dünya genelinde hem ticaret hem de üretim faaliyetlerini bir arada yürütmek maksadıyla kurulmuş serbest bölge örnekleri çoktur.

1.2.2. Serbest Üretim Bölgesi (Free Production Zone)

Serbest üretim bölgeleri, düşük maliyetli emek ve girdiden yararlanmak, ver- gisiz hammadde ve yatırım malzemeleri ithali, mamul veya yarı mamullerin ih- racında gümrük vergisinin uygulanmaması, sermaye ve kâr transferi garantisi ve fabrika binası temini gibi teşviklerden faydalanmak amaçlarıyla üretim yapan veya yapmak isteyen yatırımcılar için oluşturulmuş bölgelerdir (Erdoğan, 1985:

33, Toroslu, 2000: 7). Gelişmekte olan ülkelerin uluslararası sermayeyi çekme- sinde bu bölgeler önemli bir etkendir. Ucuz işgücü için serbest üretim bölgesine gelen sermaye bulunduğu ülkede istihdamı artırırken, yatırımcı çok uluslu şir- ketler beraberlerinde ileri teknolojiler getirerek ülkedeki işgücünün niteliğinin artmasına katkı sağlamaktadır. Bu ülkelerde üretim maliyetlerinin görece düşük olması uluslararası şirketlere cazip gelmekte; bu nedenle, serbest üretim bölgeleri yoğun olarak gelişmekte olan ülkelerde kurulmaktadır (Tümenbatur, 2012: 343).

Dış ticaret mevzuatlarından arındırılmış bu bölgeler ülke içinde fiziki olarak ayrı tutulmuş, ülke güvenlik güçlerince emniyeti sağlanmıştır. Serbest üretim bölgeleri, serbest ticaret bölgelerinin aksine endüstriyel üretimi ve mamul ihraca-

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 21

tını artırmak amacıyla kurulmaktadır. Genellikle çok uluslu şirketlerin ülke içe- risinde yatırımları söz konusu serbest bölgelerde yoğunlaşmaktadır. Günümüzde serbest üretim bölgeleri eşyanın niteliğini değiştiren işleme ve imalat faaliyetle- ri ana amaçları ve muafiyetler içeren mevzuat avantajlarıyla en önemli serbest bölge faaliyetini kapsayacak şekilde kurulurken, dünya genelinde birçok örnekte diğer serbest bölge faaliyetlerini de yürütebilecek şekilde organize edildiği gö- rülmektedir.

1.2.3. İkiz Fabrika (Maquiladora)

Meksika İspanyolcasında Maquiladora Planta, Eempresa, Fabrika Şirketi veya Maquila olarak isimlendirilen (Merriam-Webster, 2020) ikiz fabrikalar esa- sen bir serbest üretim bölgesi uygulamasıdır. İkiz fabrikalar, sınır komşusu ülke- lerin karşılaştırmalı üstünlüklerinden faydalanmak, iki ülke arasında ikili ticareti canlandırmak ekonomik, sosyal ve siyasi sorunları azaltmak amacıyla oluşturul- muştur.

Bu tür serbest bölgelere ilk olarak kuruldukları ve halen en önemlileri olarak görülen ABD-Meksika sınırındaki fabrikalar örnek gösterilebilir. Meksika’nın ABD sınırlarında kurulan Maquiladora tipi uygulamada, üretimde kullanılacak girdi ABD’den gümrük vergi muafiyetiyle ithal edilmekte, ardından üretilen ma- mul ABD’ye ihraç edilmektedir. Burada ABD gümrük vergilerini, ithal ettiği mal üzerinden değil, yalnızca Meksika’da eklenen katma değer üzerinden tahsil et- mektedir (Erçakar, 2004b: 206).

1964’den itibaren Meksika’nın Aguacalientes, Campeche, Durango ve Yuca- tan gibi kırsal bölgelerinde görülmeye başlanan ikiz fabrikalar, 1990’ların sonla- rında NAFTA-Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması ile Maquiladora olarak anılmış ve bölgede oldukça popüler hale gelmiştir. Bölgedeki ucuz iş gücü ve vergi muafiyetleri ile ucuza üretim yapmak isteyen ABD’li şirketlerin bu fabri- kalara yatırımları artmıştır. Diğer yandan fabrikalarla yaratılan tarım dışı istih- dam ile kırsaldaki hane halkının göç etmesinin de önüne geçilmeye çalışılmıştır.

Bu durum Meksika ekonomisinin uluslararası ekonomiye eklemlenme biçimine ilişkin önemli bir dönüşüme imkan tanımıştır (Topal, 2014: 18). Sonuçta ABD, ülkesine olan insan göçünü önleyerek ve fason üretimle düşük maliyetli üretim malları imal ederek üçüncü dünya ülkelerinde pazar gücünü artırarak avantaj elde etmiş, Meksika yabancı sermaye girişini hızlandırarak istihdam imkanı sağlamış, ekonomik sorunlarının bir kısmına çare bulmuş ve bu üretim bölgelerinde çalış- tırarak yetişen nitelikli insan gücüne kavuşmuştur. Günümüzde ikiz fabrikalar Meksika’nın dışında Paraguay, Nikaragua ve El Salvador gibi diğer Latin Ameri- ka ülkelerinde de görülmektedir.

1.2.4. Organize Sanayi Bölgesi (Organised Industrial Zone)

Yatırım yapacak işletmeler için kullanıma hazır altyapı ve sosyal tesisler- le yatırımcı dostu bir ortamda faaliyet göstermesini sağlamak için tasarlanmış, çeşitli teşvik ve avantajları bünyesinde barından üretim bölgeleridir. Sanayinin uygun görülen alanlarda yapılanmasını sağlamak, çarpık sanayileşme ve çevre sorunlarını önlemek, kentleşmeyi yönlendirmek, kaynakları rasyonel kullanmak, bilgi ve bilişim teknolojilerinden yararlanmak, sanayi türlerinin belirli bir plan dâhilinde yerleştirilmesi ve geliştirilmesi amacıyla, sınırları tasdik edilmiş arazi parçalarının imar planlarındaki oranlar dâhilinde gerekli ortak kullanım alanları, hizmet ve destek alanları ve teknoloji geliştirme bölgeleri ile donatılıp planlı bir şekilde ve belirli sistemler dâhilinde sanayi için tahsis edilmesiyle oluşturulan ve yasalara göre kurulan, planlanan ve işletilen, kaynak kullanımında verimliliği he- defleyen mal ve hizmet üretim bölgeleridir (Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu, 2000: 3. Madde).

Organize bir şekilde kanun ve yönetmeliklere dayalı yönetilen organize sanayi bölgeleri, yol, su, doğal gaz, elektrik, iletişim, atık arıtma ve diğer hizmetleri kap- sarken, ülkedeki yatırım teşvik ve benzeri uygulamalara ek olarak arazi edinimin- de katma değer vergisi istisnası, emlak vergisi muafiyeti, düşük su, doğal gaz ve telekomünikasyon maliyetleri, belediye vergi muafiyetleri gibi vergi avantajları sunmaktadır (Investment Office, 2020).

Organize sanayi bölgeleri esasen uluslararası ticaret faaliyetleri kapsamında temelde gümrük vergisi vb. yükümlülüklerden muafiyet ve bu sayede düşük ma- liyetli üretim hedefiyle planlanan serbest bölgelere tam olarak örnek oluşturma- sa da ülke içinde üretim için sağlanan bir takım vergi ve maliyet avantajları ile yabancı sermaye yatırımına cazip bölgeler olması bakımından bir serbest bölge veya serbest üretim bölgesi çeşidi olarak görülebilir.

1.2.5. Serbest Liman (Free Port)

Yabancı menşeli malların gümrük vergi ve yükümlülüklerden kısmen veya ta- mamen muaf tutularak, kullanılması, tüketilmesi veya tekrar satılması için giriş yaptığı limana serbest liman denir (Alpar, 1985: 15, Bakan ve Gökmen, 2014:

41). Ülkedeki herhangi bir limanda ithalat, ihracat, transit ticaret, taşımacılık ve yeniden ihracat faaliyetlerinin serbest hale gelmesi ile serbest liman oluşturul- muş olur. Serbest bölge anlayışının daha dar bir kapsamda, genelde antrepo gibi planlanmış liman bölgeleridir. Burada yabancı kaynaklı mallar geçici bir süre için gümrük vergisi ödemeksizin konulmakta ve gümrük idaresinin gözetimi altında bulundurulmaktadır.

Serbest limanlar, serbest üretim bölgelerini destekleyici liman oluşumu, bağ- lantılı sanayi tesisleri ve antrepolar ile kapsamı genişlerken, gümrüksüz satış ma- ğazaları, oteller, yerleşim yerleri, dinlenme ve eğlence merkezleri ile bazen bir

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 23

şehir görünümü kazanabilen bölgelerdir (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 7). Günümüzde serbest limanlar, serbest ticaret bölgelerinin faaliyetlerini bir liman bölgesinde, sosyal hayata daha yakın bir şekilde yürütülmesi için kurgulandığını göstermekte- dir. Serbest şehirlere örnek olan Hong Kong, Singapur, Bahama Adaları ve Manus/

Brezilya aynı zamanda serbest limanlar olarak da ifade edilir. Diğer yandan Ko- penhag, Danzing ve Hamburg limanları da Avrupa’nın önemli serbest limanlardır.

1.2.6. Transit Bölge (Transit Region)

Denizlere veya okyanuslara açılabilecek kıyısı olan ve ticarete elverişli yollar üzerinden bulunan ülkelerin, bu imkanları tamamen veya yeterli düzeyde olma- yan komşu ülkelere aktarma, dağıtım ve depolama merkezleri olarak kullanım- larına sundukları alanlara transit bölge denir (Erdoğan ve Ener, 2005: 29, Güner, 1995: 6). Malların komşu ülkelerden liman ülkesine transit olarak geçişinde güm- rük vergileri ve denetimleri içeren birçok prosedür uygulanılmaz. Transit bölge- lerde genellikle imalat faaliyetine izin verilmemekte, buna karşın buralarda mal- ların varacağı yere iyi bir şekilde ulaşabilmesi için depolama, tekrar ambalajlama işlemleri yapılmaktadır (Bakan ve Gökmen, 2014: 41).

Transit bölge kavramı, transit ticareti de kapsadığı düşünülerek serbest böl- geler veya antrepolar için de çatı bir kavram olarak kullanılabilmektedir. Fakat sadece transit taşımacılığa konu olan ve transit ticaret kapsamında olmayan eş- yalara ilişkin faaliyetler için transit bölge kavramı yukardaki tanımının özelinde kullanılması doğru olacaktır. Şöyle ki transit bölge serbest ticaret bölgesi ve ser- best limanlardan daha sınırlı bir avantaj sağlar. Geniş bir bakış açısı ile, transit bölge limanda ayrılmış bir iskele, barınak ve diğer kolaylıklara sahip bir alandır.

Dar bakış açısı ile de limanda tek bir depo ve barınağa sahip olması halidir (Er- çakar, 2004b: 206).

1.2.7. Antrepo (Bonden Warehouse)

Ülkeye dışardan gelen malların satıldığı tarihe kadar vergi ödemeksizin stok- lanabildiği ve gümrük idareleri tarafından kontrol denetimin yapıldığı depo veya stok sahalarıdır. Devlete ait veya özel mülkiyetli olarak işletilen antrepolarda bekletilen malların ancak satılmasından sonra, ithalat yapan ülkedeki ithalatçılar tarafından gümrük vergilerinin ödenmesi ve diğer yükümlülüklerin yerine ge- tirilmesi zorunluluğu doğar. (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 9). Antrepoya sokulmuş mallar sınırsız sürelerce kalabildiği gibi belirli bir süre bekledikten sonra bulun- duğu ülkeye ithal edilebilir, tekrar yabancı bir ülkeye gönderilebilir ve başka bir antrepoya aktarılabilir (Toroslu, 2000: 8).

Gümrük mevzuatında antrepo faaliyetlerine ilişkin bir gümrük rejimi oluş- turulmuştur. Antrepo rejimi ithalat vergilerine ve ticaret politikası önlemlerine tabi tutulmamış ve serbest dolaşıma girmemiş malların bir gümrük deposuna ko-

nulmasına ilişkin hükümlerin belirlendiği bir rejimdir. Bu eşyalar izin verildiği taktirde ihraç eşyaları da olabilmektedir (Gümrük Kanunu, 1999: 94. Madde).

Antrepo rejimi sayesinde ihracatçı ürünlerini doğrudan piyasaya sürmek yeri- ne, piyasa durumuna göre en uygun zamanı bekleme imkanını elde ederken, itha- latçı da malı kolay ulaşabileceği depolarda bekletip istediği miktarlarda ve hızlıca alım imkanına kavuşmaktadır. İthalatçı böylelikle depolama ve stoklama giderle- rinden tasarruf edebileceği gibi malı bir defada yüksek oranlarda ithal edip bunun gerektirdiği vergisel açıdan mali külfetlerden de kurtulmuş olmaktadır (Erdoğan, 1985: 66). Kısaca ne zaman ve ne kadar ihtiyaç duyuyorsa sadece ihtiyaç duydu- ğu miktarı hızlı bir şekilde ve sadece o kısma yönelik gümrük vergilerini ödeme suretiyle temin edebilmektedir.

1.2.8. Serbest Bankacılık Bölgeleri ve Kıyı Bankacılığı (Off- Shore Banking)

Bulunduğu ülkedeki bankacılık sektörüne ilişkin vergisel yükümlülükler ile sınırlandırmaların uygulanmadığı, yasa ve yönetmeliklerle oluşturulmuş düzen- lemelerin kapsam dışı bırakılarak bankacılık faaliyetlerinin yürütülmesine izin verilen bölgeler serbest bankacılık bölgeleri, faaliyetleri üzerinden doğan gelirler vergilerinin alınmadığı, döviz hesapları üzerinde herhangi bir sınırlamanın bu- lunmadığı bankacılık faaliyetleri ise kıyı bankacılığı veya global ismiyle off-sho- re bankacılık olarak adlandırılır.

Serbest bankacılık bölgeleri ve kıyı bankacılığı, uluslararası piyasalarda do- laşan yabancı sermayeyi çekebilmek amacıyla kurulan, ülkedeki bankacılık sek- törü için geçerli olan mevzuatın kapsama alanı dışında kalan bir serbest finansal bölge uygulamasıdır (Taylar, 2008: 18). Serbest finansal bölgeler kapsamında bulunan diğer uygulama ise serbest sigortacılık bölgeleridir. Serbest Sigortacılık bölgeleri, sigortacılık işlemlerinde değer ve zaman kaybının önüne geçerek, ülke- de uygulanan sigortacılık mevzuatından tamamen ya da kısmen muaf tutularak, bölgedeki ticari risklerin standart sigorta işlemleri için oluşturulmuş bölgelerdir (Gültekin-Karakaş ve Acar, 2017: 23).

Serbest bölgelerde faaliyette bulunan bankalar o ülkede yerleşik gerçek veya tüzel kişi ve kurumlara değil, bölgede yer alan veya uluslararası müşterilere hiz- met verirler. Yaptıkları işlemler ağırlıklı olarak dış ticaret işlemleridir ve yabancı para üzerinden gerçekleşir. Genelde serbest bölgede yerleşik firmalara dış tica- rete finansman sağlamak veya akreditifle teyit niteliği taşıyan krediler kullandı- rırlar. Çeşitli fon, vergi, resim ve harç gibi bankacılık masrafları olmadığından maliyetler açısından avantajlı bankalardır (Elagöz ve Abasov, 2001: 30).

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 25

1.2.9. Yatırım Bölgesi (Investment Region)

Bir ülkenin ekonomik olarak geri kalmış alan veya alanlarında işletmelere özel teşvikler vermek suretiyle istihdam ve yatırımları artırmak için belirlenmiş yatırımda öncelik tanınmış bölgelere yatırım bölgesi denmektedir (Bakan ve Gökmen, 2014: 42). Diğer bir ifade ile ülkelerin, nispeten geri kalmış bölgelerini kalkındırmak için, kendi yatırımcılarına bir takım özel teşvikler sağlayarak oluş- turdukları yatırım teşvik sistemin uygulandığı bölgelerdir. Genelde bu teşvikler yabancı yatırımcılardan ziyade yerli yatırımcılara yöneliktir.

Yatırım teşvik sistemi, yatırıma konu olan eşyanın gümrük işlemlerinde is- tisnalar, katma değer vergisi muafiyetleri, vergisel kolaylıklar, sosyal güvenlikle ilgili işveren destekleri, sigorta primi desteği, alan ve arsa teşvikleri, düşük faiz oranı avantajları, gelir vergisi stopajı desteği gibi yatırım teşviklerini sunmakta- dır. Söz konusu teşvikler, ülke içerisinde kalkınmada öncelik tanınan bölge sıra- lamasına göre farklı oran ve çerçevelerde oluşturulmaktadır. Ayrıca teşviklerin kapsamı, yatırımın ölçek büyüklüğü ve stratejik olma durumuna göre de değişik- lik göstermektedir. Türkiye’de yatırım teşvik sistemi 6 farklı yatırım bölgesinde toplamda 10 yıla kadar uzayan sürelerde ve birbirinden farklı teşvik oranlarıyla uygulanmaktadır. Bu sisteme göre Türkiye’de 1. bölge en düşük teşvik avantajla- rının uygulandığı bölge iken 6. bölge en yüksek avantajların uygulandığı yatırım bölgesidir (Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, 2012: 4. Madde).

Yatırım bölgeleri her ne kadar sınırları emniyete alınmış veya lojistik açıdan geniş hinterlandı olan ya da uluslararası ticaret faaliyetlerine daha çok odaklan- mış bölgeler gibi serbest bölge statüsünde olmasa da sağlamış olduğu vergi avan- tajları ve teşvikler bakımından bir serbest bölge çeşidi olarak ifade edilebilir.

1.2.10. Serbest Çevre (Free Perimeter)

Serbest çevre, serbest limana benzemekle birlikte ülkenin uzak ve gelişmemiş bölgelerinde kurularak, diğer bölgelerde belirli mallara uygulanan ithal kısıtla- ması ve gümrük tarifeleri azaltılmak suretiyle uluslararası ticaret yoluyla temin edilemeyen yerel yönetim ihtiyaçlarının karşılanmasının amaçlandığı bölgelerdir (Erçakar, 2004b: 206). Bir başka ifade ile yerel tüketime yönelik olarak ithalatın gümrük muafiyetiyle gerçekleştirildiği bölgelerdir (Hava, 1999: 115).

Bu tür bölgelerin birçoğunda gümrük kolaylık ve ayrıcalıkları ithal edilmiş olan yiyeceklere, ilaçlara, sermaye mallarına ve tüketicinin acil olan ihtiyaçlarına yöneliktir. Serbest çevredeki faaliyetleri düzenleyen yasa ve kurallar genellikle ülkenin diğer yerlerinde uygulananlara benzerler (İ.T.S.O., 1991: 155-156).

1.2.11. Serbest Şehir (Free City)

Serbest şehir, serbest bölge uygulamalarının ilk görüldüğü zamanlarda yerle- şim bölgelerine verilen genel isimdir. Transit ticaretin yoğun olduğu bu bölgeler

zaman geçtikçe faaliyetlerin yoğunlaştığı limanlara veya lojistik merkezlere doğ- ru küçülerek serbest bölge halini almıştır. Günümüzde bu kavramı serbest bölge uygulamalarının bütünüyle bir şehre yayılması durumu olarak ifade etmek doğru olacaktır.

Serbest şehirler transit ticaretin yoğunlaştığı, özellikle civar şehir ve ülke- lerdeki güçlü üretim ve endüstri gücünü profesyonel yönetim yapılanmaları ile dünyanın birçok bölgesine pazarlayıp dağıtımını gerçekleştiren uluslararası işlet- melerin merkezleri veya idari birimlerinin çoğunlukla yer aldığı, içerisinde çeşitli ticaret, finans, tüketim vb. serbest bölge faaliyetlerini barındıran, teknoloji ve ulaşım imkanlarının fazla olduğu şehirlerdir. Serbest şehirlere örnek olarak bir- çok uluslararası şirket ve finans kurumlarının büyük yapılanmalarının yer aldığı Asya’nın büyük üretim gücünün önemli idare ve dağıtım merkezleri olan Hong Kong ve Singapur örnek verilebilir (Güner, 1995: 6).

1.2.12. Gümrüksüz Satış Mağazası (Duty Free Shop)

Genellikle ülkeye yolcu giriş çıkışının yoğun olduğu havaalanı ve sınır güm- rük kapılarında açılan, ülkede yüksek vergi oranları ile satışına müsaade edilen sigara, içki ve çeşitli kıymetli eşyaların (Erdoğan, 1985: 66) gümrük vergisi alın- maksızın belirli limitler dahilinde perakende olarak satışına izin verilen mağaza- lardır.

Halk arasında yaygın olarak “free shop” ismiyle bilinen bu yerlerde, pasaport ile ülkeye giren veya ülkeden çıkan yolcuların yanlarında taşıyabilecekleri mik- tarda ve ülkede yürürlükteki mevzuatlar gereğince izin verilen limitler dahilinde ülke içi piyasadan ucuz ürün temini sağlanabilmektedir.

Gümrüksüz satış mağazaları, toptan ve büyük çaplı ticari faaliyetler, ihracat, ithalat ve transit işlemleri yürütülmese de çeşitli mallara gümrük vergisi muafi- yeti sağlaması bakımından bir serbest bölge uygulamasıdır.

1.2.13. Teknoloji Serbest Bölgesi (Technology Free Zone)

Yeni ve ileri teknoloji ile teknolojik üretim faaliyetlerinin geliştirilmesi mak- sadıyla bir takım teşvik, avantaj ve altyapı imkanlarıyla çeşitli kamu, eğitim ku- rumu veya özel sektör girişimleriyle kurulmuş bölgeler teknoloji bölgeleri olarak ifade edilir. Bu bölgeler, bulunduğu ülkede oluşturuluş mevzuatta yer alan düzen- lemeler ve ana faaliyet alanları çerçevesinde “Teknoloji Serbest Bölgesi”, “Tek- noloji Geliştirme Merkezi-Teknopark”, “Ar-Ge Merkezi” ve “Kuluçka Merkezi”

gibi farklı isimler almaktadır.

Teknoloji serbest bölgesi, Tübitak-MAM Teknoloji Serbest Bölgesi’nin tanı- mına göre, Türkiye’nin siyasi sınırları içinde olmakla beraber, kanunlarda tanımlı özel şartlarla gümrük hattı dışında sayılan, teknolojiye yönelik veya teknoloji

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 27

kökenli firmaların, teknolojinin ve inovasyonun gelişimine katkıda bulunabilme- leri maksadıyla, Türkiye’de geçerli ticari ve mali konulara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya bir kısmının uygulandığı, fiziksel olarak ül- kenin diğer kısımlarından ayrılmış, üniversite veya araştırma merkezleriyle ilişki içinde olabilmeleri için bunların yakınlarına kurulmuş, nitelikli tesislere sahip bir girişim veya organizasyondur (TUBİTAK-Marmara Teknokent, 2020).

Bu bölgelerin avantajları, katma değer vergisi muafiyeti, kaynak kullanımı destekleme fonu muafiyeti, kurumlar ve gelir vergisi istisnası, gümrük vergisi muafiyeti, muhtasar ödemesi muafiyeti ile ucuz enerji kullanımı, yerli ve yabancı tüm pazarlara erişim imkânı, ticaret kolaylığı imkânı, gerçekçi bir enflasyon mu- hasebesi imkânı, her türlü ödemeyi dövizle yapabilme imkanı, zaman kısıtlaması bulunmaması, malların süresiz kalabilmesi, eşitlik prensibi, kar transferi imkânı vb. gibi sıralanabilir.

Teknoloji serbest bölgesi, sağlamış olduğu avantajlar bakımından doğrudan bir serbest bölge çeşidi olarak görülmektedir. Diğer teknoloji merkezlerinin ise birtakım vergisel ve maliyet avantajları nedeniyle doyalı olarak serbest bölge gibi görülmesi mümkündür. Sözü geçen diğer teknoloji merkezleri şu şekilde tanım- lanmaktadır.

“Teknopark” veya “Teknokent” kısaltma isimleriyle anılan teknoloji geliştir- me bölgeleri teknolojiye yönelik ya da teknoloji kökenli firmaların, teknolojinin ve inovasyonun gelişimine katkıda bulunabilmeleri maksadıyla gelişmelerinin desteklendiği ve çeşitli yöntemlerle teşvik edildikleri, üniversite veya araştırma merkezleriyle ilişki içinde olabilmeleri için bunların yakınlarına kurulmuş, nite- likli tesislere sahip bir girişim veya organizasyondur. Diğer bir ifade ile üniversite ve araştırma merkezlerinin imkânlarından yararlanarak yeni ve ileri teknolojiye dayalı bilgilerin derlendiği, değerlendirildiği, geliştirildiği mekanlar olan ve uy- gulamaya yönelik üretime hazır hâle getirilerek işletmelerin kullanımına sunul- mak için kurulan veya kurdurulan Ar-Ge ve yenilik projesi sahibi işletmelerin, KOSGEB teknoloji geliştirme ve yenilik destekleri kapsamında desteklendiği Teknoloji merkezleridir (Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Uygulama Yönetmeliği, 2016).

Ar-Ger merkezi, kamuya ait, yetişmiş nitelikli insan gücü ile günün modern teknolojilerine dayalı makine, donanım ve yazılımı içinde bulunduran, teknoloji ve ürün geliştirilmesine yönelik Ar-Ge faaliyetlerinin yapıldığı mekânları ifade eder (Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Uygulama Yönetmeliği, 2016).

Kuluçka merkezi, özellikle genç ve yeni işletmeleri geliştirmek amacıyla; gi- rişimci firmalara ofis hizmetleri, ekipman desteği, yönetim desteği, mali kaynak- lara erişim, kritik iş ve teknik destek hizmetlerinin bir çatı altında tek elden sağ- landığı yapılardır (Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Uygulama Yönetmeliği, 2016).

1.3. SERBEST BÖLGELERİN İŞLETMELERE SAĞLADIĞI AVANTAJLAR VE ÜLKE EKONOMİSİNE KATKILARI

Serbest bölgelerin yatırımcı ve kullanıcı işletmelere çeşitli avantajlar sunması, ülke ekonomisine de birçok katkı sağlaması beklenmektedir. Serbest bölge stra- tejisi hem ulusal ve uluslararası işletmelerin hem de ülkelerin fayda sağladığı bir kazan kazan politikasıdır. Ülkelerin farklı bakış açılarıyla oluşturdukları serbest bölge mevzuatları ve faaliyet alanları yıllar itibariyle çeşitlilik göstermektedir. Bu durum serbest bölgelerin bulunduğu ülke veya ana faaliyet alanına göre sağladığı faydaların da azalmasına veya artmasına neden olmaktadır.

1.3.1. Serbest Bölgelerin Yatırımcı ve Kullanıcı İşletmelere Sağladığı Avantajlar ve Kolaylıklar

Serbest bölgeler yatırımcı işletmelerin ve endüstrilerin bölgede yatırım yap- malarına zemin hazırlamaktadır. Bu doğrultuda bölgeler, bir takım muafiyet, is- tisna, teşvik, kolaylaştırma ve benzeri unsurlarla yatırımcı ve kullanıcı işletmele- re cazip hale getirilmektedir. Genel olarak serbest bölgelerde sağlanan avantajlar ve kolaylıklar aşağı açıklanmıştır.

Vergi Muafiyetleri ve İstisnalar: Serbest bölgeler birçok vergi mevzuatında istisna kapsamına alınmak suretiyle ülke içinde uygulanan bir takım vergisel unsurlardan kısmen veya tamamen muaf tutulmaktadırlar. Vergi muafiyetleri, serbest bölgelerin işletmelere cazip kılınması bakımından sağlanan diğer teşvik ve avantajların en başında gelir. Serbest bölgelerin vergisel avantajlarını, gelir, harcama ve servet üzerinden alınan vergilerin muafiyetleri olarak ele alabiliriz.

• Gelir ve Kurumlar Vergisi Muafiyetleri: Serbest bölgelerde çalışanların elde ettikleri gelirleri üzerinden alınan gelir vergisi ve kurumların faaliyet ka- zançları üzerinden alınan kurumlar vergisine muafiyetler uygulanmaktadır. Mu- afiyetler serbest bölgede çalışanların görev tanımlarına ve işletmelerin faaliyet konularına göre belirlenmiş istisnalar şeklinde uygulanabilirken, istisnaların sü- releri kısa, orta ve uzun süreli olarak yıl bazında sınırlandırılabilir. Bazı ülkelerde uygulanan gelir ve kurumlar vergisi muafiyetleri daha geniş kapsamlı iken bazı ülkelerde oldukça daraltılmış istisnalarla uygulanabilmektedir. Örneğin bir ülke söz konusu muafiyetleri serbest bölgenin geneline uygularken, bir başka ülke istisnayı sadece üretim yapan işletmeler ve üretim çalışanlarına tanımlayabilir. Ya da bir ülke muafiyeti 5 yıl olarak sınırlandırırken diğer bir ülke 10 yıl ve daha fazlası sürelere uzatabilir.

• Hızlandırılmış Amortisman ile Vergi Avantajı: Hızlandırılmış amortis- man, işletmelerin kuruluşlarının ilk yıllarında daha düşük bir vergi yükü altına girmelerine imkan veren bir uygulamadır. Bu uygulamadan yararlanmak isteyen işletmelere bazı serbest bölgelerde izin verilmektedir. Hızlandırılmış amortisman

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 29

uygulamasını kurumlar vergisi muafiyeti tanınmayan veya kısmen tanınan ser- best bölgelerde ve zamanlarda uygulamak mantıklıdır. Zira, istisnanın tam uygu- landığı bir bölgede ve zaman diliminde bu uygulamaya gerek yoktur çünkü zaten kazançlar vergiden muaftır.

• Katma Değer Vergisi (KDV) İstisnası: Serbest bölgeler gümrük bölge- si dışında sayıldığından yurtdışından serbest bölgelere yapılan mal alımları ve serbest bölge içerisinde veya bir serbest bölgeden diğer serbest bölgeye yapılan teslimlerde ülke içinde alınan KDV söz konusu değildir (Gümüş, 2007: 54). Bu nedenle girdilerinin çoğunu yurtdışından ithal eden ve ürünlerini yurtdışına satan, işletmeler için KDV yükü olmadığından KDV iadesi gibi uzun ve zahmetli işlem- lere gerek kalmayacaktır. Diğer yandan serbest bölgelerde sunulan hizmetler de KDV’den istisna edilmiştir. Böylece serbest bölgelerde başta enerji olmak üzere çeşitli hizmetler alan işletmeler harcama maliyetlerinde avantaj elde edebilmek- tedirler (Katma Değer Vergisi Genel Tebliğ, 2005).

• Vergi, Resim ve Harç İstisnası: Bazı ülke uygulamalarında aksine hü- kümler bulunsa da genel olarak, KDV istisnasının bulunduğu serbest bölgelerde verilen hizmetler diğer vergilerden de müstesnadır. Söz konusu vergiler, Özel İletişim Vergisi (ÖİV), Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi (BSMV), Damga Vergisi ve Harçlar vb. olarak sıralanabilir. Bunun yanı sıra bazı malların tüketi- minde zorunlu olarak uygulanan Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) de serbest bölge içinde ve serbest bölgeden ülke dışına ihraç edilen mallara uygulanmamaktadır.

• Emlak Vergisi Muafiyeti: Serbest bölgelerin gümrük bölgesi dışında ka- bul edilmesi ve vergi kanunlarının uygulama alanı dışında bırakılması nedeniyle bu bölgelerdeki bina, arsa ve araziler emlak vergisine tabi değildir. Bunun yanı sıra servet üzerinden alınan diğer vergilerde de buna benzer istisna uygulamaları bulunmaktadır. Fakat yine de söz konusu istisnalar ülkelerin serbest bölgeler ile ilgili oluşturdukları mevzuatlarda farklılık göstermektedir.

Gümrük ve Kambiyo Yükümlülüklerinden Muafiyet: Serbest bölgeler bir ülke- nin sahip olduğu topraklar içirişinde bulunan alanlar olmasına rağmen çeşitli hal- ler dışında bölgeye alınan eşya için ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemleri ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından gümrük bölgesi dışında kabul edilen bölgelerdir.

• Gümrük Vergisi ve Ticaret Politikası Önlemleri Muafiyeti: Serbest bölgelerde faaliyette bulunan işletmeler herhangi bir teşvik ve izin belgesi aran- maksızın gümrük vergisi ödemeden ve ticaret politikası önlemlerine ilişkin yü- kümlülüklere tabi olmadan yatırım malı, hammadde, ara mal veya mamul ithal edebilirler. Böylece yatırımda makine ve teçhizat maliyetini düşürerek harcama yaparlar. Vergi muafiyetiyle ithal ettiği hammadde ve ara malı ile ucuza üretim yaparak maliyet avantajı elde ederler. Ticari mal alış satışlarında ise vergilerden

etkilenmeden transit ticaret gerçekleştirebilirler. Serbest bölgeden ülkeye mal sa- tışı gerçekleştirildiğinde ise o ülkedeki satın alan taraflar gümrük mevzuatı hü- kümlerine tabi olacaklardır.

Serbest bölgelerde gümrük vergisi prosedüründen arındırılmış ticari faaliyet imkanı önemli bir kolaylıktır. Antrepo veya depo uygulaması yürüten işletmeler açısından gümrüksüz mal ithali imkanı ithalatta finansman yükünü azalması ba- kımından önemli bir avantajdır.

• Kambiyo Yükümlülükleri Muafiyeti: Serbest bölgelerde kambiyo mü- kellefiyeti uygulanmaz. Bölgede efektif ve kaydi döviz hareketleri serbesttir. Dış ticaret bedellerinin ödenmesine, tahsiline ve ülkeye getirilmesine yönelik, ülke içinde uygulanan mevzuat ve yükümlülükler burada uygulanmaz. Böylece ser- best bölge kullanıcıları kambiyo kısıtlamalarına maruz kalmadan serbestçe tica- ret yapabilirler.

Kar Transfer Serbestliği: Dünya üzerinde birçok serbest bölgenin temel ku- ruluş amacı yabancı yatırımcıyı ülkeye getirmektir. Her ne kadar vergi muafi- yetleri ve çeşitli avantajlarla yatırımcı cezbedilmeye çalışılsa da kuruluş gayesi kar elde etmek olan işletmelerin yabancı ülkede elde ettikleri karı dilediği gibi kullanmaları niyetleri de göz ardı edilmemelidir. Bu görüşle genel olarak serbest bölgelerde yer alan çok uluslu şirketlere elde ettikleri karları ve yatırmış oldukları sermayeyi dilediği gibi ana ülkelerine veya başka ülkelere transfer edebilme ga- rantisi verilmektedir. Söz konusu durum ülke içinde kambiyo kısıtlamalarına tabi iken, serbest bölgelerde genel olarak serbestlik uygulanmaktadır.

Lojistik Avantajlar ve Tedarik Zinciri İmkanlarından Yararlanma Kolaylığı:

Serbest bölgeler genel olarak ulaşım sistemi ve lojistik altyapısı güçlü bölgelere kurulurlar. Yaygın olarak bölgenin yakınında, bazıları da içerisinde olmak su- retiyle bir liman, tren yolu bağlantısı, tır parkı, aktarma merkezi ve hatta hava limanı bulunur. Yani bölgenin coğrafi konumu ve ulaşım imkanları önemlidir.

Serbest bölgelerin coğrafi konumu tedarik unsurlarına ve dolaylı unsurlara ula- şım açısından da önem arz etmektedir. Genelde ulusal ve uluslararası ticaretin yoğunlaştığı, iş gücü temininin kolay ve düşük maliyetli olduğu, bankacılık, si- gortacılık, reklamcılık, vb. faaliyetlerin yeterince bulunduğu ve hatta çevrede kültür, turizm, eğlence ve dinlenme imkanlarının geniş olduğu bölgeler tercih edilir. Diğer yandan bölge içerisindeki depolama ve tesis imkanları ile bunların altyapıları da önemli lojistik unsurlardır. Serbest bölge yatırımcıları lojistik özel- liklerini göz önünde bulundurarak yatırım yapacakları bölgelere karar verirler.

Lojistik avantajlar vergisel avantajlarının ardından, serbest bölge kararına en çok etki eden unsurlardan biridir.

Serbest bölgelerin lojistik avantajları ve ulaşım imkanlarının yanı sıra tedarik zinciri imkanlarından yararlanma kolaylığına sahiptir. Öncelikle imalatçı serbest

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 31

bölge işletmelerinin düşük maliyetli ve istenilen standartlarda hammadde ve ara mal temininin kesintisiz devam etmesi için serbest bölgeler büyük bir imkan su- nar. Sonrasında serbest bölgelerin çevresine konuşlanan yan endüstrilerde bünye- sinde serbest bölge imalatçısı işletmelerinin hızlı, esnek ve hatta kontrol edilebilir tedarikçilerini barındırır. Serbest bölgede bulunan işletmelerin yerel ve uluslara- rası pazarlara ve buradaki müşteri dağıtım noktalarına ulaşımı da görece olarak diğer bölge ve üretim alanlarında daha avantajlıdır.

Düşük Maliyetli İşçi Çalıştırma ve Sendikal Faaliyetlerde Kısıtlama Avantajı:

Serbest bölgeler, ülke sınırları içinde sermaye için yaratılmış özel bölgelerdir. Bu bölgelerde yatırımcıların lehine olan unsurlar ön plandadır. Bu unsurların içeri- sinde çalışanların maliyetleri ve idaresine yönelik avantajlarda yer alır. Dünya üzerinde birçok serbest bölge bulunduğu ülke içinde uygulanan asgari ücret po- litikalarından ayrı tutulmuş, genel itibariyle işverenlerin işçi politikaları serbest bırakılmıştır.

Diğer yandan birçok serbest bölgede sendikal örgütlenme ve mücadele ya- sakları bulunur. Veyahut yasak olmasa bile fiilen işçi mücadelesi olanaksızdır.

Bunun sonucu olarak da sosyal güvenlik konuları geçersiz sayılır, işçilerin grev ve lokavt gibi hakları bulunmaz.

Ucuz Finansman Temini İmkanı: Serbest bölgelerde bulunan bankalar veya buralara hizmet eden finans kuruluşları, mevduat, kredi faiz oranları ile komisyon ücretleri diğer bankalar ile benzer seviyelerde olmasına rağmen çeşitli vergi ve fon kesintilerinden muaf olarak işlem yapabildikleri için, bu masrafları yükleme- den daha düşük maliyetli hizmetler sunabilmektedirler. İşletmelerin bölgede yer alan bankalarla işlem yapmaları kendilerine finansal avantajlar sağlar (Elagöz ve Abasov, 2001: 30).

Serbest bölgelerde bulunan off-shore bankalardan da gerektiğinde düşük faizli ve döviz cinsinden kredi bulmak mümkün olabilmektedir (Alpar, 1985: 60-61).

Böylece yatırımcılar ülke geneline göre finansman temininde avantaj elde eder- ler. Genel olarak serbest bölge bankaları serbest bölgede yerleşik firmalara dış ticaretin finansmanına yönelik veya akreditif gibi güvenceli ödeme sistemlerinde teyit niteliğinde krediler kullandırmaktadırlar (Elagöz ve Abasov, 2001: 30).

Bunların yanı sıra serbest bölgelerde faaliyette bulunan bankalar ağırlıklı ola- rak dış ticaret işlemleri ile uğraştıkları için bankaların dış ticaret tecrübeleri yük- sektir. Böylece işletmelere daha nitelikli danışmanlık hizmeti sunabilirler.

Ticaret Kolaylaştırılmasına Yönelik Avantajlar ve Azaltılmış Bürokrasi: Ser- best bölge ile diğer ülkeler veya serbest bölge arasında gerçekleştirilen ihracat ve ithalat işlemlerinde dış ticaret rejim hükümleri uygulanmaz. Böylece birçok prosedür ve maliyetten arındırılmış bir ticaret imkanı elde edilir. Bunun yanı sıra ülke içinden serbest bölgeye sağlanan mallarda ihracat rejim hükümleri uygulan-

makla birlikte, serbest bölgede tüketilecek sarf malzemelerinin ihracında belirli limitlere kadar rejim hükümleri kolaylaştırılarak uygulanabilmektedir.

Diğer yandan serbest bölgelerde başvuru ve faaliyet süresince her türlü bü- rokrasi en aza indirilmeye çalışılır. Yatırımcıların ilgisini arttırmak maksadıyla serbest bölge mevzuatının ülke içindeki mevzuata göre daha esnek olması sağla- nır. Bürokrasinin ticari faaliyetler üzerindeki olumsuz etkilerinin kaldırılması ve ticari faaliyetlerin hız kazanması serbest bölgelerde önemle üzerinden durulan hedeflerdir. Söz konusu esnekliğin uygulanması için genelde serbest bölgelerin işletmeciliği özel sektörlere verilmektedir. Böylece yatırımcılar arsa, tesis, enerji, su, kanalizasyon altyapısı hazır bölgelere kolay ve hızlıca yatırımlarını gerçek- leştirebilirler.

Dünya genelinde farklı serbest bölge uygulamalarına göre ticaretin kolaylaştı- rılmasına ve bürokrasinin azaltılmasına yönelik bazı örnekler unsurlar şu şekilde sıralanabilir.

• Ülke içinde ulusal para birimi cinsinden defter ve muhasebe kayıtlarını tutma zorunluluğu serbest bölgelerde isteğe bağlı bırakılmıştır. Böylece uluslararası işletmelerin faaliyetleri kolaylaştırılmaktadır.

• Serbest bölgelerde, mal bedelleri, kira, hizmet ve işçi ücretleri vb. faaliyet- lere ilişkin ödemelerin herhangi konvertibl bir döviz cinsinden yapılmasın- da bir sakınca yoktur.

• Enflasyona yönelik tedbir kapsamında isteyen işletmelerin enflasyon mu- hasebesi tutarak daha gerçekçi finansal raporlamalar hazırlayabilmeleri mümkündür.

• Kullanılmış makine ve teçhizatın serbest bölgelere girişlerinde yaş sınırı yoktur.

• Serbest bölgelere üretilen veya getirilen hammadde, yarı mamul veya ma- mul süre sınırı olmaksızın kalabilir.

• Birçok serbest bölgede, bölgeye alınan mallarda fiyat ve kalite standartları uygulanmaz.

• Serbest bölgelerde yer alan bir takım tesis ve depoların kiralanabilmesi mümkündür. Bazı bölgelerde kira ücretleri ülkedeki organize sanayi böl- geleri vb. alanlarındaki ücret oranlarından düşüktür.

• Birçok serbest bölgede sağlanan elektrik, doğalgaz vb. enerji hacimleri yüksektir. Bu nedenle yüksek enerji ihtiyacı duyan endüstriler için yatırı- ma hazır alanlardır.

• Özellikle serbest üretim bölgeleri, transit merkezler, serbest limanlar gibi alanlarda genel olarak fiziki güvenlik sağlanmıştır. Bölgede bulunan işlet- meler özel güvenlik tedbirlerine çok gereksinim duymadan çalışabilirler.

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 33

• Serbest bölgelerde etkin bir iletişim sistemi bulunur.

• Uzman ve nitelikli kadrolardan oluşan serbest bölge otoritesinin yatırım- cılara etkin danışmanlık hizmeti sunmaktadır. Böylece özellikle yabancı yatırımcıların bürokrasi, yabancı dil vb. sorunları çözüm bulur.

• Serbest bölgelerde yatırıma ilişkin başvuru süreçlerine yönelik engeller, dokümantasyon temini ve tasdik süreleri minimuma indirgenir.

• Serbest bölgede faaliyet yapacak işletmelere yatırımlarının niteliği ve faa- liyet konularına göre uzun süreli faaliyet ruhsatları ve vergi istisnaları ta- nınabilmektedir. Bu özelliği sayesinde işletmeler orta ve uzun vadeli ticari planlamalar yaparak geleceğe yönelik daha kapsamlı stratejiler belirleye- bilme imkanı elde edebilirler.

Serbest bölgelerin işletmelere sağlamış olduğu teşvik ve avantajların örnekle- rini arttırmak mümkündür. Burada hatırlanması gerek husus, tüm bu örneklerin her ülkede aynı şart ve seviyelerde uygulanmadığıdır. Ülkeler serbest bölge poli- tikaları doğrultusunda söz konusu teşvik ve avantajların kapsamını ve niteliğini belirler, zaman içerisinde değiştirir veya uygulamadan kaldırabilir. Bu nedenle serbest bölge faaliyetinde bulunacak işletmeler o bölgeye özel koşulları ve yer aldığı ülke mevzuatlarını detaylıca incelemelidir.

1.3.2. Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomisine Katkıları

Serbest bölgelerin ülke ekonomilerine olumlu yönde katkı sağladığı ve bir- çok avantaj getirdiği genel kanısı (Akal, 2002: 54-59) doğrultusunda söz konusu katkılar, ithalata yönelik katkılar, ihracat potansiyelini arttırıcı etkiler, yabancı sermaye ve teknoloji gelişimi etkisi, döviz kazandırıcı etkisi, istihdamı artırıcı katkı ve diğer ticari katkılar olarak gruplar halinde incelenebilir.

İthalata Yönelik Katkılar; Serbest bölgeler ithalatın doğrudan, kesintisiz ve zamanında yapılmasını sağlar. Ülke içinde üretim için ihtiyaç duyulan hammadde ve ara malları veya doğrudan tüketim malları, serbest bölgelere daha öncesinde getirilip süre kısıtı olmaksızın depolanabildiğinden sipariş verildiğinde ithalat za- man almadan kolayca gerçekleştirilir (Toroslu, 2000: 10).

İthal edilecek malların serbest bölgede vergi muafiyetleri ile depolanabilmesi, yurt içinde bu malları ithal edeceklere önemli bir finansal avantaj sunar (Orhan, 2003: 122). Bölgeden ithalat yapan yerli firmalar, daha önceden toplu alımlarla ithalatın maliyetini azaltmak maksadıyla yüksek ithalat hacimlerinin ve bunların vergilerinin finansal yüküne katlanmak zorunda kalırken serbest bölgeye alınan bu malları küçük partiler halinde daha düşük finansal yükler ile ithal edebilirler.

İthalatın küçük partiler halinde yapılabilmesi nakliye, depolama, elleçleme vb.

işlemlerden kaynaklanabilecek fire ve zayiat risklerini azaltmaktadır (Akyü- rek, 1983: 18). Fire ve zayiatın ülkeye gelmeden veya serbest bölgede gerçek-

leşmesi ya da gelen partide bozuk ve hatalı malların olması durumlarında mallar ülkeye ithalattan önce serbest bölgede bulunduğu ve bu durumların orada tespit edilebilme imkanı olduğundan bu tip malların ithalatı yapılmayıp gereksiz yere vergilerinin ödenmesinin önüne geçilir.

Serbest bölgeler ithal ürününün piyasa dalgalanmalarından olumsuz etki- lenmesinin de önüne geçebilir (Akyürek, 1983: 19) İthalatı yapılmadan serbest bölgeye alınmış bir ürünün yerli piyasalardaki arz, talep ve fiyat dalgalanmaları nedeniyle ithalatı anlamsız hale gelebilir. Bu durumda ürünün ithalatından vaz- geçilebilir. Ürünün iade şansı varsa iade edilebilir, başka bir ülkeye gönderilebilir veya serbest bölgede başka bir alıcıya satılmak suretiyle elden çıkarılabilir böyle- ce zarar edileceği biline biline ithalat gerçekleştirilmez, vergiler ödenmez.

Özetle serbest bölgeler işletmelere etkin bir ithalat yönetimi gerçekleştirmele- rine imkan verirken, zaman, hız, finansman, vergi ve piyasaya uyum bakımında işletmelere avantajlar sunar. Özellikle ihracatçı üreticilerin girdi ithalatlarında elde ettikleri bu avantajlar dolaylı yönden ülke ekonomilerine önemli bir katkı sağlamaktadır.

İhracat Potansiyelini Artırıcı Etkiler; Serbest bölgeler ihraç mallarının ulus- lararası pazarlarda rekabet gücünü arttırır (Akyürek, 1983: 19). Serbest bölge- lerde üretilerek farklı ülke pazarlarına ihraç edilen mallar, ülke içerisinde veya başka bir ülkede serbest bölge dışında üretilen mallara oranla, fiyat açısından daha avantajlıdır. Çünkü bu malların üretimi için gerekli olan girdilerin serbest bölgeye ithalatı gümrük vergi ve kesintilerinden muaftır.

Ülke içerisinden serbest bölgeye satılan her türlü mal ve hizmet, ihracat sa- yılır ve ülke ihracat miktarını artırıcı etki gösterir (Erdoğan ve Ener, 2005: 99).

Serbest bölgelerde faaliyet içerisinde bulunan işletmeleri üretim ihtiyaçları için gerekli olan hammadde, ara mal veya temel altyapı ihtiyaçlarını bulundukları ül- keden karşılamaları bu işletmelere kolaylıklar sağlar. Söz konusu durum serbest bölgeye ihracatı dolayısıyla ülkenin ihracat hacmini artırmış olur.

Serbest bölgede faaliyet gösteren şirketler, ihracatı düşünülen malları önce serbest bölgede depolarlar. Daha sonra, farklı ülke pazarlarında satış olanaklarını araştırıp en uygun alıcılara, çeşitli gümrük prosedürleriyle uğraşmadan çok hızlı bir şekilde gönderebilirler.

Tüm bu unsurlar ile serbest bölgeler, ülkenin ihracat hacmini ve niteliğini artırarak ülke ekonomisine katkı yapmaktadır.

Yabancı Sermaye ve Teknoloji Gelişimi Etkisi: Serbest bölgelerde üretim fa- aliyetleri gerçekleştiren yabancı sermayeli işletmelerin bulunması ülkeye giren döviz ve teknoloji artışına sebep olur.

Serbest bölgenin sağladığı, vergi, lojistik, üretim faktörü vb. avantajlarından