Bu bölümde serbest bölgelerin kuruluş yeri seçimi, serbest bölge işletmeciliği ve denetimleri konuları ele alınmaktadır.
Serbest Bölgelerde Kuruluş Yeri Seçimi: Serbest bölgelerin kuruluşu bölgenin birbiriyle bağlantılı olarak hem işletmelere hem de ülke ekonomisine optimum faydayı sağlayabilmesi açısından oldukça fazla önem arz etmektedir. Bölgenin kurulacağı yerin rasyonel bir biçimde tespit edilmesi gerekmektedir. Serbest böl- geler uluslararası ticaret faaliyetlerinin verimli ve sorunsuz yürütülmesi için ula- şım ve üretim faktörlerini elde etmede kolaylık ve avantajlara sahip olmalıdır. Bu doğrultuda serbest bölgelerin kuruluşu için seçilen bölgeler aşağıda sıralanan bir- takım niteliklere sahip olmalıdır (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 13, Toroslu, 2000: 14);
• Serbest bölgeler için kara, deniz, hava ve demir yollarına yakın geniş hin- terlandı olan bölgeler tercih edilmelidir.
• Serbest bölgelerin kurulduğu yörede ticareti geliştirmesi beklenebilir fakat daha öncesinde bölgenin ulusal ve uluslararası ticaretin yoğunlaştığı böl- gelerde kurulmalıdır.
• Serbest bölgede yürütülecek faaliyetler ve üretim endüstrileri hammadde, ara malı ve çeşitli hizmetler bakımından sürekli olarak beslenebileceği ti- cari bölgelere yakın olmalıdır.
• Serbest bölge civarında bankacılık ve sigortacılık faaliyetleri gelişmiş ol- malıdır.
• Bölgenin kurulacağı alana ulaşan yeterli enerji, su, atık vb. ağlar bulunma- lıdır.
• Serbest bölgeler istihdam edilecek nitelikli veya niteliksiz insan gücünün bulunduğu bölgelere yakın olmalıdır.
• Bölgenin ve çevresinin uzun vadede gelişme kaydedeceği ve büyüyeceği ihtimaline karşı, kurulacak bölgenin fiziki ve sosyal unsurları gelecek ön-
görüsüyle değerlendirilerek belirlenmesi gerekir.
• Serbest bölgelerin iklim etkileri, coğrafi zorluklar, afetler vb. doğal zorluk- lardan en az etkilenecek bölgelere kurulması planlanmalıdır.
• Bölgenin çevreye en az zarar verecek yerlere ve yapılaşma düzeni içerisin- de konuşlandırılması düşünülmelidir.
Serbest Bölge İşletmeciliği: Dünya genelinde serbest bölgelerin işletilmesi ile ilgili olarak geçmişten günümüze çeşitli uygulamaların olduğu görülmektedir.
Söz konusu uygulamaları üç ana grup altında toplamak mümkündür.
• Devlet Tarafından İşletilen Bölgeler: Serbest bölgenin işletilmesini bir kamu kuruluşu üstlenir ve bölge kamu hizmeti ilkelerine göre işletilir. Ancak ser- best bölge işletmeciliği bir uzmanlık dalıdır. Hantal devlet yönetimi ağır işleyen bürokrasi ve emir komuta zinciri içerisinde yapılan işlemler nedeniyle serbest bölgenin başarılı olma şansı yoktur. Bu tarz serbest bölge işletmeciliği komünizm sisteminin görüldüğü veya serbest piyasa uygulamalarının yeterince olgunlaşma- dığı ülkelerde görülebilir.
• Devlet ve Özel Sektör Girişimi Bir İşletme Tarafından İşletilen Böl- geler: Serbest bölge işletmeciliği bir ticari iş olması yanında aynı zamanda bir devlet politikası kapsamında kamu hizmeti özelliğindedir. Bu nedenle devletin girişimi ve öncülüğünde bölge planlaması yapılabilir. Bu sistemde devlet, giri- şimciliğinin yanı sıra bölge işletmeciliğinde esnekliğin ve verimliliğin sağlana- bilmesi için kendisinin de ortak olmak suretiyle kontrol ve denetiminin devam ettiği bir şirket ortaklığı ile bulunmaktadır. Devlet ve özel sektör ortaklı şirket arazi, altyapı desteği, mevzuatta yapılan düzenlemeler ile geniş teşvik ve hibeler ile kurulur ve sağlıklı bir işletme faaliyeti gerçekleştirmesi sağlanır. Söz konusu model gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda karşılaşılan ve başarılı olunan bir modeldir.
• Özel Sektör Tarafından İşletilen Bölgeler: Serbest bölgelerin kuruluşu doğrudan bir imtiyaz sağlanan özel sektör şirketlerine verilir ve işletmecilik bu şirketlerce gerçekleştirilir (Toroslu, 2000: 14). Bu modelde serbest bölge işletme- cisi mevzuatta belirtilen şartlara uygun olarak yönetim gerçekleştirmekte, ilgili bakanlığın denetimine tabi olmaktadır.
Serbest Bölgelerin Denetimleri: Serbest bölge sınırları içerisindeki işletme faaliyetleri ve yönetimi bağımsız olmakla birlikte, serbest bölgelerin bulunduk- ları ülkede yetkili kamu kuruluşları ve görevliler tarafından fiziki, idari ve mali yönden denetlenmeleri söz konusudur. Buna göre denetim türlerini şöyle açıkla- nabilir (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 13, Atik, 1998: 5).
• Fiziki Denetim: Serbest bölge giriş ve çıkışları gümrük idarelerinin de- netimindedir. Fiziki denetim gümrük yükümlülüklerinin yerine getirilmemesi,
SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 43
gümrük vergilerinde kayba yol açan işlemlerin varlığı, kaçakçılık mevzuatı ko- nusu işlemlerin gerçekleşmesi gibi halleri tespit etmek ve önlemek maksadıyla, gümrük görevlilerinin bölgeye giriş ve çıkış yapan kişi, mal ve araçları kontrol etmesi suretiyle sağlanmaktadır. Genellikle etrafı fiziki olarak sınırlandırılmış, güvenlik duvarları veya tel örgüleri ile çevrilmiş ve kamera ve elektronik sistem- ler ile gözetleme noktalarıyla izlenen, korunmuş alanlar olan serbest bölgelerin giriş ve çıkışlar belirli kapılardan yapıldığı için fiziki denetim kontörlü bir şekilde sağlanabilmektedir.
• İdari Denetim: Serbest bölgelerde çeşitli istisnalar uygulansa da kuru- luşu, içerisinde yer alan işletmelerin faaliyete başlaması, faaliyetlerin kontrolü gibi konularla ilgili ülkede oluşturulmuş mevzuata, yasa ve yönetmeliklere tabi- dir. Bu nedenle bölgede yer alan işletmelerin şirket kayıtları, stoklanan veya giriş ve çıkış yapılan malların cins, miktar ve değerleri, bölgedeki işletmelerin fon hareketleri, arazi, tesis ve çeşitli altyapı kullanımları, çalışan personellerin kimlik bilgileri, araç ve makine kayıtları gibi unsurlar ilgili mevzuatlarca ve birimlerce denetime tabi tutulmaktadır.
• Mali Denetim: Serbest bölgede faaliyette bulunan işletmelerin, hizmet kuruluşlarının ve serbest bölge idaresinin vergi ve muhasebe kayıtlarının dene- timi mali denetim olarak ifade edilir. Çeşitli mevzuatlara tabi olan faaliyetler ile ilgili bölgede yer alan tüm kuruluşlar, ülkenin ilgili birimleri tarafından bilgi ve belge toplanarak mali denetime tabi tutulur.
KAYNAKÇA
Akal, M. (2002). Serbest Bölgelerin Makroekonomik Etkileri, Ekev Akademik Dergisi, 6(12).
Akyürek, T. E. (1983). Serbest Bölge Tanımı – Dünyada – Türkiye’de, İstanbul Ticaret Odası Eko- nomik Yayınlar Dizisi, No: 14.
Alpar, C. (1985). Dünya’da ve Türkiye’de Serbest Bölgeler, Dost Kitabevi, Yayın No.29, Olgaç Matbaası, Ankara.
Atik, A. H. (1998). Serbest Bölge ve Türkiye’de Serbest Bölgeler, Türkiye Kalkınma Bankası A.S, GA/98-1-1, Araştırma Müdürlüğü, Ankara.
Bakan, S. ve Gökmen, S. (2014). Serbest Bölgeler ve Dış Ticaret İlişkisi: Gaziantep Serbest Böl- gesi Örneği, Elektronik Sosyal Elektronik Sosyal Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Güz-2014 Cilt:13 Sayı:51 (34-51).
Bakır, S. (1984). Serbest Bölgeler, T.B.M.M. Kütüphane-Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğü Yayınları, 7, Ankara.
Bakkal, U. (2003). Küreselleşen Dünyadaki Temel Ekonomik ve Mali Sorunlar ve Türkiye Yansı- maları, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, Seri:
41, Sayı: 86, İstanbul.
Büyükyılmaz, K. (1998). Serbest Bölge Uygulaması, Cep Serbest Bölgesi
Kavramının Ortaya Çıkış Nedenleri ve Bavul Ticareti İlişkisi, Maliye Bakanlığı, İstanbul Defter- darlığı, Vergi Denetmenleri Başkanlığı, Araştırma Raporu, Sayı: 1998/92-5.
COMCEC, (2017), http://www.comcec.org/wp-content/uploads/2017/10/10-TRD-OZET-v2.pdf Dölek, A. (2013). Serbest bölge işlemleri. İstanbul: Umut Kitap Basım Yayın.
Elagöz, İ. ve Abasov, V. (2001). Ege Serbest Bölgesi’ndeki Bankaların Faaliyetlerinin Tanıtılması ve Karşılaştıkları Sorunlar Üzerine Bir Araştırma, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 3, Sayı:3, s.27-42
Erçakar M.E. (2004). Serbest Bölgelerin Ülkemiz Ekonomisindeki Yeri ve Önemi, İş, Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Yıl: 2004/ Cilt: 6 Sayı: 2 Sıra: 5 No: 229.
Erçakar M.E. (2004). Serbest Bölgeler: Teorik Yaklaşım, İş, Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kay- nakları Dergisi, Yıl: 2004/ Cilt: 6 Sayı: 1 Sıra: 11, No: 206.
Erdem, H. (1992). Serbest Bölgelerin Ekonomiye Etkileri ve Türkiye’de Serbest Bölgeler Rejimi, Maliye Bakanlığı Hesap Uzmanları Kurulu Yeterlilik Etüdü, İstanbul.
Erdoğan, S. (1988). Serbest Bölgeler: Dünyada ve Türkiye’de. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4 (4), 337-359.
Erdoğan, E. (1985). Serbest bölgeler ve Türkiye’de bir model denemesi. Eskişehir, Anadolu Üni- versitesi Yayını, No. 110, Eskişehir.
Erdoğan, E. ve Ener, M. (2005), Küresel Pazarların Ekonomik Üsleri Serbest Bölgeler, 1.Basım:
Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
Erkan, H. ve Tatlıdil R. (1990). Serbest Bölgelerde Uygulanacak Teşvik Tedbirlerinin Sektörlere Katkıları Yönünden Değerlendirilmesi, TOBB Yayınları No. 175, Semih Ofset Matbaacılık, Ankara.
Gültekin, K. D. ve Acar, S. (2017). Dünyada ve Türkiye’de Serbest Bölgeler, Marmara İktisat Dergisi, 1(1): 21-35.
Gümrük Kanunu. (1999). 4458 Sayılı Gümrük Kanunu, T.C. Resmi Gazete, Sayı:23866, Tarih:
04.11.1999, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23866.pdf.
Gümüş, E. (2007). Serbest Bölgelerde Vergi Uygulamalarının Değerlendirilmesi, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 21(1), 50-51.
Güner, S. (1995). Serbest Bölgeler. Anadolu Matbaacılık, İzmir.
Güvemli, O. (1999). Türkiye’de Serbest Bölgelerin Gelişimi ve Vergisel Avantajları”, Mükellefin Dergisi, Sayı 73, Ocak.
Hava H.T. (1999). Serbest Bölgeler ve Ege Serbest Bölgesi: Bir Durum Değerlendirmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:14, Sayı:1, ss:113-124.
Investment Office. (2020). Investment Zones, T.C. Cumhurbaşkanlığı, https://www.invest.gov.tr/
en/InvestmentGuide/Pages/investment-zones.aspx#
İncekara A. (1986). Dünyada ve Türkiye’de Serbest Bölgeler Uygulaması-Mevzuatı, Temel Ya- yınları, İstanbul.
Katma Değer Vergisi Genel Tebliğ, (2005). Katma Değer Vergisi Genel Tebliğ, Seri No: 93, T.C. Resmi Gazete, Sayı:25705, Tarih: 19.01.2005, https://www.resmigazete.gov.tr/eski- ler/2005/01/20050119-17.htm
İ.T.S.O. (1991). Serbest Bölgeler ve İskenderun’un Ekonomik Yapısı, İ.T.S.O. Yayınları, İskende- run.
KENTBANK Kurumsal Pazarlama Bölümü, Serbest Bölgeler Hakkında Bilgi Notu, Kentbank Ya- yınları, İstanbul, 2000, s.3.
Kurumlar Vergisi Kanunu, (2006). 5520 Kurumlar Vergisi Kanunu, T.C. Resmi Gazete, Sayı:5520, Tarih: 13.06.2006, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/06/20060621-1.htm
SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 45
Merriam-Webster.com Dictionary (2020). Maquiladora, https://www.merriam-webster.com/dictio- nary/maquiladora. (Erişim tarihi, 02.02.2020).
Namal M.K. ve Çakır E. (2019). Serbest Bölgelerin İstihdam Alanı Olarak Etkinliği Üzerine Bir De- ğerlendirme: Antalya Serbest Bölgesi Örneği, Akademik Hassasiyetler Dergisi, Cilt:6 Sayı:11.
Orhan, A. (2003). Serbest Bölgelerin Sağladığı Avantajlar: KOSBAŞ Örneği, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5, 117-131.
Öncel, Y. (2002). Transfer Fiyatlaması, Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Vergilendirme, İstanbul Üni- versitesi, İktisat Fakültesi, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, Seri:41, Sayı:86, İstanbul.
Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu (2000). 4561 Sayılı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu, T.C.
Resmi Gazete, Sayı:24021, Tarih: 15.04.2000, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/24021.pdf.
Özdoğan, F. B. (2006). Serbest Bölgeler, Siyasal Kitabevi, Ankara.
Özçelik, M, ve Yadikar, B. (2003). Dünü, Bugünü ve Geleceği ile Serbest Bölgelerimiz, Dış Ticaret Dergisi, Özel Sayı, Ekim.
Serbest Bölgeler Kanunu, (1985). 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu, Değişiklik: 12.11.2008–
5810 Nolu Kanun, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18785, Tarih: 15.06.1985. https://www.resmiga- zete.gov.tr/arsiv/18785.pdf.
Taylar, Y. (2008). Türk Vergi Hukuku Açısından Serbest Bölgeler, Maliye ve Hukuk Yayınları, An- kara.
Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Uygulama Yönetmeliği (2016). Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Uy- gulama Yönetmeliği, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 29797, Tarih: 10 Ağustos 2016, https://www.
resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/08/20160810-8.htm
The World Bank, (2010). Building Engines for Growth and Competitiveness in China Experience with Special Economic Zones and Industrial Clusters, Editor: Douglas Zhihua Zeng, Washin- gton DC.
Topal, A. (2014). Meksika’da Tarım Politikaları ve Kırsal Mücadele Dinamikleri, ODTÜ Gelişme Dergisi, 41 (Ağustos), Ankara.
Toroslu, M.V. (2000). Serbest Bölgeler, Beta Yayınları, İstanbul.
TUBİTAK Marmara Teknokent (2020), Teknoloji Serbest Bölgesi, http://www.marmarateknokent.
com.tr/tsb-mainpage/genel-bilgiler/firmalarin-faaliyet-konulari/, Erişim: 25.02.2012.
Tuncer, S. (2001). Serbest Bölgelerin Ekonomiye Katkıları, İktisadi Araştırmalar Vakfı, Seminer, 2001/157.
Tümenbatur, A. (2012), Serbest Bölgeler ve Türkiye Ekonomisine Katkıları üzerine Bir Değerlen- dirme, Ç.U. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(3), 339-356.
UNCTAD, (2019). World Investment Report 2019-Special Economic Zones.
Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar. (2012). 3305- Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, T.C. Resmi Gazete, Sayı:28328, Tarih: 19.06.2012, https://www.resmigazete.
gov.tr/eskiler/2012/06/20120619-1.htm.
View publication stats