Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomisine Katkıları

Serbest bölgelerin ülke ekonomilerine olumlu yönde katkı sağladığı ve bir- çok avantaj getirdiği genel kanısı (Akal, 2002: 54-59) doğrultusunda söz konusu katkılar, ithalata yönelik katkılar, ihracat potansiyelini arttırıcı etkiler, yabancı sermaye ve teknoloji gelişimi etkisi, döviz kazandırıcı etkisi, istihdamı artırıcı katkı ve diğer ticari katkılar olarak gruplar halinde incelenebilir.

İthalata Yönelik Katkılar; Serbest bölgeler ithalatın doğrudan, kesintisiz ve zamanında yapılmasını sağlar. Ülke içinde üretim için ihtiyaç duyulan hammadde ve ara malları veya doğrudan tüketim malları, serbest bölgelere daha öncesinde getirilip süre kısıtı olmaksızın depolanabildiğinden sipariş verildiğinde ithalat za- man almadan kolayca gerçekleştirilir (Toroslu, 2000: 10).

İthal edilecek malların serbest bölgede vergi muafiyetleri ile depolanabilmesi, yurt içinde bu malları ithal edeceklere önemli bir finansal avantaj sunar (Orhan, 2003: 122). Bölgeden ithalat yapan yerli firmalar, daha önceden toplu alımlarla ithalatın maliyetini azaltmak maksadıyla yüksek ithalat hacimlerinin ve bunların vergilerinin finansal yüküne katlanmak zorunda kalırken serbest bölgeye alınan bu malları küçük partiler halinde daha düşük finansal yükler ile ithal edebilirler.

İthalatın küçük partiler halinde yapılabilmesi nakliye, depolama, elleçleme vb.

işlemlerden kaynaklanabilecek fire ve zayiat risklerini azaltmaktadır (Akyü- rek, 1983: 18). Fire ve zayiatın ülkeye gelmeden veya serbest bölgede gerçek-

leşmesi ya da gelen partide bozuk ve hatalı malların olması durumlarında mallar ülkeye ithalattan önce serbest bölgede bulunduğu ve bu durumların orada tespit edilebilme imkanı olduğundan bu tip malların ithalatı yapılmayıp gereksiz yere vergilerinin ödenmesinin önüne geçilir.

Serbest bölgeler ithal ürününün piyasa dalgalanmalarından olumsuz etki- lenmesinin de önüne geçebilir (Akyürek, 1983: 19) İthalatı yapılmadan serbest bölgeye alınmış bir ürünün yerli piyasalardaki arz, talep ve fiyat dalgalanmaları nedeniyle ithalatı anlamsız hale gelebilir. Bu durumda ürünün ithalatından vaz- geçilebilir. Ürünün iade şansı varsa iade edilebilir, başka bir ülkeye gönderilebilir veya serbest bölgede başka bir alıcıya satılmak suretiyle elden çıkarılabilir böyle- ce zarar edileceği biline biline ithalat gerçekleştirilmez, vergiler ödenmez.

Özetle serbest bölgeler işletmelere etkin bir ithalat yönetimi gerçekleştirmele- rine imkan verirken, zaman, hız, finansman, vergi ve piyasaya uyum bakımında işletmelere avantajlar sunar. Özellikle ihracatçı üreticilerin girdi ithalatlarında elde ettikleri bu avantajlar dolaylı yönden ülke ekonomilerine önemli bir katkı sağlamaktadır.

İhracat Potansiyelini Artırıcı Etkiler; Serbest bölgeler ihraç mallarının ulus- lararası pazarlarda rekabet gücünü arttırır (Akyürek, 1983: 19). Serbest bölge- lerde üretilerek farklı ülke pazarlarına ihraç edilen mallar, ülke içerisinde veya başka bir ülkede serbest bölge dışında üretilen mallara oranla, fiyat açısından daha avantajlıdır. Çünkü bu malların üretimi için gerekli olan girdilerin serbest bölgeye ithalatı gümrük vergi ve kesintilerinden muaftır.

Ülke içerisinden serbest bölgeye satılan her türlü mal ve hizmet, ihracat sa- yılır ve ülke ihracat miktarını artırıcı etki gösterir (Erdoğan ve Ener, 2005: 99).

Serbest bölgelerde faaliyet içerisinde bulunan işletmeleri üretim ihtiyaçları için gerekli olan hammadde, ara mal veya temel altyapı ihtiyaçlarını bulundukları ül- keden karşılamaları bu işletmelere kolaylıklar sağlar. Söz konusu durum serbest bölgeye ihracatı dolayısıyla ülkenin ihracat hacmini artırmış olur.

Serbest bölgede faaliyet gösteren şirketler, ihracatı düşünülen malları önce serbest bölgede depolarlar. Daha sonra, farklı ülke pazarlarında satış olanaklarını araştırıp en uygun alıcılara, çeşitli gümrük prosedürleriyle uğraşmadan çok hızlı bir şekilde gönderebilirler.

Tüm bu unsurlar ile serbest bölgeler, ülkenin ihracat hacmini ve niteliğini artırarak ülke ekonomisine katkı yapmaktadır.

Yabancı Sermaye ve Teknoloji Gelişimi Etkisi: Serbest bölgelerde üretim fa- aliyetleri gerçekleştiren yabancı sermayeli işletmelerin bulunması ülkeye giren döviz ve teknoloji artışına sebep olur.

Serbest bölgenin sağladığı, vergi, lojistik, üretim faktörü vb. avantajlarından

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 35

yararlanmak isteyen sermaye gücüne sahip uluslararası işletmeler, bölgelere ya- pacakları yatırımlar için, kuruluş, şirket birleşmeleri veya satın almaları, tesisleş- me, hizmet alımları gibi faaliyetler için kayda değer miktarlarda ülkeye sermaye girişi gerçekleştirirler. Böylece ülke ekonomisine doğrudan katkı sağlarlar.

Diğer yandan özellikle gelişmiş ülke menşeili uluslararası işletmeler alt ge- lişmişlik seviyelerinde bulunan ülkelerdeki serbest bölgelere yaptıkları yatırım- larda kendi alanlarına ilişkin, bilgi yöntem ve ileri teknoloji birikimlerin getirir- ler. Böylelikle söz konusu ülkeler kendisinde bulunmayan bu unsurları bedelsiz olarak transfer etmiş olur (Tuncer, 2001: 41). Bu durum ülke içinde yer alan ve serbest bölgeye hizmet eden alt ve diğer sektörlerin de teknolojik bakımdan geli- şimini hızlandırır. Uzun vadede teknoloji yoğun ürünler üreten, üretim standart- ları artmış, ihracat yapan, marka potansiyeli yüksek yerel işletmelerin doğmasına imkan verir.

Günümüzde ileri teknolojinin geliştirilmesi için kurulmuş birçok bölgenin de serbest bölge statüsüne kavuşturularak fikir sahibi girişimcilere ve yatırımcılara cazip hale getirildiği görülmektedir. Bu yönüyle de serbest bölgelerin ülkenin teknoloji gelişimine etkisinde bahsetmek mümkündür.

Döviz Geliri Artırıcı Etkisi: Serbest bölgeler gelir ve gider dengesi yönünden sorunlar yaşayan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ihtiyaç duyduğu döviz gelirlerine doğrudan ve dolaylı katkılar yapmaktadır.

Serbest bölgeler ile ihracat gelirleri ve ithalat işlemlerinden kaynaklanan dö- viz tasarrufu sebebiyle ülkenin sahip olduğu döviz gelirleri artış gösterir (Toros- lu, 2000: 7). Serbest bölge işletmelerinin uluslararası pazarlara erişimi artacağı için, pazarların genişlemesi ve böylece ihracatın artışı doğrudan serbest bölgede faaliyet gösteren veya yurt içinden serbest bölgelere mal tedarik eden işletmelerin gelirlerinde artışa neden olmaktadır.

Bölgelerde yer alan özellikle yabancı yatırımcı işletmelerin çeşitli faaliyetler için almış oldukları hizmetler karşılığında ödeme yapmaları dolaylı yönde ülke ekonomisine döviz kazandırıcı katkı sağlamaktadır. Bölgeden sağlanan enerji, iletişim, sağlık, güvenlik, su, çevre, turizm, vb. hizmetlere yönelik ödemeler, kiralanan veya satın alınan arazi, depo, tesis vb. unsurlar için ödenen dövizler, ev sahibi ülkeden veya diğer ülkelerden ithalat yoluyla sağlanan girdilerin belli bir yüzdesini oluşturan gümrük ödemeleri (Bakır, 1984: 44), bankacılık, finans, sigortacılık, komisyonculuk gibi ticari faaliyetlere ilişkin ödemeler, istihdam edi- len personellere ödenen ücretler, ile serbest bölge kuruluşuna ilişkin ruhsat öde- meleri, hizmetleri sağlayan ülkeye giren döviz miktarının artmasına sebep olur.

İstihdam Artırıcı Katkı: Serbest bölgeler bulundukları ülkenin iş gücüne katkı sağladıkları gibi yeni istihdam olanakları da yaratırlar (Erdoğan, 1985: 126).

Serbest Bölgelerde gerçekleştirilen üretim ve ticaret faaliyetleri bölge içine ve çevresine yönelik istihdam talebini arttırır. Gelişmekte olan ve özellikle işçilik ücretlerinin düşük olduğu ülkelerde kurulan serbest bölgelerin istihdam yönün- den önemli etkileri olduğu ortaya konmuştur. Serbest bölgeler aracılığıyla hız- lanan ekonomik faaliyetler, birçok yeni iş alanların da ortaya çıkmasına ve yeni istihdam olanaklarının da yaratılmasına imkan vermiştir (Erkan ve Tatlıdil, 1990:

10).

Serbest bölgelerde istihdam yaratan uluslararası işletmeler bilgi, eğitim ve tecrübe yönünden birikimlerini personellere aktararak onların da nitelik kazan- malarına ve uzmanlaşmalarına katkı sağlarlar. Bu yönüyle serbest bölgelerin ül- kedeki kalifiye işgücü seviyesi yükselttiğini söylemek mümkündür.

Ekonominin Gelişimine Yönelik Diğer Ticari Katkılar: Serbest bölgelerin doğrudan veya dolaylı olarak ülke ekonomisine sağlamış olduğu diğer ticari kat- kılar ise şöyle sıralanabilir.

• Serbest bölgeler bulunduğu ülkenin transit ticaretini geliştirerek, bölgeyi uluslararası ticaret merkezi haline getirirler.

• Serbest bölgeler ülkede lojistik faaliyetlerin gelişimine, terminal, liman ve aktarma merkezleri altyapılarının artışına neden olur. Bu faaliyetlere ve altyapılara yatırım yapmak isteyen yabancı sermayenin de ilgisini çeker.

• Serbest bölge bulunduğu yörenin ticari ve sosyal gelişimine katkı sağlar.

• Kıyı bankacılığının bulunduğu serbest bölgelere uluslararası finansman pi- yasalarından kredi sağlanması daha kolay olmaktadır.

• Serbest bölgelerdeki bankacılık ve finans hizmetleri çeşitli finansal korun- ma önlemlerinin uygulanabileceği alanlar oluşturur.

• Serbest bölgeler devletin denemeyi düşündüğü bazı politikalar için pilot bölgeler olarak seçilebilir, böylece etkileri kolayca gözlemlenebilir. Dene- nen politikalara ilişkin de olası sakıncalar genele yayılmadan giderilebilir.

• Serbest bölgelerdeki güçlü veya sayıca fazla uluslararası şirketler ülkeler arasındaki ekonomik ve siyasi ilişkilerin sağlamlaşmasına varsa olası an- laşmazlıkların giderilmesine olumlu yönde katkı yaparlar. Bu durum ülke- ler arası büyük çaplı iş birlikleri için olumlu bir zemin hazırlar.