Serbest Bölgelerin Yatırımcı ve Kullanıcı İşletmelere Sağladığı Avantajlar ve Kolaylıklar

Serbest bölgeler yatırımcı işletmelerin ve endüstrilerin bölgede yatırım yap- malarına zemin hazırlamaktadır. Bu doğrultuda bölgeler, bir takım muafiyet, is- tisna, teşvik, kolaylaştırma ve benzeri unsurlarla yatırımcı ve kullanıcı işletmele- re cazip hale getirilmektedir. Genel olarak serbest bölgelerde sağlanan avantajlar ve kolaylıklar aşağı açıklanmıştır.

Vergi Muafiyetleri ve İstisnalar: Serbest bölgeler birçok vergi mevzuatında istisna kapsamına alınmak suretiyle ülke içinde uygulanan bir takım vergisel unsurlardan kısmen veya tamamen muaf tutulmaktadırlar. Vergi muafiyetleri, serbest bölgelerin işletmelere cazip kılınması bakımından sağlanan diğer teşvik ve avantajların en başında gelir. Serbest bölgelerin vergisel avantajlarını, gelir, harcama ve servet üzerinden alınan vergilerin muafiyetleri olarak ele alabiliriz.

• Gelir ve Kurumlar Vergisi Muafiyetleri: Serbest bölgelerde çalışanların elde ettikleri gelirleri üzerinden alınan gelir vergisi ve kurumların faaliyet ka- zançları üzerinden alınan kurumlar vergisine muafiyetler uygulanmaktadır. Mu- afiyetler serbest bölgede çalışanların görev tanımlarına ve işletmelerin faaliyet konularına göre belirlenmiş istisnalar şeklinde uygulanabilirken, istisnaların sü- releri kısa, orta ve uzun süreli olarak yıl bazında sınırlandırılabilir. Bazı ülkelerde uygulanan gelir ve kurumlar vergisi muafiyetleri daha geniş kapsamlı iken bazı ülkelerde oldukça daraltılmış istisnalarla uygulanabilmektedir. Örneğin bir ülke söz konusu muafiyetleri serbest bölgenin geneline uygularken, bir başka ülke istisnayı sadece üretim yapan işletmeler ve üretim çalışanlarına tanımlayabilir. Ya da bir ülke muafiyeti 5 yıl olarak sınırlandırırken diğer bir ülke 10 yıl ve daha fazlası sürelere uzatabilir.

• Hızlandırılmış Amortisman ile Vergi Avantajı: Hızlandırılmış amortis- man, işletmelerin kuruluşlarının ilk yıllarında daha düşük bir vergi yükü altına girmelerine imkan veren bir uygulamadır. Bu uygulamadan yararlanmak isteyen işletmelere bazı serbest bölgelerde izin verilmektedir. Hızlandırılmış amortisman

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 29

uygulamasını kurumlar vergisi muafiyeti tanınmayan veya kısmen tanınan ser- best bölgelerde ve zamanlarda uygulamak mantıklıdır. Zira, istisnanın tam uygu- landığı bir bölgede ve zaman diliminde bu uygulamaya gerek yoktur çünkü zaten kazançlar vergiden muaftır.

• Katma Değer Vergisi (KDV) İstisnası: Serbest bölgeler gümrük bölge- si dışında sayıldığından yurtdışından serbest bölgelere yapılan mal alımları ve serbest bölge içerisinde veya bir serbest bölgeden diğer serbest bölgeye yapılan teslimlerde ülke içinde alınan KDV söz konusu değildir (Gümüş, 2007: 54). Bu nedenle girdilerinin çoğunu yurtdışından ithal eden ve ürünlerini yurtdışına satan, işletmeler için KDV yükü olmadığından KDV iadesi gibi uzun ve zahmetli işlem- lere gerek kalmayacaktır. Diğer yandan serbest bölgelerde sunulan hizmetler de KDV’den istisna edilmiştir. Böylece serbest bölgelerde başta enerji olmak üzere çeşitli hizmetler alan işletmeler harcama maliyetlerinde avantaj elde edebilmek- tedirler (Katma Değer Vergisi Genel Tebliğ, 2005).

• Vergi, Resim ve Harç İstisnası: Bazı ülke uygulamalarında aksine hü- kümler bulunsa da genel olarak, KDV istisnasının bulunduğu serbest bölgelerde verilen hizmetler diğer vergilerden de müstesnadır. Söz konusu vergiler, Özel İletişim Vergisi (ÖİV), Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi (BSMV), Damga Vergisi ve Harçlar vb. olarak sıralanabilir. Bunun yanı sıra bazı malların tüketi- minde zorunlu olarak uygulanan Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) de serbest bölge içinde ve serbest bölgeden ülke dışına ihraç edilen mallara uygulanmamaktadır.

• Emlak Vergisi Muafiyeti: Serbest bölgelerin gümrük bölgesi dışında ka- bul edilmesi ve vergi kanunlarının uygulama alanı dışında bırakılması nedeniyle bu bölgelerdeki bina, arsa ve araziler emlak vergisine tabi değildir. Bunun yanı sıra servet üzerinden alınan diğer vergilerde de buna benzer istisna uygulamaları bulunmaktadır. Fakat yine de söz konusu istisnalar ülkelerin serbest bölgeler ile ilgili oluşturdukları mevzuatlarda farklılık göstermektedir.

Gümrük ve Kambiyo Yükümlülüklerinden Muafiyet: Serbest bölgeler bir ülke- nin sahip olduğu topraklar içirişinde bulunan alanlar olmasına rağmen çeşitli hal- ler dışında bölgeye alınan eşya için ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemleri ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından gümrük bölgesi dışında kabul edilen bölgelerdir.

• Gümrük Vergisi ve Ticaret Politikası Önlemleri Muafiyeti: Serbest bölgelerde faaliyette bulunan işletmeler herhangi bir teşvik ve izin belgesi aran- maksızın gümrük vergisi ödemeden ve ticaret politikası önlemlerine ilişkin yü- kümlülüklere tabi olmadan yatırım malı, hammadde, ara mal veya mamul ithal edebilirler. Böylece yatırımda makine ve teçhizat maliyetini düşürerek harcama yaparlar. Vergi muafiyetiyle ithal ettiği hammadde ve ara malı ile ucuza üretim yaparak maliyet avantajı elde ederler. Ticari mal alış satışlarında ise vergilerden

etkilenmeden transit ticaret gerçekleştirebilirler. Serbest bölgeden ülkeye mal sa- tışı gerçekleştirildiğinde ise o ülkedeki satın alan taraflar gümrük mevzuatı hü- kümlerine tabi olacaklardır.

Serbest bölgelerde gümrük vergisi prosedüründen arındırılmış ticari faaliyet imkanı önemli bir kolaylıktır. Antrepo veya depo uygulaması yürüten işletmeler açısından gümrüksüz mal ithali imkanı ithalatta finansman yükünü azalması ba- kımından önemli bir avantajdır.

• Kambiyo Yükümlülükleri Muafiyeti: Serbest bölgelerde kambiyo mü- kellefiyeti uygulanmaz. Bölgede efektif ve kaydi döviz hareketleri serbesttir. Dış ticaret bedellerinin ödenmesine, tahsiline ve ülkeye getirilmesine yönelik, ülke içinde uygulanan mevzuat ve yükümlülükler burada uygulanmaz. Böylece ser- best bölge kullanıcıları kambiyo kısıtlamalarına maruz kalmadan serbestçe tica- ret yapabilirler.

Kar Transfer Serbestliği: Dünya üzerinde birçok serbest bölgenin temel ku- ruluş amacı yabancı yatırımcıyı ülkeye getirmektir. Her ne kadar vergi muafi- yetleri ve çeşitli avantajlarla yatırımcı cezbedilmeye çalışılsa da kuruluş gayesi kar elde etmek olan işletmelerin yabancı ülkede elde ettikleri karı dilediği gibi kullanmaları niyetleri de göz ardı edilmemelidir. Bu görüşle genel olarak serbest bölgelerde yer alan çok uluslu şirketlere elde ettikleri karları ve yatırmış oldukları sermayeyi dilediği gibi ana ülkelerine veya başka ülkelere transfer edebilme ga- rantisi verilmektedir. Söz konusu durum ülke içinde kambiyo kısıtlamalarına tabi iken, serbest bölgelerde genel olarak serbestlik uygulanmaktadır.

Lojistik Avantajlar ve Tedarik Zinciri İmkanlarından Yararlanma Kolaylığı:

Serbest bölgeler genel olarak ulaşım sistemi ve lojistik altyapısı güçlü bölgelere kurulurlar. Yaygın olarak bölgenin yakınında, bazıları da içerisinde olmak su- retiyle bir liman, tren yolu bağlantısı, tır parkı, aktarma merkezi ve hatta hava limanı bulunur. Yani bölgenin coğrafi konumu ve ulaşım imkanları önemlidir.

Serbest bölgelerin coğrafi konumu tedarik unsurlarına ve dolaylı unsurlara ula- şım açısından da önem arz etmektedir. Genelde ulusal ve uluslararası ticaretin yoğunlaştığı, iş gücü temininin kolay ve düşük maliyetli olduğu, bankacılık, si- gortacılık, reklamcılık, vb. faaliyetlerin yeterince bulunduğu ve hatta çevrede kültür, turizm, eğlence ve dinlenme imkanlarının geniş olduğu bölgeler tercih edilir. Diğer yandan bölge içerisindeki depolama ve tesis imkanları ile bunların altyapıları da önemli lojistik unsurlardır. Serbest bölge yatırımcıları lojistik özel- liklerini göz önünde bulundurarak yatırım yapacakları bölgelere karar verirler.

Lojistik avantajlar vergisel avantajlarının ardından, serbest bölge kararına en çok etki eden unsurlardan biridir.

Serbest bölgelerin lojistik avantajları ve ulaşım imkanlarının yanı sıra tedarik zinciri imkanlarından yararlanma kolaylığına sahiptir. Öncelikle imalatçı serbest

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 31

bölge işletmelerinin düşük maliyetli ve istenilen standartlarda hammadde ve ara mal temininin kesintisiz devam etmesi için serbest bölgeler büyük bir imkan su- nar. Sonrasında serbest bölgelerin çevresine konuşlanan yan endüstrilerde bünye- sinde serbest bölge imalatçısı işletmelerinin hızlı, esnek ve hatta kontrol edilebilir tedarikçilerini barındırır. Serbest bölgede bulunan işletmelerin yerel ve uluslara- rası pazarlara ve buradaki müşteri dağıtım noktalarına ulaşımı da görece olarak diğer bölge ve üretim alanlarında daha avantajlıdır.

Düşük Maliyetli İşçi Çalıştırma ve Sendikal Faaliyetlerde Kısıtlama Avantajı:

Serbest bölgeler, ülke sınırları içinde sermaye için yaratılmış özel bölgelerdir. Bu bölgelerde yatırımcıların lehine olan unsurlar ön plandadır. Bu unsurların içeri- sinde çalışanların maliyetleri ve idaresine yönelik avantajlarda yer alır. Dünya üzerinde birçok serbest bölge bulunduğu ülke içinde uygulanan asgari ücret po- litikalarından ayrı tutulmuş, genel itibariyle işverenlerin işçi politikaları serbest bırakılmıştır.

Diğer yandan birçok serbest bölgede sendikal örgütlenme ve mücadele ya- sakları bulunur. Veyahut yasak olmasa bile fiilen işçi mücadelesi olanaksızdır.

Bunun sonucu olarak da sosyal güvenlik konuları geçersiz sayılır, işçilerin grev ve lokavt gibi hakları bulunmaz.

Ucuz Finansman Temini İmkanı: Serbest bölgelerde bulunan bankalar veya buralara hizmet eden finans kuruluşları, mevduat, kredi faiz oranları ile komisyon ücretleri diğer bankalar ile benzer seviyelerde olmasına rağmen çeşitli vergi ve fon kesintilerinden muaf olarak işlem yapabildikleri için, bu masrafları yükleme- den daha düşük maliyetli hizmetler sunabilmektedirler. İşletmelerin bölgede yer alan bankalarla işlem yapmaları kendilerine finansal avantajlar sağlar (Elagöz ve Abasov, 2001: 30).

Serbest bölgelerde bulunan off-shore bankalardan da gerektiğinde düşük faizli ve döviz cinsinden kredi bulmak mümkün olabilmektedir (Alpar, 1985: 60-61).

Böylece yatırımcılar ülke geneline göre finansman temininde avantaj elde eder- ler. Genel olarak serbest bölge bankaları serbest bölgede yerleşik firmalara dış ticaretin finansmanına yönelik veya akreditif gibi güvenceli ödeme sistemlerinde teyit niteliğinde krediler kullandırmaktadırlar (Elagöz ve Abasov, 2001: 30).

Bunların yanı sıra serbest bölgelerde faaliyette bulunan bankalar ağırlıklı ola- rak dış ticaret işlemleri ile uğraştıkları için bankaların dış ticaret tecrübeleri yük- sektir. Böylece işletmelere daha nitelikli danışmanlık hizmeti sunabilirler.

Ticaret Kolaylaştırılmasına Yönelik Avantajlar ve Azaltılmış Bürokrasi: Ser- best bölge ile diğer ülkeler veya serbest bölge arasında gerçekleştirilen ihracat ve ithalat işlemlerinde dış ticaret rejim hükümleri uygulanmaz. Böylece birçok prosedür ve maliyetten arındırılmış bir ticaret imkanı elde edilir. Bunun yanı sıra ülke içinden serbest bölgeye sağlanan mallarda ihracat rejim hükümleri uygulan-

makla birlikte, serbest bölgede tüketilecek sarf malzemelerinin ihracında belirli limitlere kadar rejim hükümleri kolaylaştırılarak uygulanabilmektedir.

Diğer yandan serbest bölgelerde başvuru ve faaliyet süresince her türlü bü- rokrasi en aza indirilmeye çalışılır. Yatırımcıların ilgisini arttırmak maksadıyla serbest bölge mevzuatının ülke içindeki mevzuata göre daha esnek olması sağla- nır. Bürokrasinin ticari faaliyetler üzerindeki olumsuz etkilerinin kaldırılması ve ticari faaliyetlerin hız kazanması serbest bölgelerde önemle üzerinden durulan hedeflerdir. Söz konusu esnekliğin uygulanması için genelde serbest bölgelerin işletmeciliği özel sektörlere verilmektedir. Böylece yatırımcılar arsa, tesis, enerji, su, kanalizasyon altyapısı hazır bölgelere kolay ve hızlıca yatırımlarını gerçek- leştirebilirler.

Dünya genelinde farklı serbest bölge uygulamalarına göre ticaretin kolaylaştı- rılmasına ve bürokrasinin azaltılmasına yönelik bazı örnekler unsurlar şu şekilde sıralanabilir.

• Ülke içinde ulusal para birimi cinsinden defter ve muhasebe kayıtlarını tutma zorunluluğu serbest bölgelerde isteğe bağlı bırakılmıştır. Böylece uluslararası işletmelerin faaliyetleri kolaylaştırılmaktadır.

• Serbest bölgelerde, mal bedelleri, kira, hizmet ve işçi ücretleri vb. faaliyet- lere ilişkin ödemelerin herhangi konvertibl bir döviz cinsinden yapılmasın- da bir sakınca yoktur.

• Enflasyona yönelik tedbir kapsamında isteyen işletmelerin enflasyon mu- hasebesi tutarak daha gerçekçi finansal raporlamalar hazırlayabilmeleri mümkündür.

• Kullanılmış makine ve teçhizatın serbest bölgelere girişlerinde yaş sınırı yoktur.

• Serbest bölgelere üretilen veya getirilen hammadde, yarı mamul veya ma- mul süre sınırı olmaksızın kalabilir.

• Birçok serbest bölgede, bölgeye alınan mallarda fiyat ve kalite standartları uygulanmaz.

• Serbest bölgelerde yer alan bir takım tesis ve depoların kiralanabilmesi mümkündür. Bazı bölgelerde kira ücretleri ülkedeki organize sanayi böl- geleri vb. alanlarındaki ücret oranlarından düşüktür.

• Birçok serbest bölgede sağlanan elektrik, doğalgaz vb. enerji hacimleri yüksektir. Bu nedenle yüksek enerji ihtiyacı duyan endüstriler için yatırı- ma hazır alanlardır.

• Özellikle serbest üretim bölgeleri, transit merkezler, serbest limanlar gibi alanlarda genel olarak fiziki güvenlik sağlanmıştır. Bölgede bulunan işlet- meler özel güvenlik tedbirlerine çok gereksinim duymadan çalışabilirler.

SERBEST BÖLGE KAVRAMI VE GENEL BİLGİLER 33

• Serbest bölgelerde etkin bir iletişim sistemi bulunur.

• Uzman ve nitelikli kadrolardan oluşan serbest bölge otoritesinin yatırım- cılara etkin danışmanlık hizmeti sunmaktadır. Böylece özellikle yabancı yatırımcıların bürokrasi, yabancı dil vb. sorunları çözüm bulur.

• Serbest bölgelerde yatırıma ilişkin başvuru süreçlerine yönelik engeller, dokümantasyon temini ve tasdik süreleri minimuma indirgenir.

• Serbest bölgede faaliyet yapacak işletmelere yatırımlarının niteliği ve faa- liyet konularına göre uzun süreli faaliyet ruhsatları ve vergi istisnaları ta- nınabilmektedir. Bu özelliği sayesinde işletmeler orta ve uzun vadeli ticari planlamalar yaparak geleceğe yönelik daha kapsamlı stratejiler belirleye- bilme imkanı elde edebilirler.

Serbest bölgelerin işletmelere sağlamış olduğu teşvik ve avantajların örnekle- rini arttırmak mümkündür. Burada hatırlanması gerek husus, tüm bu örneklerin her ülkede aynı şart ve seviyelerde uygulanmadığıdır. Ülkeler serbest bölge poli- tikaları doğrultusunda söz konusu teşvik ve avantajların kapsamını ve niteliğini belirler, zaman içerisinde değiştirir veya uygulamadan kaldırabilir. Bu nedenle serbest bölge faaliyetinde bulunacak işletmeler o bölgeye özel koşulları ve yer aldığı ülke mevzuatlarını detaylıca incelemelidir.