Lord Raglan'n Geleneksel Kahraman Kalb ve "Kococa"

CiltNolume:6 •Yıl/Year: II • Sayı/Number:43 •Gii:::/AIItumn1999 • ISSN 1300-3984 içiNDEKİLER

YazarımızDoç. Dr. Metin ERGUN Mecliste 2

YayınKurulu

BektaşilikKontekstinde HalkŞiiri', ! 3

Doç. Dr. M.Öcal OGUZ

HalkbilimfAçısındanGelenek,

Turizm

Ayvalık Şeytan Sofrası Örneği 7

Doç. Dr. Özkul ÇOBANOGLU

Sözlü KültürGeleneğiAçısındanElazığBilmeeeleri , 13 Doç. Dr. İsmailGÖ.RKEM .

LordRaglaı:ı.'ınGeleneksel KahramanKalıbıve "KOCOC" 19

~ oç.Dr. Nerin KOSE

Kazak vI'!Kırgız''f'\rklerinde DefinSofrası BazıUygulamalar veAşVerme

. . lAş ~b"iuj

=:

..-: ::::-

Dr. Mehmet AÇA

''UralBatır","Kitabi - Dede Qorqud" ve "Maaday Qara"EposlarındaQedim

TürkMeişetTesvirleri 34

Nezaket HÜSEYiNOVA

"Ez-Zir Ebu Leylii.EI.Muhelhil B. Rebi'a" Siresinde Bir Kompozisyon Usulü

. Olarak "Odaklanma" 37

Doç. Dr. RızaHALiLOV

Folklorçu Emin Abid - II .42

EliHüseynoğtuŞAMiL

Türkiye ve Azerbaycan Halk Müziklerindeki UsullerinKarşılaştırılması .47 YavuzŞEN- ÜlkU'8evimŞEN

FarklıDiniİnançlaraMensubiyetİtibariyleTürk Halkİnançları

ÇalışmalarındaM~iotve Teori 51

Dr. YaşarKALAFAT

KülpürelGösterge OlarakKaracaoğlan'ınŞiirlerinde'Etik' 55

Dr. Gülin ÖGÜT EKER .

XIX.

Asır Şairlerinde Kütahyalı

Şiirleri

AşıkKemter Baba ve BazıDüzeltmeler __ 67

HayrettirelVGİN

ElliYılÖncekiGazian~ep'teGelin ve Damat 77

KürşatM. KORKMAZ

TürkBitiği <Araştırmalİnceleme Yazıları» ,'; 83 Dr. Metin.ÖZARSLAN

Akşehir'de Sıra Yarerıleri 86

Ö.Handan (ÖZDAMAR) YURDAKUL

KAHRAMAN KALIBIVE

)

"KOCOCAŞ"

Doç. Dr. Nerin KÖSE

Lord Raglan'm Metin Ekici tarafın­ dan dilimize kazandınlan, ekseriyeti Ba-tı,bir kısmıise OrtaDoğu kaynaklıon sekizdesta1ı kahramanı hakkındaki

de-ğerlendirmesini verdiğimakalesi! Türk Halk Bilimi alanınayeni birbakış açısı getirmiştir. Nitekim· Özkul _Çobanoğ-' lu'nunOğuz Kağanve Er Töstük2, Öcal

Oğuz'un önce Boğaç Han3, daha so:ri.ra Basatvauyguladıklarıbu metot, onları bu metottan hareketle geleneksel Türk KahramanKalıbı'nınortayaçıkarılması gerektiği,buişleminher tür içinayrı ay-n denenebileceğisonucunagötürmüştür. İsmetÇetin'in on dört destanda kahra-manların doğumlarıve aileleri üzerine uyguladığıbu mukayeseli metot ise bizi, "yeni bir Geleneksel Türk Kahraman Kalıbıteklifi"il\ı karşı karşıya getirmiş-. tir5.

Biz de "Lord Raglan'ınGeleneksel Kahraman Kalıbı ile Kurmanbek ve Kurbanbek DestanlarıÜzerine" adlı ça-lışmamızlaolaya dahafarklıbir şekilde yaklaşmayaçalıştık.Nitekim bu metodu destanın Kırgızve Karakalpak versiyon-ları üzerine uyguladıkve aynı destanın birbirinden uzak coğrafyalarda tespit edilmişolan anlatmalannda farklılıkla-• rın görülebileceğini,ona dayanarak "Ge-leneksel Türk KahramanKalıbı'nın tes-pitinde bu konunun önemi"ni

vurgula-dık".

Buyazımızdaise söz konusu metodu "AraştırmalarII" adlı çalışmamızda

ge-nişyer verdiğimiz Kırgız Kococaş

Desta-nı7nın_{bilinen üç varyantına}

uygulaya-19

rak bu konuda farklıhususlara dikkat çekmeyeçalıştık. Araştırmalarımızda ve bu konu ile ilgili yayınlarımızdada

be-lirttiğimizüzere TölömöşSeentaev8, Sü-layman Konokbaev'', Alımkul Üsönba-evıo _{varyantlarını kullandık ve}

"Rag-lan'ın geleneksel Kahraman Kalıbı"nın her maddesini mukayeseli olarak incele-yerekdeğerlendirdik.Bu arada varyant-lardan yaptığımız alıntılarınsayfa nu-maralarınısöz konusualıntılarınyanın­ da vermeyi uygunbulduğiımuzuda he-men belirtelim.

1. Kahramanınannesi soylu bir

ba-kiredir:

Destanın üç varyantında da

Koco-eaş'ın annesinin ailesihakkındahiçbir bilgi verilmemektedir. Nitekim Konok-baev varyantında"annesinin adı Aker-keç eken" (s:49),Üsönbaev varyantında

"KudagıyıBiykeçti" (s:28), Seentaev var-yantındaise "AkHanım(s:233)şeklinde sadece adları verilen kadınların Koco-eaş'ın babası ile evlenmeden önceki sos-yal statüleri ile ilgili hiçbir bilgiye rast-lanmamaktadır.

2. Babasıbirkraldır:

Sadece Seentaevvaryantında "Koco-eaştın atası mal-mülktüü bayeken" (s:233)şeklinde tanıtılan, diğer varyant-larda en ufak bir bilgi verilmemekle bir-likte destandan Kıtay kabilesinin [(Üsönbaev'deyirmiocaklıbir boyolarak tarif edilir) (s:13)] reisiolduğunu anladı:­ ğımızbu durumun da Raglan'ın söz ko-nusu maddesineuymadığı ortadadır.

Yıl: 11 Sayı:43

3. Baba, çoğunlukla kahramanın annesininyakınbirakrabasıdır: Kococaş Destanı'nınüç varyantın­ dan hiç birinde böyle bir durum söz ko-nusu değildir.Özellikle evlenmede "exo-gami"nin esas olduğu, eşlerinil içinden değilil dışından seçildiğibu geleneğin-! TürkDestanları'ndada yerini buşekilde alması,tabidir. Nitekim Konokbaev var-yantından Arıpbayile Akerkeç, Üsönba-ev varyarıtmda Karıpbay ile karısı (adı belirtilmemiş),Seentaevvaryantındaise Ak Hanım ile kocası (adı verilmemiş) arasında akrabalık bağıyoktur.

4.•Kahramanınanne rahmine dü-şüş şartlan olağan dışıdır. Kococaş Destanı'nınhiçbir varyan-tında kahramanın doğumuile ilgili bir bölüm yoktur; aksine dahaanlatının ba-şında Kocaeaş'ın ünlü bir avcı olduğun­ dan bahsedilir.

5. Kahraman aynı zamanda bir

tanrının oğluolarakkabul edilir: Varyantlarınhiçbirisinde de Koco-eaş'ın babasının tanrı olduğu, tanrı gibi kabuledildiği hakkındaen ufak bir ima bile yoktur. Ancak üçvaryantındada Ko-cocaş'ın atalarının ''Kayberen'' (kutsal) bir keçiden, Sur Eçki'den türediklerinin, Üsönbaevvaryantında:

Anıkmergen son bolson Atıpal mergen eneüdi, Karıptın calgız balası(s:60)

satırlarıylaifadesinibulduğu;tarih sah-nesine ilk çıkan her topluluk gibi Türk-ler'in de çevrelerindegördüğü canlı-can­ sız varlıklardan türediklerini varsaya-rak o varlığı totemleştirdikleri12 hatır-dançıkarılmamalıdır. (

5 ile birlikte 6, 7,Bno.lu maddeler-den hiçbirisi Kococaş'ın varyantlarına uymamaktadır,

Milli Folklor

9. Kahramanın çocukluğu hakkın­ da bize hiçbirşeyanlatılmaz:

Dışa karşı mücadelenin

sürdürüldü-ğühareketli, atlıgöçebe bir hayattarzı­ nınhakimolduğudöneminl' anlatı

ihti-yacını karşılayanepik ürünler-" başta

olmak üzere hikaye ve masallarımızda da sıkça rastlandığı üzere kahramanın çocukluğuhakkındabilgi edinmek

müm-kündeğildir.Nitekim Üstünbaev ve Se-entaev varyantlarındada Kococaş, des-tanın başında delikanlıbiri olarakkarşı­ mıza çıkmaktadır. Ancak Konakbaev varyantındaKococaş'ındoğumundansöz

açılmadığı halde onun onbeş yaşına ge-linceye kadarki süre içindeki durumu-nun verildiğini'görüyoruz. "eaş Ubagı" (s:49)adını taşıyanve halkedebiyatında ."devriye" veya "yaşname" adıverilen bu . bölümunl'' destana daha sonra eklendi-ğini, dolayısıylabuvaryantındiğerlerin­ den daha geç dönemdeteşekkül ettiğini düşünüyoruz.

10. madde Kococaş Destanı'nın hiçbir"aryantına uymamaktadır. ll. Kahraman kral, dev, ejderha

ve-ya vahşi bir hayvana karşı bir zaferkazanır:

Sadece. Üsönbaev varyantında gör-düğümüz bu duruma göre Kococaş, kö-yüne gelen "Karakoco'nun kızı ZUıay­ ka'nın beğendiğini,görüpsınayarak seç-tiğini eşolarak kabuledeceğini"bildiren mektubu okuyan babasının teşvikiyle hemen yola çıkar ve bütün imtihanları başarıylatamamlar (ss:14-31).

12. Çoğunlukla kendisinin selefinin kızıolan bir prensesle evlenir: Üsönbaev ve Konokbaev varyantla-rında Kococaş'ınKarakoca'nun kızı ile

evlendiği (Üsönbaev:ss:31·32; Konokba-ev ss:51) bahsedilmekte ise hiçbirinde de Karakoco, Kococaş'ınselefi değildir. An-20

cak her iki varyantta da Kococaş'ın evli-liği destarıdavakasürükleyici bir özelli-ği sahiptir.

13, 14 ve 15 no.lu maddelerKococaş Destanı'nın varyantlarınınhiçbirisi için söz konusu edilemez.

16. Kahramantannlarınveyahalkı­ nınsevgisini kaybeder:

Bu madde, Kococaş Destanı'mniki

L'

varyantınadauymaktadır.Çünkü Koco-eaş, destanların ikisinde de Zulayka ile evleneli bir yıl olduğuhalde ava çıkma­ dığı,boyunun etihtiyacını karşılamadığı içinhalkın memnuniyetsizliğiifade eden sözleri kulağına gelmekte gecikmemiş­

tir. Üsönbaevvaryantında: Bayagıday bastırıp, Ak baranasınıp,

Attampüydönçıkpaytdep, Uşak kıla baştadı,

Kococaştaybalam,

Kelgeni bircılboldu dep (s:34); Konokbaev anlatmasındaise: "Zulayka-m alıp, anday kiyik atpay, Zulaykadan çıkpay,el - curdu 'Kayberendin etin sa-gındık-"degeni menen barbay,kalın Kı­ tay curtunun tilin albay catkan ele" (s:52) şeklinde gördüğümüz bu durum, Seentaev varyantındasöz konusu

edil-memiştir.

17. Tahttan ve şehirden uzaklaştırı­ lır:

Üsönbaev (ss:43-53) ve Konokbaev (ss:52-56) varyantıarında Kococaş'ın bo-yunu terkedip Sur Eçki'ninpeşine düş­ mesini görmekteyssk de buhalkınya da yakınlarındanbiritarafındandeğil,"Sur Eçki'yi veoğlaklarını öldürdüğü" şeklin­ de bir rüya görmesi üzerine gerçekleş­ miştir.

18. Kahraman esrarengiz bir şekil­

de ölümletanışır:

21

Kahraman her üç varyantta da ölümle yüzyüze gelirse de bu esrarengiz bir biçimde ortayaçıkmaz.Çünkü

rüya-sınıyorumlayaneşi Zulayka'nın söyledi-ğive kendisinin dedüşündüğüüzere Ko-cocaş,Sur Eçki'ninpeşinegiderken kar-şılaşabileceğiher türlü duruma kendini hazırlamıştır._1'.

19. Çoğunluklabir tepenin üzerinde ölür:

KococaşÜsönbaev (s:l1 7),Konokba-ev (ss:76-77) ve Seenta7),Konokba-ev (s:240) var-yantlarındada Sur Eçki'ninpeşisıra git-tiği bu amansız yolculuktan geri döne-mez vekayalıktacar verir.

20. Çocuklarından hiçbiri,. varsa

eğer,onun yerine tahta geçemez:

Bu madde Konokbaev ve Seentaev varyantlarınauymakta ise de Üsönbaev varyantıiçin söz konusu değildir.

Nite-kimKococaş'ın öldüğünde altı aylık ha-mile olan Zulayka'mndoğurduğu Moldo-eaş adındaki oğlu delikanlı çağına gelin-cebabasıgibi usta bir avcıolur ve onun yerine geçerek boyunun her türlü ihtiya-cını temin etmekle geçikmez. (ss:126-134).

21. Kahramanınvücudu gömülmez:

Konokbaev ve Seentaev varyantları için geçerli olan bu madde, Üsönbaev an-latmasına uymamaktadır, Çünkü baba-sınınnerede ve nasıl öldüğünüönce av-cılığı öğrendiği avcılardan, daha sonra da annesinden duyan Moldocaş babası­ nınkemiklerinikayalıktabulur ve onla-n çamurlabirleştiripinsanşeklinde dü-zenleyerekgömer(ss:134-148).

. 22. (Sonuncu) madde ise varyantla-rınhiçbiri için sözkonusu edilemez.

Dikkat edilecek olursaKococaş Des-tanı'mnLord Daglan'ıngeleneksel

Yıl: 11 Sayı:43

ramanKalıbı'nauyumu Üsönhaev (9,11, 12, 16, 19) ve Konokbaev (12, 16, 19, 20, 21)varyantlarında beşer, Seentaev var-yantındaise dört (9, 19, 20, 21) madde üzerindesözkonusudur.

Konokbaevvaryantındaise Kocaeaş en çok Oedipus (12, 16, 19, 20, 21) ve Theseus (12, 16, 19, 20, 21) ile ve aynı noktalar üzerindebirleşmektedir.Bunda varyantla.rfİıbukısımlarının aynı olma-sı elbette asılsebeptir. Yınebu varyant en az Jason (12), Pelops (20), Joseph (12), Musa (12), Elijah (21), Sigurd (12) ve Arthur (20) ile benzemektedir ve bu uyum genellikle aynı maddeler üzerin-dedir. Nitekim Konokbaev varyantında KococaşSigurd, Moses, Joseph ve Jason ile (l2),Arthur ve Pelops ile (20) no'ıu maddelerde paralellik göstermektedir.

Seentaev varyantında Kococaş'ın Geleneksel Kahramanlar karşısında il-ginç bir görünüm. sağladığını düşünüyo­ ruz. Nitekim Oedipus, Theseus, Diony-sus ve Zeus ile aynı(9, 19, 20, 21) mad--deler üzerinde uyum sağlayan Kococaş, Joseph ve Sigurd ile hiçbir ortak husus göstermemekte ise de Apollo, J ason .ve Moses ile (9)no'ıu; Elijah, Nyikang ve Asclepius ile de (21)no'ıumaddeler üze-rindeparalelliğisöz konusudur.

Üçvaryantınbirbiri ile olan uyum-larınagelince ... Üsönbaev, Konokbaev ve Seendaev varyantıarındasadece (19) no'ıumaddenin ortak tek noktaolması­ na rağmen Üsönbaev ile Konokbaev'in

iki(12,19), Konokbaev ile Seentaev'in üç (19, 20,21)Üsönbaev ile Seentaev'in ise iki (9, 19) madde üzerindeuyumlarısöz konusudur. (Şekil:1)

Geleneksel ORTAK MADDELER

Kahramanın Adı Usönbaev Konokbaev Seentaev Oedinus 9, ll, 12 16, 19 12 16. 19 20 21 9 19 20 21 Theseus 9 11 12 16,19 12 16 19, 20 21 9 19 20,21 Romulus 11 12 16 12. 16 19 20 21 20 21 Haracles II 12 12.16. 20.21 19.20.21 Porseus 9, 12 12 19 20 21 9 20 21 Jason 9.11 12 12 9 Bellerophon 9 II 12 16 12 16 20 21 9 20 21 Pelons 9 11 20 9. 20 Aselonius 11 16 16. 21 21 Dionysus 9, ll. 19 19 20 21 9 19 20 21 Aoollo 9 11 9 Zeus 9 II 12 16,19 12 19 20 21 9 19 20 21 Josenh ll. 12 12 Moses 9 11. 12/ 12 9 Eliiah ıı. 16 21 21 Sizurd 11, 16 12 Arthur 9 11 16 20 ·20 Nyikang 11,12, 16 12, 21 21

Milli FoIklor

L

Sonuç olarak diyebiliriz ki Kococaş Destanı'mn Lord Raglan'ın geleneksel kahraman kalıbıile uyumu son derece sınırlıolup, varyantlar birbiriyle muka-yese edildiğindeise daha da azalmakta-dır. Bir başkaifadeyle destanın üç var-yantınınbirbirinden oldukça fazla nok-tada farklılıkgöstermesi bu varyantla-rm her birinin, Geleneksel Kahraman Kalıbı'naııyumununda farklı noktalar-da söz konusuolmasını sağlamaktadır.

Kısacası Türk Geleneksel Kahra-man Kalıbı'mn ortaya çıkarılmasında anlatılan varyantlarınınbüyük bir rol oynayacağı kesindir. Bu itibarla bu tür bir çalışmadadikkate alınacak şey üze-rindeçalışantüre (destan, masal, hika-ye vb.) ait anlatmalarınönce varyarıtları­ mn birbirleriyleuyumlarının incelenme-si, daha sonra genel bir değerlendirme yapılması gerektiğidir.

NOTLAR

(f) Lord RAGLAN "Geleneksel Kahraman" (Çev: Metin Ekici) MilliFolklor Ankara 1998 c:5 s:126, ss:126·138

(2) ÇOBANOGLU, Özkul "Lord Raglan'ın

Batı Halk Kahramanı Kalıbı Açısından

Oguz Kağan ve ErTöştükDestan

Kah-ramanlarına Bakış"Umay GünayArına­ ğanı,Ankara 1996, ss:202-209

(3) O<'rUZ, M.Öcal"LordRaglan'ın Gelenek-sel KahramanKalıbıveBoğaçHan" Mil-liFolklor Ankara 1998, c:5, s:40, ss:2-6 (4) OGUZ, M. Öcal"Lord

Raglan'ın Gelenek~

sel Kahraman Kalıbı ve Basat" Milli Folklor Ankara, 1999, c:5, s:41, ss:2-8 (5) ÇETİN, İsmet"Türk Destan

Kahraman-lan ve Köroğlu"Milli Folklor, Ankara 1998, c:5, s:39, ss:46-52

23

(6) KÖSE, Nerin "LordRaglan'ınGeleneksel KahramanKalıbıile Kurmanbek ve Kur-) banbek Destanları üzerine" Himmet

BirayArmağanı,Ankara 1999

(7) Bu konuda dahagenişbilgi içinbakınız:

KÖSE, Nerin "AraştırmalarII" Milli FolklorYayınları:10, HalkEdebiyatı

Di-zisi: 6 Ankara, 1997, ss:59-122

"

(8) "KOCOCAŞ" Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimder Akademiyası Manasta-anuu Cana Körkum Madaniyattın Ulut-tuk Borboru, "ElAdabiyatı Seriyasııni.

Tomu, Şam Basması, Bişkek, 1996, 5s:225-241

(9) "KOCOCAŞ"a.g.e., ss:49·77.

(10)"KOCOCAŞ· (Aytkan: Alımkul üsön-baev) Kırgız SSRİlırnder Akademiyası

Til Cana Adabiyatİnstitutu, Kurgızstan

MaralekettikBasması,Frunze,1956.

(11) İNAN, Abdülkadir "Makaleler ve İncelemeler" (Türk Düğünlerinde Egzogami İzleri) Türk Tarih Kurumu Basimevi Ankara 1968, ss:341·349 (12) YÖNTEM, Ali Canip "Epopee" (Edebi

Nevilerle Mesleklere Dair Malümat) Maal'i!. Vekaleti, DevletMatbaası, İstan­ bul l!l:JU.ss:1·4

(13) KAPLAN, Mehmet "Türk Edebiyatı

üzerinde Araştıralar3, Tip Tahlilleri", DergahYayınları:2113, TürkEdebiyatı -İnceleme:3/3 İstanbul1985, 55:12·13 (14) BORATAV,P.Naili "Folklor ve Edebiyat

2" (Roman ve Destan) "AdamYayıncilık,

İstanbul1982, ss:59·70.

BORATAV, P.Naili "HalkHikayeleri ve Halk Hikayeciliği (lI. Nevi Meselesi: Destan ve Halk Hikayesi)", Adam Yayınlannda Birinci Basım, İstanbul 1988,5:57

(15)DİLÇiN, Cem Örneklerle Türk Şiir . Bilgisi "TürkDilKurumuYayınlan:517, Sevinç Basımevi. Ankara, 1983, ss:348-351.