Raglan'n "Geleneksel Kahraman Kalb" ve Trk Halk Hikayeleri

rt1

ç

iAY~k~u!ar~a~Ha~b~mi~e~sIR

•

Internation!,1

and

Quarterly Journal

of

Folklore

CiltWolume:6 •Yıl!}ear:12~ SayıJNumber: 45 •Bahar /Spring2000 • ISSN 1300-3984

içiNDEKİLER

Halk, Halk Bilimi Ve Halk Bilgisi Üzerine Bir Deneme 2

Doç. Dr. Metinestcı

La Poesie Populaire Dans Le Contexte Et "La Litterature DeBektaşi" 9

DI'. M. Öcal Ol;UZ ..

Geleneksel DünyaG-örüşüVeya Halk Felsefesinin HalkbilimiÇalışmalarındakiYeri Ve

Önemi Üzerine Tespitler : 12

Doç.Dıl;'Özkul ÇOBANOl;LU

SihirŞiirlerininBir Türü OlarakAlkışlar 15

Doç. Dr. Ali DUYMAZ

Raglan'ın"Geleneksel KahramanKalıbınVe Türk Halk HikAyeleri 22

- Doç. Dr. Nerin KÖSE

Herder'de VolkKavramı · .40

MeralOZAN

"Kültür-MedeniyetKahramanları"Ve Türk Müzik Aletlerinin OrtayaÇıkışı Hakkında

Teşekkül Etmiş BazıEfsaneler .43

Dı'. Mehmet AÇA

Köroğlu Destanı'nınKazakVaryantındakiTarihi, Sosyo-Kültürel Unsurlar 52

DI'. Bekir

stsus»

"ŞahHetai ileTadıBeyimin Hikayesi"HakkındaNe Bilirik? 60

Prof Dr. Maarife HACIYEY.4.

Yozgatlı Aşıkyükseli 63

Yrd. Doç. Dr.ısmet çETıN

Baksicilik 65

Dr. YaşarKALAFAT

NevruzBayramıVe Kültürümüzdeki Yeri 68

Ahmet Arif TURAN

HalkAnlatısı AraştırmaMetodlanJBuMetodlarınDurumu VeGeleceği 70

Prof.Dr.Lauri HONKO

Çeu.:DoçDr.ısmailGÖRKEM

MasalAraştırmaları : 88

Yrd. Doç. Dr. Faruk ÇOLAK

GEÇENYÜzırILDAN YENİ BİNYILA13. YILIMIZ KUTLU OLSUN

Geçen yüzyılda (1988) bir grup genç halkbilimci (Türker Eroğlu, Nejdet

İlhan, Murat Karabulut ve M. OcalOğuz) tarafındankurulan ve ilk sayısını

1989yılında yayınlayanMilliFolklor, siz yazar veokurlannınmaddi ve manevi her türlüdesteğiile 13yaşına bastı.

."GELENEKSEL KAHRAMAN KALIBI"

VE TÜRK HALK HIKAYELERI

Doç. Dr. Nerin KÖSE

Daha öncekiyazılanmızdada söz ko-nusuettiğimizüzere Lord Baglançoğun­ luğu Batı,birkısmıda OrtaDoğu millet-lerinin edebiyatlanndaki

kahramanla-rın fu'asındakibenzerlikler üzerine dik-. kati çekerek kaleme aldığı "Geleneksel

KaJıraman"(l) adlı çalışmasıözellikle di-Ilmizeaktanldıktansonra büyük bir ilgi

görmüş;bu konuyailişkin çalışmalar

gi-derekçoğalmıştır,Nitekim Özkul

Çoba-noğlu'nun Oğuz Kağanve ErTöştük(2),

ÖcalOğuz'un "BoğaçHan" (S) ve Basat" (4),İsmetÇetin'in "Türk DestanKalıra­ manlarıve Köroğlu"(5) bizim. ise "Kur-manbek" ve "Kurbanbek" (6) ile

"Koca-caş"(7)'a uyguladığımız çalışmalar da

bunuaçıkçaortayakoymaktadır.

Hemen belirtmek gerekirkiyukarıda

saydığımızbu araştırmalannhepsi de

destanlar üzerine çalışılmış olup, ya

farklıdestanlar birlikte, ya daaynı

des-tanın varyani veverisyonlarınayönelik

değerlendirmeler şeklindedir.Birbaşka

ifadeyle buçalışmalar"Geleneksel Kah-raman Kalıbı"nınsadece destanlarımız

üzerindeki uygulama ve incelemeleri olarak dikkat çekmektedir.

Bütün bu çalışmalar Raglan'ın LS kahraman üzerindeçalışıp22başlık al-tında topladığı sonuçların anlatı gelene-.ğimizinen sonunda yer alan halk hika-yelerimize de uygulama

fikrini

doğurdu.

Çünkü mistik dönemden günümüze ge-linceye kadarki dönemde aitolduğu top-lumunihtiyacınauygun olarakyaratılan

bütün sözlü türlerden izleri bünyesinde toplayan halk hikayelerimisin

kahra-manlarmıbukalıpların ışığı altında in-celemek, bizi yeni sonuçlara vedeğerlen­

dirmalere götürebilirdi, O sebeple 5'i

"aşk", S'i"kahramanlık"konulu, 5'i bili-nen saz şairlerimizin kahramanı olduğu

(ikisiaşkkonuludur bu gruptaki hikaye-lerin), 4'ü ise bu üç gruptan hiçbirinegir.

meyen toplam 209 hikaye üzerinde

ger-çekleştireceğimizbuçalışmadaher

anla-tı, Raglan'ıntesbitet1iiği22 madde için

ayrı ayrı değerlendirilmiştir. 17'si Prof. Dr. Fikret Türkmen'in kendiadlarinı

ta-şıyan halk bilimi arşivlerinden [Hurşit

ilc Mahminri(S), Emrah ile Selvi (9), Ke-rem ileAslı(10), Ehmed ile ibrahim (11),

Zülalşah Oğlu İbrahin (12), Nergis

Ha-nım(lS), YemenHanım.(14),Tufarganlı

Abbas (15), Arzu ile Kamber (16), Melek-şahile Güllü Han (17), Elli ile Mahmut (LS), Büryan ile Güldane (19),Şah İsma­

il (20), Gülfizar (21),MelikşahileGülltı­

han (22),Şah İsmail(123)]; S'ü ise yine Fikret Türkmen'in aynı adı taşıyan ki-taplanndan {Tahir ile Zühre Hikayes! (24), Tahar Mirza ile Zöhre Banu(25),

Destan-ı Hikayet-! Maksud(26»]; l'i ise Zeynelabidin Makas'ın "Yaralı Mahmut ile Mahbub Hanım" adlı yüksek lisans

çalışmasından [YaralıMahmut(27)] alı­

nan bu hikayeler, çalışmanın sonunda konulanna göreyaptığımıztasnife daya-narakyaptığımızgruplar içinde ayrı ay-n, daha sonra da genel birdeğerlendir­

meye tabi tutulacak; bu araştırmaya da-yanarak halk hikayelerimiz için "gele-neksel kahramankalıbı"teklif edilecek-tir.

1. Kahramanın annesi soylu bir

bakıredir;

Araştırmamızdakullandığımiz

hika-yelerimizin, hiçbirinde böylebir durum söz konusu değildir. Nitekim Yaralı

Mahmut'un annesi Eli Tacir'in, Garip'in annesi Hoca Maksud'un, Kamber'in an-nesi ise hikayedeadı belirtilememiş

biri-nin, İbrahim annesi Reyhan Şehri

hü-kümdarı Zülalşah'ınduleşleridirIer; Ta-hir'in annesi ınolu varyantta adı belir-tilmeyen bir ülkenin, 2 nolu varyantta ise Horasan lıokümdarıAhmet Şah'm;

Yahya Bey'in annesiHüsöyünBeyli Kö· yü'nün eşrafındanHüsöyünBey'in; Ke-rem'in annesi İsfahan Şahı'nm;

Melik-şah'ın annesi ı nolu varyantta Selçuk

hükümdarlarındanAdilŞahın'm,.2 nolu varyantta ise Ceylan ilihükümdarmm;

Hurşit'inannesianlatıda adıverilmeyen bir ülkenin adıbelirtilmeyen

hükümda-rının; Şah İsmail'in'annesi ı ve 3 nolu varyantta Kandahar hükümdarının,2 nolu varyantta ise adıbelirtilmeyen bir ülkenin yine adı belirtilmeyen

hüküm-darının;Emrah'm annesi.AşıkAhmet'in; .Aşık Abbas'ınannesi.TufarganlıTüccar Ali'nin; İbrahim'in annesi Zülalşah adlı

bir hükümdarın; Büryan'ın(Yayla Han) annesi Orta Asya Hükümdan Kayhan

Şah'm; Nergis Hanım'ın annesi de

1\1-. nus padişahının eşleridirIer.

2.Babasıbirkraldır:

Araştırmayatabi tuttuğumuz

hika-yelerin ekseriyetindeki kahramanlarm, bu.madtieye tamamen uydukları görül-mektedir. Mesela Tabir, Behçet Mahlı

anlatmasıolan varyanttaHorasan'ıniki

kardeşhükümdanndan biri olan Ahmet

Şah'm; Nergis H~, Tunuspadişahı­

mn; Yayla Han, Orta Asyahükümdarı

Kayhan Şah'm; İbrahimbii varyantta

adıbelirtilmeyen bir ülkenin, diğerinde

ise Reyhan Şehri'nin hükümdarı Zülal

Şah'm;Mahmut,İstanbul'un adı belirtil-meyen padişahınm; Şah İsmail "Gülfi-zar"da Kandehar Şehri'nin, diğer sözlü varyantta adıbelirtilmeyen bir ülkenin

adı belirtilmeyen. yazma varyantta ise Acem ülkesinin adıverilmeyen

hüküm-darının; Hurşit, adıhikayedeverilmemiş

ülkenin yine adı verilmemiş padişahı­ nın;MelikŞahCeylanilihükümdarının;

Melek Şah Selçuk hükümdarı Adil

Şah'm; Kerem İ!fahanilihükümdarının oğullarıya dakızlarıdırlar.Sadece Tabir ile Zühre'nin yazma nüshasında

gördü-ğümüzüzere Tabir'in, Zühre'ninbabası­ nınvezirininoğlu olmasımda bu grupta

değerlendirmektebir sakınca

görmüyo-ruz.

Diğer altı hikayeye baktığımızda

farklıbir durumlakarşılaşmaktayız. Ni-tekim, Yahya Bey Hüsöyünbeyli Köyü

eşrafındanHüsöyünBey'in; Emrah,Şah

Abbas'ınbaş aşığı .AşıkAhmet'in;

Abbas-üTufargan'ınbüyük; Kamber, orta halli, çiftçi bir ailenin; Mahmut, İstanbul'da

yaşayanEli Tacir'in; .Aşık Garip Teb-riz'in zenginlerinden Hoca Maksud'un

oğullarıdır,

3. Baba çoğunlukla kahramanın

annesiı;ıinyakınbirakrabasıdır:

Üzerinde çalıştığımız yirmi hikaye-nin hiçbirisi için bu madde söz konusu

değildir. Bu durum, yıllarcaildışından

evlenme (egzogami) yoluyla aile ku-ran(28) ve günümüzde de etkinliği ge-nellikle sürdüren bir milletinanlatıtürü için gayet tabidir.

4. Kahramanınanne rahmine

dü-şüş şartlarıolaiandışıdır:

İncelediğimizhikayelerin ekseriyeti, Raglan'm Geleneksel Kahraman Kalı­ bı'nınbu maddesi ile uyum sağlamakta­ dır.Nitekim hikayelerin H'indesayısız

tüken-mez vekıymetli taşlarve paralarla dolu hazinesiolmasına,hükmünün bütün ül-keye geçmesine rağmen tacını, tahtını bırakabileceğibir evlattan, bir varisten yoksundur.Ayrıcahem kendisi, hem de

karısı çocuk sahibi olacak yaşı çoktan

geçmişlerdir. Bu sebeple yüzü asıktır;

devlet işleri ile ilgilenmek içinden gel-mez. Kısacası onlarınbaba,eşlerinin an-neolmalarıiçin, bir mucize

gerekmekte-dir. Gam.lı gönlünü avutmak, derdine

belki bir çare bulmak ümidiyle bazen ve-ziriyfe [Tahir ile Zühre, hem yazma

var-yarıt,hem de Behtçet Mahiranlatması), (Şah İsmail, (Melikşahile Güllü Han),

(Hurşit Bey), (Elli ile Mahmut)]; bazan

lalasıyla (Bengiboz-Şah İsmail), bazan

çobanıyla(GülfizarL, bazan da yalruz

başına. (Melekşah ile Güllü Han) yola

çıktıklarındaönlerineçıkanve derdleri-nin ne olduğunu hemen' anlayan ak

sa-kallı, nur yüzlü birdervişin verdiğibü- .

yülü elmanın yarısını eşi, yarısını da kendisi yiyerek bir müddet sonra bir er-kek evlada kavuşurlar. Kerem ile Aslı

Hikayesi'nde seyahate çıkma işini ço-cuksuz padişah ve keşişinin eşlerinin üstlendiğini;"büyülüelma'nında,

onla-rın pazardönüşübir fideciden aldıkları

"elmafidanı"ile yer değiştirdiğini görü-yoruz. Nitekim dikip suladıkları, ancak yediyılmeyvealamadıklarıbuelma

ağa-.cmın tek meyvesinin dervişin sözüne uyarak iki kadın paylaşırlarve birer ev-lat sahibi olurlar.

Nergis Hanım'daise Tunuspadaşi1u­ nın çocuk sahibi olması aç görüp

doyu-rup, aplak görüp giydirmekyanında ha-cetnamazı kılmasıile mümkün olur.

Diğer9 hikaye için böyle bir durum, söz konusu değildir. Çünkü İbrahim [(ZülaJ.şahOğlu İbrahim),(Ehmed ileİb­

rahim)], Garip Büryan,

Tufar~anlı

Ab-bas, Emrah, Yahya Bey, Mahmut daha hikayenin başında hayattadırlarve bu

anlatılardaçocuksuzluk problemi

yok-tur.

Arzu ile Kamber'de ise daha farklı

bir durumvardır.Nitekimiki kardeşne çocuksuzluktanyakınırlar;ne de

çocuk-larına olağanüstübir yollakavuşurlar.

Denilebilir ki, destanlarımızda da sikçarastlanılan,bu yollaanlatının

ihti-yacıolanolağanüstübir kahraman tipi-ni belirlmee amacını güden bu husus,

Türk~stanve hikayekahramanlarında

ortak olup, Türk geleneksel Kahraman

Kalıbı'nınbelirlenmesinde önemli bir rol

oynayacaktır.

5. Kahraman aynı zamanda bir

tanrının oğluolarak kabul edilir:

İncelediğimizyirmihikayenin hiçbi-risi için böyle bir durum söz konusudeğ­

Iildir. Bu konuda daha önce kaleme alı­

nanyazılardada belirtildiği üzere

Ma-nas Destanı'nda,Orhun Kitabeleri'nde

"tanrılık iddiaları"narastlansa bile halk hikayelerimizde bir bakire ile birtanrı­ nıncinsel yöndenbirleşmesimeselesi gö-rülmemektedir.

6. Çoğunlukla baba tarafından

onu öldürmegirişimindebulunulur: Üzerinde çalıştığımız hikayelerden

"Destan-ı Hikayet-ı Maksud", "Büryan ile Güldane", "Yahya Bey" ve "Yaralı Mahmut"adlıhikayelerdeanlatı

kahra-ınanınınherhangi bir kimse tarafından

öldürülmek istenmesi söz konusudeğilse

de ekseriyetinde bu husus, son derece il-ginç bir şekilde işlenmiştir.Destanlarda Manas ile Oğuz'un babaları, Semetey'ın

ise dedesi tarafındanöldürülmek isten-mesinde oldugu gibi halk hikayelerimiz-de gerek öldürme girişimindekisebebi, gerekse öldürmek isteyenlerinkimliğin­

deki çeşitliliğitamamen anlatıtürünün konusunda meydana gelen farklılaşma

ve yeni unsurlarlazenginleşmesinebağ­ lamayıuygun buluyoruz.

ettiği-miz bu duruma göre hikayelerin br kıs­

mında kahraman, annesi tarafından

öl-dürülmek istenir: "Melekşahile Güllü Han'da Melekşah, "Şah İsmail-Bengi­

boz"da Şah İsmail, "Ehmed ile İbra­

him"de İbrahim, "Melikşah ile Güllü Han"daMelikşahgibi.

Bazı hikayelerde ise kahraman,

sev-diği kızın babası tarafındanöldürülmeye

kalkışılır: "Tahar Mirza ile Zöhre Ba-nu"da Tahar, Zühre'nin babası Etem

Şah tarafından;"Kerem ile Aslı"da ise

i:

Kerem AsIı'nın babası keşiş tarafından

öldürülme teşebbüsündebulunulur. Sadece "Zülalşah Oğlu İbrahim"de görüldüğü üzere İbrahim, babasının

genç eşi tarafındanöldürülmek istenir. Hikayekahramanlarınınbabalarıda bu kötü entrikada yerlerinialırlar. Nite-kim "Nergis Hanım"da, Nergis Hanım; "Şah İsmail-Bengiboz", "Gülfı.zar" ve

"Şah İsmail"de Şah İsmail,"Elifile Mah-mut"ta Mahmut'u öldürmek isteyenler, kendibabalarıdır.

Kahramanların,sevdiklerikızın an-nesi tarafındmıöldürülmekistendiğide

olmaktadır: "Arzu ile Kamber"de Kam-ber, "Tahir ile Zühre"de Tahir bu özellik-leriylekarşımıza çıkmaktadırlar.

Bazı hikayelerde kahramanlar, sev-diklerikızlaevlenmek isteyen rakipleri

tarafındanöldürülmeyekalkışılır: Nite-kim "HurşitBey"de HurşitBey ülkenin

adıbelirtilmeyenhükümdarı,"Tufargan Abbas" ve ''Ernrah ile Selvi Han"da ise

Van'ı kuşatan ŞahAbbas tarafından öl-dürülmek istenirler.

Gelelim hikaye kahramanlarının öl-dürülmek istenmesindeki sebebe ...Bazı

hikayelerde kahraman anne ya da

baba-sının, sevgilileriyle birlikteliklerinin onuntarafındanduyulmamasıiçin öldü-rülmek istenir: "Zülalşah Oğlu İbrahim". ve "Ehmed ile İbrahim"de İbrahim ile Ehmed'in, "Melikşah ile Güllü Han"da

Melikşah'ınöldürülmek istenmelerinde-ki sebep budur.

Hikayelerin bir kısmındaise sevgili-sindenayrılmasıyolunda birbaskıya da-yanarak kahramanınöldürülmek

isten-diğini görüyoruz: "Arzu ile Kamber"de Kamber, "Tahar Mirza ile Zöhre Ba-nu"da Tahar, "Kerem ileAslı"da Kerem, "Tahir ile Zühre"de Tahir, bu sebeple or-tadankaldırılmakistenirler.

"

Başkabir kahramanın, sevdiği kızla arasındaengelolarak görülmesi

dehika-ye kahramanınöldürülmek istenmesine

bir sebepteşkiledilebilir. ''Ernrah ile Sel-vi Han"da Emrah,''TufarganlıAbbas"da Abbas, "HurşitBey''de HurşitBey'in öl-dürülmeye kalkışılmasınınsebebi, bu-dur.

Sadece Şah İsmailHikayesi ve

var-yantlarında görüldüğüüzereanlatı

kah-ramanının "babası tarafından eşinin ve-ya sevgilisinin,eşlerindenveya sevgilile-rinden birine görür görmez aşık olması

sebebiyle öldürülmeye teşebbüs edildiği

de olmaktadır. "Şah İsmail", "Şah İsma­ il-Bengiboz" ve "Gülfizar"daki gibi... Bir makalemizde de konu ettiğimiz(29) ve pek az hikayedegördüğümüzbu durum

anlatınınteşekkül ettiği coğrafyaile

ilgi-li olabileceği gibi tamamen anlatıcıya

has bir durumu da jfade edebilir. Bir tek "Nergis Hanımhikayesi"nde

anlatı kahramanınınöldürülmek

isten-mesi, "namus meselesi"yle ilgilidir. Nite-kim Nergis Hanım,evlenmeden hamile

kalmasından dolayı babası Tunus

hü-kümdarı tarafından öldürülmek üzere

iki eellada teslim edilir.

7. Kahraman gizli bir yere gönde-rilir:

İncelediğimizhikayelerin 8'inde

(var-yantları hariç 5 hikaye rastladığımız

üzere hikaye kahramanıöldürülmekten

kurtarılmakamacıylabilinmeyen bir ye-re doğrugötürülur ya dakaçırılırlar.

Ni-tekim "Ehmet ile İbrahim"deEhmed ile

İbrahim annesinin ve vezirinin, rahatça birlikteolmalarınaengelolarak gördük-leri iki sehzadedirler. onları öldürmek içinikisevdalınınplanlarkurduğnu an-layan daye, bir gece vaktidervişelbisesi

-giydirdiği ve küçükten beri büyüttüğü bu iki delikanlıyı, "ayrı ayrıyerlere gi-din"şeklindenasihat ederekşehir dışına çıkarar;hikayenin varyantıolan

"Züla-şah Oğlu İbrahim"de ise Zülalşah'ın ök-süz iki oğlu olan Ahmet ile İbrahim'in

hükümdar babaları ile genç, güzel ve

"oğullarını kıskananikinci eşi" tarafın­

dan öldürülmekistendiğini öğrenen ve-zir ve vekiller bir sabah erkendenonları şehir dışına bırakırlar; "Nergis

Ha-nım"daNergis Hanım kızının evlenme-den hamilekalmasınasinirlenenbabası

Tunus hükümdan tarafindaniki eellada verilerek öldürülmesi istenir. Ancak cel-latlar arınanageldiklerinde kızın

güze-lliğine vurulurlar ve onu öldürmeye kı­ yanıayıpuzak bir dağa bıraktıktan son-ra geri dönerler; "Tahir ile Zühre"nin Behçet Mahir anlatmasınadönce Züh-re'nin annesinin, büyücü vasıtasıyla

kendinesoğuyan babasıve annesinin

ga-zabından kurtırlamaz veidamecezasına

çarptırılır,Ancak Tahir'i çok seven vezir-ler hükümdardan "onu affetmesini" is-terler ve Tahir önce Mardin'e, sonra da GölPadişah'mnülkesine(sandıkiçinde) sürgün olarak gönderilir;adıgeçen hika-yenin yazmavaryantıolan "tahar mirza ile Zöhre Banu"da ise Tahir, Zühre'nin

babasınınevlenmelerinesıcak bakmayıp

gazaba gelerekverdiğiidamkararından

yine vezirlerinin yalvarması sayesinde Mardin'e sürgün gönderiletek kurtulur,

"Şah İsmail Bengiboz"da biraz daha

farklı bir

durum

söz konusudur. Çünkü

Şah İsmail"harbe giden vesağ

dönmeye-ceğini hesap ederek veziri Gara ile bir-likte olan annesinineşinesöyler

korku-suyla zehirleyerek öldürmek istedğirıi

gören atıBengiboz" tarafindan aceleyle saraydançıkarılır.

"Melikşahile GüllüHan"ıve

varyan-tıolan"Melekşahile GüllüHan"ıbu

gru-ba dahil edip etmeme hususunda epeyce

düşündük. Ancak diğerleri gibi

hikaye-ninbaşındaolmasa da Melek (veya

Me-lik) Şah'ın verdiği çeşitli zor görevleri

başarıyla tamamlaması üzerine gözleri-ni oydurup bir kuyuyaatılıp,oradanıe~ sadüfen geçen bezirganlar tarafından başkabir ülkeye gönderilmesi meselesi, bizim bu tercihtehaklı olduğumuzu

gös-termiştir, sanıyoruz.

Bu konuda şunubelirtmekte yarar

vardır:Bu maddede incelediklerimizden

başka diğer hileayalerde de görülen

"kahramanınherhangi bir sebeple mem-leketinden "ayrılmak zorunda kalması"

meselesi (30), halk hikayelerinde Gele-neksel KahramanKalıbı'nın belirlenme-sinde,bu konunun dikkate alınması

ge-rektiğiniortayaçıkarmıştır.

8. Uzak bir ülkede evlat edinilen bir ailetarafındanbüyütüıür:

7. maddenin tesbitedildiği8 hikaye-den sadece 3 tanesinde gördüğümüzbu hususa göre"Zülalşah Oğlu İbrahim"ile

"Elımedileİbrahim"de hükümdarın kü-çük oğlu İbrahim, yola birlikte çıktığı

ağabeyiAhmet'n yiyecek bulabilme için

gittiğiülkedebaşınadevletkuşu

kondu-ğuiçin tahtageçtiğindenhabersiz, uzun süre yola bakar, durur. Ancak onun

gel-mediğnigörünce ağlamaya başlarve

me-zarlıkta uyuyakalır. İbrahim'in ay ışığı­ nın aydınlattığı güzel başını ordan geç-mekte olan haramllerinbaşıfarkeder ve

evladıolmayan bu dışı sert içiyumuşak

adam,İbrahim'ievlat edinir;karısınaiyi

bakılmasıve kitaplaralınarakbilgilendi­

rilmesi konusundakikararınıbildirir. Tahar Mirza ileZöhreBanu'da ise ve-zirlerin ve Hoca Abdullah'ın boynunu

vurulmaktankurtardıklarıTahar ile

at-lınınrefakatinde veyalınayak yürütüle-rek Mardin'de, bir bahçeduvarının yanı­

na bırakılır. Bahçenin çocuğu olmayan

sahibi olanbahçıvanıonu görüp derdini dinleyince evlat edinmeye karar verir ve eve götürerekkarısınateslim eder. Tahir de bir müddet dinlendikten sonrabahçı­

vanla birlikte çift çubuk işine dalarak avunur gibi olur.

Dikkat edilecek olursa ailesinden bi-ri tarafından öldürülmek için memleke-tini terketmek zorunda kalan veyaşları

küçük olan hikaye kahramanlarınınbu süre içinde bir aile tarafındanevlat edi-nilmesi halk hikayelerimizin incelemeye

tabi tuttuklarımızdikkate alındığında

fazla yaygınbir özellikolarak görülme-mektedir. Ancak (mesela) Tahir ile Züh-re'nin birvaryantında tesbitedilebilme-si bize, halk hikayelerimizin tümünün kincelenmesi sonucunda gerçeğin mey-danaçıkarabileceğini, açıkça göstermiş­

tir.

9. Kahramanın çocukluğu

hak-kmda bilgi verilmez:

.Incelediğimiz 20 hikayeden 9

tanesi-ninRaglan'ınbu maddesiyle uyumu söz

konusudur. Epik dönem özelliklerini

ta-şıyanürünün ortayaçıkmasını sağlayan

atlı-göçebe, dışadönük ve hareketli bir

hayatın(31) anlatı ihtiyacını karşılayan

ve beklentilerini aksettiren destanları­

mızda kahramanın çocukluğuile ilgili

bilgileri genellikle bulmak mümkün

de-ğildir. Çünküdestanınortayaçıkmasını asğlayanhayattarzı,buna izin vermez. Ancak daha çok anlatı kahramanının göstereceği yiğitliğin ön planda olduğu

destanlarımızda,özellikle kahramanın

gelecektenasılbiriolacağı,neler

yapabi-leeeğikonusunda bir çeşithaber veren ve onun ileridekibaşarılarınabir zemin

teşkiledeneğitimbölümündedetaylıbir bilgibulmamız,hemen her zaman

müm-kündür,

Halk hikayelerimiıdede aynı

du-rumla karşı karşıya kalıyoruz. Türk-ler'in konar-göçer bir hayattan yerleşik

düzene geçmeleriyle ortayaçıktığıkabul edilen(32)bu anlatı türünde hikayenin konusuna (aşk, kahramanlık-aşk,

kah-'ramarılıkvb.) göre kahramanın adının

verlimesi, özellikle deeğitimiyleilgili

ge-niş bilgi verilmesi söz konusudur.

nite-kim"YaralıMlhmud", "Ehmed ile İbra­

him", "Yahya Bey", "Emrah ile Selvi", "Kerem ile Aslı", "Tufarganlı Abbas", "Büryan ile güldane", "Hurşit Bey" ve "Aşık Garip" adlı hikayelerde

kahra-manların çocukluğuile ilgili hiçbir bilgi

ile karşılaşmamamıza rağmen diğer 11

hikayede bu konu ile ilgili yeterliaçıkla­ mayı bulabiliyoruz: Mesela Tahir ve Zühre'nin yazma varyantındaTahir ile Zühre doğumlarındanitibaren dadılar

elinde büyümeye başlarlar vee yiyip içerken, oyun oynarken bile birlikte olurlar.Padişah,her ikisini de okutmak için devrin en iyihocalarınıtutar. O ka-dar zekilerdir ki hocaları onlarınbu

du-rumları karşısında şaşırır kalır; birbirle-rinikardeşbilençocuklarıneğitimlerion

yaşınakadar devam eder.

Behçet Mahir anlatmasındaise

Ho-rasan'ın iki kardeş hükümdan Ahmet

.Han'la Etem Şah'ın çocuklarıZöhre ile Tahar yedi yaşınakadarhalayıklar,

da-dılar elinde büyüdükten sonra onları

okutmak üzere devrin en bilgili, en

ah-laklı,ensadık hocasıAbdullahgörevlerı­

dirilir. Hoca Abdullah "yediyılboyunca sadece kendisiyel birlikte olup, onuneği­

timie tabiolmaları gerektiği,

aileleleriy-le eğitim bitineeye kadargörüşmemele­

rininuygunolduğu"teklifine

hükümdar-ların "olur" demeleri üzerine onları on dörtyaşınagelinceye kadar sıkıbireği­

time tabi tutar.

adı konmadan dad.ılarelinde büyüyen,

arkadaşlanylaoynayanşahzadeokuyup

yazmayıp öğrenmesiiçin Hoca Danyal'a

verilir. Hoca Danyal "yeraltında yaptın­

lacak bir mahzende, dünya yüzünden hiç kimseyle görüştürülmeden,sadece ken-disinin olacağıbir eğitimleonlann de-dikleriniyapacağı,bu süre içinde

kemik-lihiçbiryemeğingetirilmemesigerektiği

bir eğitim 'Şeklini kabul ederlerse buna evetdiyeceği"yolundaki teklifine "evet"

cevabı alınca görevine başlar. Şehzade

on ikf yaşına gelinceye kadar devam

eden bu eğitim delikanlının yemeğin

içinde unutulankemiğicamafırlatıp dı­

şandaki güneşigörmesi ve onu tutmak

isterken Hoca Danyal'ıniçeri girmesine kadar sürer.

Eşini kaybeden Zülalşah'ın büyüğü

Ahmet, küçüğü adında iki oğlu vardır. Medresede okumakta olan bu iki

karde-şin eğitimleri. onlar onbeş yaşını

ta-mamlayıncayakadar sürer.'

İstanbul padişahınınümidini kestiği sıradadünyaa gelenoğluMahmut,

(han-gi yaşta başladığı ve ne kadar sürdüğü

belirtilmemekle birlikte) büyüyünce mektebe verliir. Bir müddet sonra da tahsilini tamamlar.

Selçuk hükümdarlarından Adil

Şah'ınbiricikoğlu Melekşahokulçağına

gelince hocalartarafındanönce kitap bil-gileri verilir; daha sonra da silahşörlük

öğretilir.

Hikayenin varyantı. olan ''Melikşah

ile Güllü Han"da ise yedi yaşına kadar

dadılarelinde büyütülenMelikşahbelli birsüre (hikayedebelirtilmemiştir) son-ra tahsile başlar Onsekiz yaşına

geldi-ğindeise kuşdilini, devrin bütün ilimle-riniöğrenmiştir.

'I\ınus padişahının kızı Nergis

Ha-nımüçyaşınagelinceye kadardadıların

yardımıylaannesitarafındanevren, ev-rendekicanlıvecansız varlıklar

hakkın-da sorduğu bütün sorular cevaplandın­

larak büyütüldükten sonraonüçyaşına

gelinceye kadar medrese tahsiline tabi tutulur.

"Şah İsmail-bengiboz"dahikaye kah-raman oniki yaşınakadar saraydaki la-lalar, dayalar elinde büyür; ondan sonra bir medreseye (haftadaikigünevciçıka.

cak şekilde)tahsile gönderilir.

Kandehar hükümdarının oğlu Şah İsmail (iıangi yaşta başladığve ne kadar

sürdüğübelirtilmemekle birlikte) bir ho-ca tutularak, tahsil ettirilir.

Öksüz Arzu ile Yetim Kamber'in ço-cukluklan birlikte geçer. Amca çocuklan olan ve daha bebekliklerindebeşik kert-mesi yapılanArzu ile Kamber, Arzu'nun

babası tarafından (okula başladıklan

yaş belirtilmemiş)okumaya verilir. 10. Kahraman yetişkinlik çağın­

da iken gelecekte kral olacağıyere

gider:

Raglan'ınbu-maddesi,üzerindeçalış­

tığımız hikayelerden ll'inde gördüğü­

müz bu husus, sözkonusu anlatı türü..

müz açısındanbüyük bir önemi haizdir. Çünkü halk hikayelerimizinkahramanı

herhangi bir sebeple memleketini, evini, ocağınıterketmek zorundakaldığı prob-lemini hallettikten bir müddet sonra ge-nellikle geriye döner.(33) Ancak

Rag-lan'ınGeleneksel KahramanKalıbı'nda­

ki bu madde ile hemsırası,hem de olay örgüsübakımındanbüyük birfarklılığa

sahip bir özelliktaşımaktadır.

10. madde ile uyumunubelirttiğimiz

hikayelerden"HurşitBey"deHurşit, ye-di kardeşin bacısıolan ve "sosyal statü-lerifarklı olduğundandolayıbirlikte

ola-mayacakları sebebiyle nişanı bozulan

sevgilisi Mahmihri"yi bulduktan snora geri döner ve tahta geçer; "Şah İsmail­

Bengiboz"da Şah İsmail üveyannesinin kendisini veatı Bengiboz'u öldürmemesi içinkaçtığıülkesine uzun maceralardan

sonra sevgilisi ile geri"döner ve annesiy-le sevgilisi Gara Vezir'i10lıcıyla doğrayıp yapıların temeline koyduktan sonra ül-kesine hükümdar olur; "Melikşah ile Güllü Han"daMelikşahrüyada resmini görüp aşık olduğuYemenhükümdarının kızıGüllüHan'ın arayıpbulduktan son-ra ülkesine döner ve tahtaçıkar; İstan­ bulpadişahının oğluMahmut rüyada pir .elindenbade içerekaşık olduğuperi

pa-dişalıının kızı Elif'i arayıpbulmak için

çıktığı uzun yolculuktan devlerin

elin-denkurtardığıfuğerikikızıda

beraberi-ne alarak geldiktensonra babasının

Elif'e göz koyması üzerine onu öldürür ve yerine hükümdar olur; babası

Zülal-şah ölünce üveyannesinin kendisini ve

kardeşi İbrahim'iöldürmek, sevgilisi ve-zirle birlikte rahat bir"ömür sürmek iste-mesi üzerine dayalan tarafından ülke-denkaçırıldıktanuzun bir zaman sonra ülkesine dönen Ahmed Şahüveyannesi ile veziri öldürür, kardeşi İbrahim'ide getirttikten sonra sevdiklerikızlarla ev-lenerek tahtaçıkar;SelçukpadişahıAdil

Şah'ınbiricikoğlu Melikşahrüyada pir elinden bade içip onun elineverdiği pa-ketteki resmini görerek aşık olduğu

Ye-men hükümdarının kızı Güllühan'ı

bu-lup getirerek ülkesine döner ve kendisi-ni öldürmek isteyen annesi ile sevgilisi Gönen Pehlivanı'nı aslanlara

parçalat-tıktansonrahükümdarlığıele alır; Kan-dehar hükümdarının oğluolan Şah İs­

mail, av sırasında görüp aşık olduğu

Türkmen Beyi'ninkızı Gülizar'ı, babası tarafından "farklıkültürlerden gelen

in-sanlarınbirlikte mutlu olamayacaklan"

düşüncesiylekaçırılanbu dünya güzelini

arayıp bulduktan sonra ülkesine döner

ve babasını "kim kimi yenerse, kızı o

alır"niyetiyle-ettiklerisavaşla öldürdük-ten sonra tahta geçer; Tahar, sevdiği

Zühre'den (amcasıve sevgilisinin

baba-sı) Etem Şah'ın isteğiyleönce Mardin,

daha sonra da Kandehar'a sürgün edil-dikten bir müddet sonra durumu öğİ-e­ nen ve haline acıyanKandeharŞahı'nın açtığı savaşsonucu hem onunkızı

Zülfü-siyah'ı,'hem de Zöhre'yi alarak tahtaçı­

kar; "Büryan ile güldane"de Orta Asya hükümdan Kayhan Şah'ın küçük oğlu

Yayla Han (Büryan) ağabeyiEzel Han'ı

takip ederken yolunu kaybeden ve elin-deki teberin kı~etini farkedip bezin-ganlartarafındankaçırıldıktansonra te-sadüfen evinegittiği SadıkaNene'yle

ta-nışırve o arada rüyada görüpaşık

oldu-ğuAli Han'ın kızı Güldane'yle birlikte neneyi deyanına alırve uzunyıllar ken-disini arayanağabeyiEzel Han'la geriye döner; sevgilisi kuyumcu Yahudi ile bir-likte olabilmek vekocasınadurumu söy-lememeleri için kendilerini öldürmek is-teyen üvey annelerinden vezirleri

tara-fından kaçırılıp şehirden çıkarılan Ah-met Şah, kardeşiİbrahimile çıktığı bu zorlu yolculuktan uzunyıllarsonra geri

döndüğündeyahudiyi öldürerek tahtaçı­

kar; "Gülfi.zar"da Kandeharhükümdarı­ nın oğlu Şah İsmailavesnasında aşık

ol-duğuvebabasıyörük beyinin kendisin-denkaçırdığısevgilisiGülfi.zar'ıaramak üzereçıktığıgurbet yolundan onunla be-raber Arap Üzellgi ve Gülperi'yi

de

ala-rak ülkesine döner ve babasınınyerine

padişaholur.

ll. Kahraman kral, dev, ejderha,

vahşibir hayvanakarşıbir zafer

ka-zanır:

Incelediğimiz hikayelerden "Nergis

Hanım",''Tahir ile Zühre"nin yazma

var-yantı,"Kerem ile Aslı", "Arzu ile Kam-ber", "Zülaşah Oğlu İbrahim", "Ehmed ile İbrahim" ve "Yahya Bey" hariç diğer 13'ünün,Raglan'ınbu maddesi ileuyuıiı.

içinde olduğunugörüyoruz. Ancak "Yah-ya Bey" hariç bu anlatılardanüç

tanesi-niyaşadıklarıkabul edilenaşıkların(34) hayat hikayeler olması hikaye

kahra-manınınkendisinekarşızaferkazandığı varlığın ya da kurumun "kendisi gibi

aşık-saz şairi olan ımı:ı.seler" olarak

de-ğişmesi meselesini ortaya çıkarmakta­

dır.Halk hikayelerimizin bütün söz

ko-nusuolduğndabu hususun daha büyük

farklılıklarayol açacağı, söz konusu du-rumun ise hikayelerin "kendisini ortaya

çıkaranhayattarzınınve o hayattarzın­

da yaşanantoplumdaki iç çatışmalar"a

paralelolarak çok çeşitli konuları işle­

mesiylet.ilgili oldugu, gerçektir. Ayrıca

halk hikayelerinde "Kahramanın

Mace-rası"bölümünde yer alan bu madde

an-latı kahramanınınevlenmesi içinbaşlık

parası kazanması, herhangi bir yolla

aşık olduğu sevgilisini arayıp bulması,

verien bir görevibaşarmasıvb.kısacası

amacına ulaşması (35) yolunda önemli

bir basamak oldugu,ortadadır.

Bu duruma göre

"Tahir

ile Zühre"de Tahir kızıZühre'yi 'Isosyal statüleri

uy-madığı" gerekçesiyle kendisine verme-yen amcası Etem Şah'm fikrini, "Zülı­

re'nin kendisini sakladığancak zinciri-ninkopmasısonucugittiğiKandehar ül-kesininhükümdarınınaçtığı savaşta

ka-zanması"sonucudeğiştirirvemuradına

erer; "YaralıMahmut"ta dul birkadının oğluolan vebabalarınınölümüyle kendi-lerine kalan mirasıhar vurup harman

savurduğuiçin komşularının danaları­

nın çobanlığınıyapan Mahmut, İstanbul

padişahı Kahraman Şah'm Gence

hü-kümdarı Şah Oğlu Şah Abbas'm valisi

Ziyat Han'm sarayında gördüğü ve o günden beri akımdan çıkarmadığı

"çam-çırak (şam-çerağ) taşınıngetirme

yolun-dakiçağrısmatalipolı.irve saraydan

ge-rekli asker, yiyecek, para, deve vb.

ala-rak gittiğiGence'de hükümdarınbütün

pehlivanlarım, en sonra da kızı

Mah-bub'u yenerek hem teke tek vuruşmada aşık olduğuMahbub'u, hem de söz konu-su"ışıklı taşları"ele geçirir; "Gülfizar"da

Şah İsmailbir av esnasmdaçadırından

çıkarkengörüp aşık olduğu yörük kızı

Gülfizar'ı arayıp bulmak üzere çıktığı

yolda sonundaeşlerindenbiri olaakGÜı­

peri'ninağabeylerinikurtarmak için ga-vurlarlasavşmak,Gülfizar için de

(baba-sı kaçırdığıiçin) Arabistan'a gidip yörük beymin askerleriyle vuruşmakzorunda

kalır; "Büryan ile Güldane" Orta Asya

hükümdarı Kayhan Şah'm küçük oğlu

Yayla Hab.(Büryan)teberi sebebiyle

ka-çırılıpyoludüştüğüKarahan Ülkesi'nde

AliHan'ın oğluAtlas Han'ın kervanım,

Feranmuş adlıharaminin zulmünden üç

defa kurtararak hem Karahan'm

sara-yında gördüğüteberini almaya hak

ka-zanır; hem de Güldane'sine kavuşur;

"melekşahile Güllü Han"da Melekşah

rüyasmda pir elinden aldığıbadeyi içip

verdiği paketin içinde resmini görüp

aşık olduğuYemen hükümdarının kızı

Güllühan'ı arayıp bulmak için çıktığı

yolculukta, tesadüfentanıştığveaşık

ol-duğuGönenPehlivanıile birlikte olmak için kendisini öldürmek isteyen annesini ondan istediği"...bahçedeki elma"yı ge-tirmek içinikiaslan ile, "...bağdaki nar"ı

getirmek için kırk haramilerle savaş­

mak zorunda kalırve haramileri

öldü-rür; varyantı "Melikşah ile Güllü

Han"da da kahraman annesi "...bağdaki

nar"isteğiiçin obağınbekçileriiki

asla-nı, "...bağdilielma"isteğiiçin de orada

yaşayanyüz haramiyi öldürür; "Hurşit

Bey"de Hurşit bir çadırdatemizlik ya-parken görüp aşık olduğuMahmihri4yi

cadınm etkisiyle kendisine vermekten

vazgeçip kaçıranyedi kardeşlerin arka-smdan oşehirsenin, buşehirbenim

do-laşırlarkenMahmihri'nin sözünükestık­

lerikralınaskerleriylesavaşırve onuşe­

ner;"Şahlsmail-Bengiboz"daŞah İsma­

ilönce yolunaçıkanikiordudan

birinin

askerlerini, daha sonra da gücünü gören

kızıylaberaberablalarımdakaçıran

de-vi yener; "Elli ile Mahmut"ta Mahmut, pir elinden bade içip resmini görerek

aşık olduğuperi padişahının kızı Eliri

arayıp.bulmak içinçİKtığıyolculukta

ön-ce yolda gördüğü bir sarayın kapısını

bekleyen devle, sonra Kara Dev ve Ak

Dev'le, en sonra da Eliri saraya getirtip onunla evlenmeyi kafasınakoyan

padi-şahla teke tek savaşarak onlarıyener;

"Şah İsmail"de Şah İsmail, bir av sıra­ sında görüp aşık .olduğuTürkmen

beyi-nin kızı Gülizar'ıannesi "farklı

kultür-lerden gelelikleri ve mutlu olamayacak-ları"gerekçesiyle oradangöçeerekkaçır­ dığıiçin onu bulmakuğrunaGülperi'nin yedi erkek kardeşini kaçıran devlerle, Eli Kanlı Arap Özengi'yle ve sevgilisi Gülizar ile evlenmek üzere olan Hint

pa-dişahının askerleriyle savaşır, Ercişli

Emrah rüyada pir elinden bade içerek

aşıkoldugu veVan'ı kuşattığı sırada gö-rür görmez yeniden VuruıduğuSelvi'yi

İsfahan'a, sarayına götürten Şah

Ab-bas'ın bu yaptığınıduyunca sevgilisini bulmak uğruna dolaşırken Tebriz'deki yedi aşıkla,Horasan'da ünlü Bent

paza-rındaki aşıklarla,en sonunda daŞahAb­

bas'mkırk aşığıyla yarışarakHakAşığı oldugunu ispat eder;TufarganlıAşıkAb. basAşıkHüseyin,AşıkVelibaştaolmak üzere nişanlısı Peri'yi evinden kaçıran

İsfahan hükümdarı Şah Abbas'ın

huzu-runda oldugu aşıklık imtihanısonunda HakAşığıoldugunu ve Peri'ye olan sev-gisini ispatetmişolur;AşıkGarip

sevgi-lisi Şahsenem'in babasının isteği imk

kese altınıkazanmak için çıktığıgurbet

yollarındaHalep'tekiAslandedeoğlu Ba-ba Yusuf'un kahvesinde Deli Mohem-med'le, Halep paşasuiın aşıklanyla

söy-leşerekhemustalığınıortaya koyar, hem debaşlık parasınıbiriktirir.

12. Çoğunluklakendisinin

selefi-ninkızıolan bir prensesle evlenir:

İncelediğimizhikayelerden hiçbirisi için böyle bir durum söz konusudeğildir. "Zülaşah Oğlu İbrahim","Ehmed ile İb­

rahim", "Arzu ile Kamber", "Tahir ile Zühre"nlıı yazma varyantıhariç olmak üzere hikayelerimizin hepsinde de

kah-ramanlarınilk görüşteveya rüyada pir elinden bade içerek aşık oldukları ve binbir zahmetlearayıp buldukları sevgi-illeriyle evlendikclrini görüyoruz. Üste-lik hikayelerimizin birkısmında,mesela "Arzu ile Kamber", "Gülfizar", "Yahya Bey", "Şah İsmail", "Şah İsmail-Bengi­

boz","HurşitBey","AşıkGarip"te

kahra-manlarınsevgilileri prenses değildirler.

Ancak 20 hikayeden "Arzu ile Kamber", "Yahya Bey", "Hurşit Bey", "Gülfizar", "Şah İsmail","Tahir ile Zühre"nin yazma

varyantı, "Şah İsmail-Bengiboz"hariç

kahramanlarınevleneliklerikızlarsoylu ve toplumun üsttabakasına mensuptur-lar.

13.Kralolur:

Üzerindeçalıştığımızhikayelerin ek-seriyeti Raglan'ın "Geleneksel Kahra-manKalıbı"için tesbitettiğibu maddesi ile uyum sağlamaktadır.20 hikayeden Il'inde tesbit ettiğimizbu duruma göre

"Şah İsmail-Bengiboz"da Şah İsmail, "Zülaşah Oğlu İbrahim" ve "Ehmed ile

İbrahim"de Ehmed uzun süre değişik memleketler gezdikten, üveyanneleri ve sevgilileriylebaşedebilecekyaşave güce

eriştikten; "Hurşit Bey''de Hurşit, "Şah İsmail" ve (varyantı) "Gülfizar"da Şah İsmail, "Melikşah ile Güllü Han" ve (onun varyantı) "Melekşah ile Güllü Han"da Melikşah (adıgeçen varyantın­

da Melekşah),Elif ile Mahmut"ta Mah-mut sevgililerini bulup getirdikten; "Ta-hir ile Zühre"de Ta"Ta-hir Göl Padişahı'nın

yardımıyla sürgünden döndükten;

Ner-gis Hanını babasının gazabından kaçırı­ lıp kurtulduğırve adıbilinmeyen bir ül-kenin hükümdarının oğluyla

evlendik-ten sonra tahta geçerler. "Büryan ile Güldane"de debeklediğimizancak

göre-mediğimizbu durumu ise anlatanabağ­

lıya da hikayenin sonunda da

belirtildi-ğiüzerevakanın yaşanmışbir olaya

da-yanmasıyla ilgili bir husus" olarak

de-ğerlendirmeyiuygun buluyoruz.

14. Bir süre, herhangi bir hadise

olmaksızınülkeyi yönetir:

Geleneksel Kahraman Kalıbı'nınbu maddesi; hikayelerimizin sadece 4 tane-si için uygundur. Ekseriyeti için söz

ko-t .

nusu edemeyeceğimizbu duruma göre

Nergis Hanım, kendisini yeni doğmuş bebeğiyle dağ başında bulduğuFas

kra-lının oğluile evlendikten sonra uzunca bir müddet Fas Krallığı'nınbaşında

ka-lır. Ta ki, halkının ayaklanarak sürgün edip ülkeden kovduğuannesinin kendi-sine oda hizmetçisi,babasınında saraya

aşçı oluşlarınakadar...Mahmut, binbir güçlükle arayıp bulduğuperi padişahı­ nın kızı Elifle birlikte ülkeninbaşında

mutlu ve huzurlu günler geçirirler ve bu durum, Mahmut'un sevgilisi Elif'in

ver-diğisaç telinidüşurduktensonra onunu bir devin eline geçip koklamasıyla aşık olması,daha sonra da "busaçınsahibini bulmak üzere görevlendirdiği cadı karı­ nın derviş kılığındasaraya gelmesi"ne kadar sürer. Üveyannelerinin zulmün-den ve uygunsuzdavranışlarındanşehir

dışına kaçırılan iki kardeşten büyüğü

Ahmet birazcık yiyecek bulmak üzere

gittiği şehirde"devlet kuşununüç defa

başına konmasıüzerine" hükümdar olur ve bu görevi, dinlenmesi içinbıraktığıve haramller tarafindan kaçırılan kardeşi İbrahim'ibuluncaya kadar devam eder.

"Zülalşah Oğlu İbrahim"in varyantıolan

"Elımedile İbrahim"de de aynı şekilde babalarıölünce vezirleri ile gönüleğlen­

diren annelerinin uygunsuzdavranışları

onların memleketlerini terketmelerine

sebep olur. Yolculuk sırasında yiyecek

bulmak içingittiği şehirde"devletkuşu­

nunbaşına konmasıylatahta geçen

Eh-med, dinlenmesi için bir mezarlıkta bı­ raktığı kardeşi İbrahim'ibuluncaya

ka-darhükümdarlıkyapar.

.Şunubelirtmek gerekir ki,incelediği­

miz hikayelerden sadece 4'ünde

gördü-ğümüzbu durumu, "fazla yaygın olma-yan bir husus" olarak değerlendirmek, yanlışolabilir. Nitekim Seyfülmülük'ün Binbir Gecevaryantı yanındaN.B. ve M. Zeki Korgunal tasnifleri (36) ile Celal

ŞahHikayesi (37)nde dekahramanların.

kendi ülkelerindenbaşkabir yerde, bir müddet hükümdarlık yaptıkları, bilin-mektedir. Ihtimal hikayesayısını çoğalt­ tığıınızdabu durumun, oldukça fazlaiş­

lenen bir motif olarakkarşımıza çıkaca­ ğı, muhakkaktır.

15. Kanunlar yazar:

Halk hikayelerimizin hiçbirisi için "Geleneksel Kahraman Kalıbı"nın bu . maddesinin doğru olmadığı bir yana,

şimdiyekadar üzerinde pek çok defalar

çalıştığımızbuanlatıtüründe bu husus-ta hiçrastlamadığımızıda hemen belirt-meliyiz.

16. Daha sonra kahramantanı-ıla­ rın ve/veya halkınınsevgisini

kay-beder .

Raglan'ın "Geleneksel Kahraman

Kalıbı" için tesbit ettiği bu maddeyle üzerinde çalıştığımızhikyelerden

hiçbi-risi, uyum sağlamamaktadır.Çünkü halk hikayelerimizin ekseriyeti, anlatı

kahramanınınsevgilisinekavuşmasıve

tahtaçıkmasıylason bulmaktadır.

Des-tanlarıınızdadagöremediğimizve "Gele-neksel Türk KahramanKalıbı"nın tesbi-tinde büyük bir roloynayacağmıtahmin

ettiğimizbu durumunBoratav'ın gerçek-çi masallar igerçek-çin ilerisürdüğü"sanki ma-sal,kalıplaşmışbireranlatıbiçimi içinde bu kişilerin resmi tarihkitaplarıiçinde

kişile-rio resmi tarihkitaplarıiçinde baş

tara-fı anlatılmayanhayat maceralarını ta-mamlamak vazifesini üzerine almış­ tır"(38) sözün ün, .halk hikayelerinin bir

kısmı için de söylenebileceğini göster-mektedir.

Şunu,hemen belirtmek gerekir ki 14. maddeye bağlı olarak "Celal Şah"ta ve "Seyfülmülük" hikayesininbazı varyarıt­

larında kahramanınbirmüddet

hüküm-darlık yaptıklanülkeden gizlice

kaçma-larısöz konusu olabilmektedir. Ancak bu husushalkın ~evgisini, saygısını kaybet-meleriyledeğil,"sevgililerine bir an önce

kavuşmak istemeleri", yani tamamen kendi iradeleriyle ortaya çıkmaktadır. "Zülalşah Oğlu İbrahim","Ehmet ile İb­

rahim", "Elifile Mahmut"ta ise tesbit

et-tiğimiz "bir başka ülkede hükümdarlık

sürme" meselesi ile hemen bitmemekte; daha sonra kahramanlarm kendi ülke-lernide devam etmektedir.

"NergisHanımHikayesi"nde de daha

farklıbir durumsöz konusudur. Nitekim

ana-babasını sarayındahizmetkar ola-o rak gören ve "sırrınıhiç kimseye

söyle-meyeceğine dair dervişe verdiği sözü" unutan NergisHanım,birkuşhaline ge-lir ve pencereden uçar, gider.

17. Tahttan ve şehirden uzaklaş­ tırılır:

16. maddeye bağlı olarak hikalerin hiçbirine bu madde de uygun düşme­

mektedir,

18. Kahraman, esrarengiz birşe­

kilde ölümletanışır:

Bilindiği üzere halk hikayelerimiz

uzunca bir dönemhalkınromanihtiyacı­

m karşılamış,bu sebeple "halkromanı",

halk kitabı" (39) şeklinde

isimlendiril-miştir.Bunabağlıolarak giderek sosyal hayattan daha fazlahususları bünyesin-de toplayan, üstelikdışadönük,

hareket-live göçebe bir hayattanyerleşikdüzene

geçmemizle birlikte ortayaçıkansöz

ko-nusu anlatı türümuz (401ün pek çoğu içindestanlarımızdapek fazla

rastlama-dığmız "kahramanındünyada yapmak

istediklerini yapamadan ölümle yüz yü-ze gelmeleri" meselesi oldukça geçerli bir durumdur.Aslındahercanlıiçinkaçınıl­

maz bir son olan ölüm motifi, hikayeleri-mizin hemen hepsinde az ya da çokişle­

nenaşk temasınason derece uygundur.

Özellikleiki sevgilininölümszü aşkları­

nıkonu alanhı'kayelerdebu durum, da-ha da belirgindir. Nitekim birbirinden

farklıkonulardan seçmiş olduğumuzve

sadece 4 tanesinde tesbitetmiş olduğu­

muz hikayelerin L'i (NergisHanım Hika-yesi) hariç diğerleri "aşk"ın ağır bastığı

hikayelerimiz olup anlatının sonunda kahramanlar ya sevgilileriyle birlikte, ya da tek başlarınaölürler. Mesela Ke-rem, gerdek gecesi düğmelerini

çözerne-diği Aslı'nın sevdasından cyaır cayır ya-narken, etrafa dağılan küllerini saçını

süpürge ederek toplamak isteyen sevgi-lisi onunla birlikte yanar, kül olur; Züh-re'yle kavuşmalarının imkansız olduğu­

nu görün Tahir'in "ya Rabbi, bu saat bu dakika ruhumu kabzet" diyerekHakk'ın

rahmetine kavuştuğunu gören Zühre

onunmezarınakapanarak üç kere öper

ve ruhunu teslim eder. Arzu'nun asla kendininolmayacağrııanlayan ve bir

da-ha gelemeyeceğini düşünen Kamber'in

ırmağın azgın sularına atılarakboğuldu­ ğunu gören Arzu, yanındaki hançerini tam kalbine saplamakta gecikmez. Ner-gis Hanım'da ise oldukça farklıbir du-rumvardır.Çünküyıllarsonrasarayın­

da oda hizmetçisi olankadınla ahçıolan

erkeğin anne-babası olduğunu

kendisin-den şüpheeden kocasınasöyler ancak

"dervişe verdiğisözü tutmadığıiçin" bir

kuşhaline gelir ve uçar, gider.

19. Çoğunlukla bir tepenin

üze-rinde ölür:

hiçbirisin-de ve bildiğimiz başka hikayelerde de böyle bir durum söz konusudeğildir, Ni-tekim Arzu ile Kamber birırmak

kena-rında,Tahir ile Zühre sarayda ve

mezar-lıkta,Kerem ile Aslı gerdek odalarmda ölümle kucaklaşırlar; Nergis Hanımda saray penceresinden kuş halinde uçup gider.

Ancakkahramanın,bir tepe üzerinde olmesi meselesi, destanlarımızda sık ol-masa da görülen bir durumdur. Mesela

Kocacşş, buna güzel bir örnek teşkil

eder. Büyük bir ihtimalle söz konusu destamn mitolojik özelliklertaşımasıbir

başka ifadeyle, Geleneksel Kahraman

Kalıbı'nıntesbiti için ele alınan hikaye

kahramanlarınında bu türanlatılanla­

rın vakalarındaki asıl şahsiyetler olına­ sıylailgili bir durumdur,

20. Çocuklanndan hiçbiri, eğer

varsa onun yerine geçemez:

Sonundakahramınınölümünü tesbit

ettiğimiz4 hikayenin hepsi de,Raglan'ın

"Geleneksel Kahraman Kalıbı"mn bu maddesiyle uyumsağlamaktadır.Ancak destanlar söz konusu olduğunda

baba-nınölümü halindeoğuluntahta geçmesi meselesi (mesela"Kocacaş"ta Kocaeaş'ın

yerini Moldocaş'ın; Teyitbek'in yerine Kormanhek, onun yerini de Semetey, o ölünce de Seytek'inalması)göz önünde

bulundurulmasıgereken önemli bir

hu-sustur, Bu arada halk hikayelerimizin

anlatınınsonu sevgililerin birbirine

ka-vuşması ile bitenlerindekahramanların

çocuk sahibiolınalarıylailgili hiçbir bil-gininverilınediğinide hemen belirtmeli-yiz.

21. Kahramanın vücudu

gömül-mez:

IS. maddeye bağlı olarakincelediği­

miz hikayelerden sadece 4 tanesinde

gördüğümüzve "anlatının,kahfamamn

ölümü ile bitmesi" meselesinin söz konu-.su edildiği hikayelerden sadece Nergis

Hanım,bu maddeyeuymaktadır.Çünkü

Nergis Hanım'ın kuş haline gelip uçup gitmesi, bu konuyuengellemiştir.

Diğer3 hikayeden "Arzu ile Kamber" ve"Tahirile Zühre"de kahramanlar yan-yana gömülürler. Raglan'ınbu madde-siyle benzerlik gösteren bu durumu hi-kayeye adını verenkahramanların "bir-likteyanıpkül olınaları ve küllerin

sav-rulması" nedeniyle "Kerem ile Aslı"da

tesbit ecfemiyoruz.

22. Kahramanın gömülü olduğu

kabul edilen bir veya daha fazla kut-sal mezarvardır:

IS. maddeye bağlı olarak bu husus için incelemeye aldığımız 4 hikayeden sadece "Arzu ile Kamber" ve "Tahir ile Zühre"nin yazmavaryantı. Raglan'ınbu maddesi ile bir paralellik göstermekte-dir. nitekim yanyana gömülen aşıklar

Kerem ileAslıve Arzu ile Kamber'in

me-zarlarında yetişen biri ak, biri kara iki gülün arasındakara bir dikenin (veya

çalı) bu iki gülün bir türlü birbirlerine

sarılmalarınaizin vermez ve söz konusu

aşıkların gömüldüğü bu yer, sevenler

için bir ziyaretgah olur .

.İncelemeye tabi tutuğumuzhalk

hi-kayeleriınizi Raglan'ın"Geleneksel Kah-raman Kalıbı"nınher maddesi ile ayrı ayrı karşılaştırdıktan sonra diyebiliriz ki; Tablo l'de de görüleceğiüzere 20 hi-kayeden 4'ünde ("Tahir ile Zühre" (yaz-ma varyant", "Kerem ileAslı", "Arzu ilE' Kamber", "Nergis Hamm."]anlatının so-nu ölümle bitmekte; bu sebeple IS. mad-de ile onabağlıolarakgelişen19, 20, 21, 2 nolu maddeler sadece bu hikayelerde görülmektedir. Trajik bir son görülme-yen diğer 16 hikayede ise böyle bir şey

söz konusu değildirve bu hikayeler

L-LS.maddelere göredeğerlendirmeyetabi

tutulınuşlarıdr. .

5'i yaşadığıkabul edilen aşıklarım.ı­ zın hayat hikayeleri olan anlatılardan

(Not: Tablodaki1·22arasındakinumaralar,Raglan'ınGeleneksel KahramanKalıbıiçin tes. bitettiği numaralarıgôstermeluedir.)

Hilaiyenin GELENEKSEL I<AHRAMAN KALIBI

Adı 1 2 3

"

5 6 7 8 i 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19₁20 21 22

TahirileZühre + + + +

· i

·

+

-

·

i

- - -

+ - !+ +

{yazınav"ryanl! i

r.tz.i

deKambeı

_·

·

+

_·

-

, _J

-

+

..

.

_i

.

. Kerem UeAslı

·

+ +

..

. ·

-

-

·

..

.

+

-

..

, NergisHanım +

·

. +

·

+

·

+

-

_{· i ..} +

-

..

.

.

+ Zül~hOğlu

..

-

..

..

+

..

+ i _{+ i}

-

-

-·

ıbrahim

iElif ileMahmuı

..

+

..

-

..

..

·

+

..

-Ehmed ile

..

·

-

_·

..

+

..

... ... +

_·

..

_·

-ibrahım

,.

Emrah ile Selvi

·

·

-

+

-

..

·

.

·

·

TufarganlıAbbas

- -

·

· ·

-

...

·

+

·

·

_{· ·}

_·

Büıyanile

_·

•

_·

-

-

-

·

... + +

-

.

-Güldane Yahya Bey

-

.

-

-

...

-

.

-

·

YaralıMahmut

-

·

-

- -

..

-

-

+ +

-

-

-

· ·

-Ceslin"

· ·

-

·

-

· ·

·

+ +

-

- -

_·

_·

Hlkayel'l MaksDd MalikşahileGüıııı

-

...

_-

+

-

..

+

- -

...

...

-

..

-

·

·

-Han Şah ısmail- ...

_·

+

..

..

· ·

+ +

-

+

-

_{· ·}

-

-BengiboZ HurşitBey +

-

..

+

-

-

..

+

..

-

-

-, TahirileZOhre

..

..

..

..

..

.. ..

+

-

-GOlflZa<

-

..

...

·

- -

+ ...

_·

...

-

-

_{· ·}

Şh ısmail(yazma

..

... ...

-

_{· ·}

..

..

...

_·

-

_·

-vaıyanl) Meleqatıile

_·

+ ...

·

+

..

_·

·

... ...

·

+

_·

-

·

-GüilüHan -Tablo 1

"Tahir ile Zühre" ve ''Kerem ileAslı"nın

birlikte; Emrah ile Selvi", "Iufarganlı Abbas" ve "Destan-ı Hikayet-i Mak-sud"un birlikte, Geleneksel Kahraman

Kalıbı'nagöre paralellikleri dikkati çek-mektedir. Ancak, "Tahir ile Zühre"nin sözlü ve yazmavaryantlarınınsöz konu-su kalıbın maddelerine göre farklı

hu-suslarıbünyesinde barındırması, halk

hikayelerimizin geleneksel kahramanı­ nıntesbiti konusunda göz önünealınma­ sıgereken hususlardan biri olmalıdır.

İncelemeye aldığımız 20 hikayenin hiçbirinde 1, 3, 12, 15, 16, 17 nolu mad-deler görülmemekte, "Tahir ile Zühre", "Arzu ile Kamber", "Kerem ile Aslı" ve

"NergisHanım"hariçdiğer16 hikayenin 15. madde dahilolmak üzere 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22 nolu maddelerle uyumu söz konusuolamamaktadır.

1 nolu madde (kahramının annesi soylu bir bakiredir) incelediğimiz hika-yelerinhiçbirinde yoktur. 11 nolu madde (kahraman kral, dev,eşderhaveya vahşi

bir hayvana karşıbir zafer kazanır)20 hikayenin 4'ü hariç ("Arzu ile Kamber" "Kerem ile Aslı", "Nergis Hanım" ve "Yahya Bey")16'sındagörülmekteyken 2 nolu madde(babasıbirkraldır)6 hikaye hariç ("Arzu ile Kamber", "Emrah ile Selvi", ''TufarganlıAbbas", "Yahya Bey",

Maksud") 14 hikayede tasbit edilmiştir

ve heriki husus da, Geleneksel Kahra-man Kalıbıile halk hikayelerimizin en çok ortakolduğu unsurlardır.

Sadece 9 nolu madde (kahramanın çocukluğuhakkındabizehiçbirşey

anla-tılmaz) ile Raglan'ın söz konusu "Gele-neksel KahramanKalıbı"naen az benze-yen hikaye olan "Yahya Bey" bir tarafa

bırakacakolursak"HurşitBey","Şah İs­ mail-Berıgiboz","Gülfi.zar", "Şah İsmail"

ve "Elif ile Mahmut"_t adlı kahramanlık-aşkkonulu hikayelerin l"Gülfizar"dakl 6 nolu madde hariç) 2, 4, 6, 11, 13 nolu maddelerdekiortaklığınında dikkatimi-zi çeken bir başkahusus olduğunu be-lirtmemiz gerekmektedir.

Gelelim incelediğimiz 20 hikayenin

Raglan'ın"Geleneksel Kahraman Kalı­ bı"mbelirlerken dikkate aldığı 18

kah-raınanlaolan ortak vefarklı hususlarını

belirlemeye...

(Tablo: 2)de açık olarak görüleceği

üzere hikayelerde en çok tekrar edilen motifler 2, 4, 6, 7, 8, 10, 11, 13 nolu mad-deler olup 2 nolu madde,bunlarınen

ba-şındayer almaktadır.

IS, 20 ve 22 nolu maddeler ise "Tahir ile Zühre", "Kerem ile Aslı", "Arzu ile Kamber" ve "NergisHanım"gibi, hikaye

kahramanının anlatınınsonunda

görül-mediği, yani vakanın, kahramanın

ölü-mü ile bitenlerinde tesbit edilmektedir. 9 ve II nolu maddeler '''I\ıfarganlı

Abbas", "Ernrah ile Selvi","Destan-ı Hi-kayet-i Maksud"(AşıkGarip) gibi(yaşa­

dığı kabul edilen) aşık-saz şairlerinin hayatlarınıkonu edinen hikayelerde tek

başlarına görülmekte; Raglan'ın temel

aldığı18 gelenekselkahramanın hepsin-de genellikle birlikte yer almaktadırlar. "Yaralı Mahmut" hikayesinde de gördü-ğümüzbu 9,ll,nolu maddelerintekrarı meselesi"nin farklıkonulan ele alan

hi-kayeler olmasına karşılıkbu benzerliği,

söz konusu dört hikayenin de vakaları­ nın işleyişindekiparalellikle açıklamayı

uygun buluyoruz.

''Yahya Bey"adlı,günümüze enyakın

zamandateşekkül ettiğinitahminettiği­

miz hikayemizin Romulus, Heracles, Acslepius, Joseph, Elijah, Sigurd (veya Siegfried) ve Nyikang hariç diğerbütün kahramanlarla, sadece 9 nolu madde üzerinde bir paralellik göstermesi ise,

01-duk~ilgin bir durumdur,

14 nolu madde sadece "Elif ile Mah-mut"ta tesbitedebildiğimizve Romulus, Jason, Asc1epius, Apolle hariçdiğer gele-nekselkahramanlarınhepsiyle ortak bir husus olup, hikayenin kendi karakteri ile ilgili bir durumolmalıdır.

1,3,5,12,15,16,17,19 ve 21 nolu mad-delerinceled.iğimizhikayelerin

hiçbirin-de görülmemiştir. Bu hususun, Türk

Halk Hikayelerinin Geleneksel

Kahra-man Kalıbı'nınbelirlenmesinde büyük

bir önemiolacağı inancındayız.

2,4,11,13 nolu maddelerin bu anlatı

türümüsün karakteristik özelliklerini

taşıyan hususları olduğunuda belirttik-ten sorn-ave 20 hikaye üzerinde tesbit

ettiğimiz "Türk Halk Hikayeleri Gele-neksel Kahraman Kalıbı"m vermeden

önceşunlarısöylemekte yararolduğunu

sanıyoruz:

Her şeyden önce halk hikayelerimiz

için önereceğimizGeleneksel Kahraman

Kalıbı,sadece sınırlı sayıdaki hikayeler incelenerek ortaya konmuşolup anlatı­

larçoğaldığındabazıeklemelerin olabil-mesi veya birçok maddenin yerlerinin

değişehilmesi,mümkün olabilecektir.

Ayrıca,her ne kadarfarklıkonulara ait birkaç hikayeyi incelememize almaya özellikle d.ikkatetmişsekde hikayelerin

çoğaltılması sırasında farklı yapıda ve konuda yeni anlatmalarlakarşılaşılabi­

leceği de gözden uzak tutu1mamalıdır.

ToblaZ.

...

_No""

OOlu Hildrıyel.j iNGilllU .-I>oh Zutn " Gulflpr lIaaı1ıtü

~I\LJI _lvozmav.)

...

, i1eAAJ.Y HoftYm _YbfllNm MlllwnIA v... _"$OM Abba, GOldan

Bo,

M.hmut _{M . _ Han VsmaK} eoy _(s6z1ı1v.) (yarma v'l Han m

2.4.8,7. Z....8. _:ı.••" 2,8,7, 2.4.8, 2.•. e. '2,",6, 2.4,8, 2. ",

","",US 11.1 •• 8,18. 18,20, :ı.•. e.7. 2.e.7.e. 7.8.'0.

"

..

0,11 8,11 2, ••

•

6.•• 11 9,11 7.10. 7. LO, 10.1', 7,8,10. 2,".6, LO, 10,11. 2.... 8.7,

20.22 20.22 22 16.20,22 10.n.13 11.13,14 10. 11,. 10,11 ll, .3 11,13 13 11,'3 11.13 13 10,11,13

13 2, •.e. 7.

e.1" 2.'. e. 2,4,8,7, 2,8,8. 2... e. 2.6." _:ı.•• ı,•• e. ı,'.6. :ı.<.6. 2,', Si 2.4,e,lo, 2, .. , 2... 6.

n - 11,ıe,

20.22 i~.20. ıa,20, 22 10,11.15 10. 1', •• LO. 8,11 8,11 _{10. "}

•

0.8,11 9, " 10,11, 10.'4 LO,ll, 6. LO. 11.13 10,11 -c,tt.13

2022 1314 11 13 13 13 13 1113 13

.

2.4,8,7, _{e,'1. :ı..... 2.... 8, 2.11,7.', 2,4,8,7.} :ı.e.7. _{:ı.ID• :ı.<.6.} :ı.•• " 2. <.6. 2.'." ı....i!,10. 2.4. . 2.4,8,7 ROrNu, _{1~'1. 20} 18,20 18.20 10.11 10.11 6.ıO. 11

"

11 8.11 11 1.10. " 7.10.11 10.11 7,8,10. 11 10.11 10.11 11 11 2.4,a. _6.11. 2.'.6. _{2... e. 2.'.10,1'.} 2....e. 2.8. _2,10, 2.4.8. 2.'.U, ı,... 2•••u, 2,'.8.10. 2. < 2,",6. H... _~.~. 20.22 1~·20· ıe.20. 22

I'

10.11. i~~.11. IL 11 11 6. II 11 10,11, 10,11. 10,11, 10,11, 11.13 10,1'. 10,11.13 131.. 13 13 '3 13 13

a.7,11, e. ' .. ""1. a.ı.ıe. 2,8.1.&.10 .... 7. 1.7.6. ı.LO. .,',1, ' 4,6.7. 4.'.10, 2.'.8. 4.', LO, ".10. •. e.7.

P... _{11.20.22 20.22 20.22} 20.22 .11,13 i~~. ~~. 0.10. 8. LL 8.11 II

•

e.e, 11 9.11 10.11. 10.11. 11,13 7.1.10. 11. U 11.ıı 10,11,13 11 13 13 13 11 13 2,8.7\ il,16. 2.', ı.i. 7. 2.1.7.1.11 2.1.11. 2.1.7. ı,i. 7. 2.',7, 2,1,11. 2.1.7. 2.11. 26.7. Ja.... 1'.11.2iil 22 11.22 11.22 .13 13 1.1. 8.11 8.11 2,8.11

•

8.11 9.11 11. LS 11,13 13 1.11,13 z,B, 11.,3 13 11.13 11 13

2, 11.18. 18.20. :ı.16. 2. 11.20, ı,10. 2, 10.11. 2." 2.•. ı,LO. 2. LO. 2. LO. 2,10. 2,10.1'. 2.10. 2, 1l3.11.

Bo_

_{20.22 22 20.22 22 11,13 13,14} 10.11, 8.11 9.11

10,11

•

a.11 a,11 11,13 11.13 11,13 11. 13 ,3 11,13 13

13

2.'.11. e.1'. 2.8, 2,1.11. e.7.8. 2, 8.11. ı,.... 2. O, ı,'.1D. 2."'0, :ı."'D. 2.6.10. 2. LO. 2," LO,

Pe""

1•• 20,22 20.22 1~20· 20.22 11.13 13.14 ıO.11. g.11 •• 11 10, 11

•

'1.11 8. II 11,13 11.13 II 11.13 2.8.10. tt II 11.13

13

8,7,11, 1.18. 0.18. 1.7.11. 1.7.1. 6.7.e. u,7. 11. 8.7.11. 6,7,8, D.7.n

-plu.

ıa.22 22 22 22 10.11.13 8.11, '3

,

•• 10. 11 II 11 8.11 11 13 13 8. '11.13 11.13 8.11.13 11.13 13

13

'. e. 7. a.18. 8.18. 4,6.7. 1.7.1l, • ,8,10, 8,7.a, ..10• ",e.7. 4,8.7, •. e.l0. 4.8,7. ",8, LO, ".10. .c.8.7.

Olon,... 11,18. _{20.22 20.22}

'1. 20. 22 10.11.13 11,13, l ' ~'~3 9,11 0.11 11 O il,11 9.11 10,11. 10.11. 11.13 8. LO. 11,13 11,13 10.11.13

2022 13 13 11 _-~

1.7.1. 6. tA. 11. i.7.6. I. LO. e.7, LO. 8.7.10. ıs.to. 6.7.i. 8. lO, 11. tO.I, 6.7. LO,

_

..

il,7. 11 8 e e.7 10.11.13 13 •. 1D. 8,11 •• 11 II

•

8. " O," 11.13 11.13 11,13 10.11, 13

_<:

".13 11 13 13 ----',7.11. 8.7,8, 8, to. 11. 6.7.1. 9.10. 8,7.11, 6.7.11, 8.7.8. 8.1.11. zeu4 ₂₂ 8.22 1.22 8.7,22 10.11.13 13.1. ", LO, 8,11 9.11 11

•

""

9.11 13 13 8.11,13 10.11. e.11. 13 11.13 13 1 13 13 ı,1.7.e.11 :ı.8. 11. 2.1. 7. 2.e.7. 2.6.7. 2.1.11. 2.8,7, 2,11, 2.'.7. - p h 2.il,7.11 i ı.ı ı,6. 7 _{.13 13.14}

t"·

11 11 2.11 e.ı' 11 _{1'\.13 11.13 13 1\.11,13} 2.8.11. t3 _{13 11.13} 2.8, 2.6.7.

-

2.1.1.11 lS,18. II. 20. 2,6.7. 2,1.7•• '0. ı,il,10, 6." 8, " I," 2.10. O 9. " 9.11 2.".7, 2.8.7. 2,8.... 2.6.7. 2.6.10. 2.1D 2.8,7. 20.22 ₂₂ 18.20,22 11,13 1',13.14 _:~.11. 11 10,11 ıO.11 11. 8,11,13 11. 11 10,1'. E' 1 122 10.22 'e 111 _{11 13 '"} 11 11 11 11 11 11 11i 11 13 11 13 11 '3 II 13 1113 11 13 Sigun:l....ya 2, •.11. 2,tt. 2.... 11. 2.'.7. 2.4.1'. ' .... 1', 2.4. 2.4,1'.

...

2, ... 11 2.< 2,. 2.11,13 13.14 13 11 11 2.11 11 11

"

~~.11.

"

ıı 2.... 11.13 ".13 1ı 2.4. L. 2. <. 2.4.7. ı,7.e. 2.'.10. 2. 7.1. 2, ., 2.... 7, 2.... 1. _{2... 10.} 2.'.7. _{2. 4.10.} 2,4, _{2.... 7,} A... _11,18,20 10.20 _ıe,20 18.20 10.11.13 11,13.

,A

8,10, B.L' 9,11 10.11

•

g.11 9.11 ~~.11. 10.11. 11.13 i:;1D. 11.13 10.11. 10. 11, 13 11 13 13

i"

13 N~" ~".1e. lD.22 i~'·· 2.10.22 2,,10.11

,.

2,10; 11. 2.10. 11 11 2,10, 11 11 ı,10. 11 2, 10.11 2,10.11 2,10, " 2,10,11 2,10, 2.10.11 11 11 ___ o 11

hikayelerde görmeyiumduğu.muzbu du-ruma "Yahya Bey" hikayesi. güzel bir ör-nek teşkiletmektedir.

Hikaye sayısının çoğaltılması. aynı

zamanda bazı hikayeleriri (bazan aynı

adla, bazan da değil) varyantlarınında incelenmesi demekolacağındanözellikle bu tür hikayelerde çıkabilecek

farklılık-. larin dikkattenkaçırılmamasıgerektiği- .

·neinanıyoruz.ÇÜnkü bir anlatının

anla-tıcı-dinleyici-çevre(41) üçgenindedeğer­ lenclirilmesi oanlatıyayeni bir hususun eklehmesini ya da

çıkarılmasını

getire-bileceği, muhakkaktırve "Tahir ile Züh-re"ninikivaryantınınsonlarındaki

fark-lılığın "Şah İsmail", "HurşitBey",

"Gülfi-zar" gibi farklı ad taşıyan aynı hikaye-ninvaryantlarındada tesbit edilebilme-si, bunuaçıkçaortayakoymaktadır.

Araştırmaımzagöre "Halk Hikayele-rimizin Geleneksel Kahraman Kalıbı", aşağıdakiözellikleritaşımaktadır:

ı. Kahraman genellikle soylu bir ai-lenin hükümdar, vezir, bey, ağa, tüccar vb.oğluya damıdır.

2.Kahramanın anne rahmine düşü­

şü olağanüstüşekillerdeve uzun biraı-a­ yıştansonragerçekleşir.

3. Kahramanın çocukluğu, özellikle

eğitimiile ilgili bilgi verilir,

4. Kahraman herhangi bir sebepten (anne, baba veya üveyannesi tarafindan öldürülmek istenmesi, herhangi biri

ta-rafından verilen görevi yerine getirme, sevgilisini arama, sürgün vb.)

bulundu-ğuyerden ayrılmakzorundakalır.

5. Kahraman uzakta olduğu süre içinde:

5_{ı. Bir müddet} hükümdarlık

ya-par.

5_2,Bir ya da daha fazlasayıda kız­

la evlenir.

5_3,Bir meslek edinir

La

da kendi

mesleğiniicra eder.

5_{4 ,}Bir dev, hükümdar, canavar vb.

karşızaferkazanır.

5_{5 ,}Evinden. memleketinden ayrıl­ masınazeminhazırlayanproblemini ge-nellikle halleder.

6. Kahraman bulunduğuyere geri döner.

7. Kendisine ve segilisine kötülük ya-panlarbaşkasıya da ka kendisitarafın­

dancezalandırılırveyamağlupedilir. 8. t>evgilisiyle evlenir.

9. Tahta geçer.

Yukarıda da belirttiğimiz üzere bu

çalışma,azsayıdahikaye üzerinde dene-nerek gerçekleştirilmiştir.Farklı sayıda

ve konuda hikayelerde denenecek, bu metotla yeni maddelerin eklenmesi (me-sela Sürmeli Bey Hikayesi'nin bir

var-yantında kahramanın evinden uzakta

ölmesi söz konusudur ve 5₆olarak ifade edilebilir), söz konusu olacaktır.Ancak bu konuda yapılan ilk çalışma olması araştırmamızındaha sonrakiçalışmala­

ra bir zeminniteliği taşımasıyolundaki

değerini azaltmayacaktır,saniyoruz.

NOTLAR

(l) Lord RAGLAN "Geleneksel Kahra-man" (Çev: Metin Ekici)Milli Folklor Ankara 1988, cilt: 5,s:126-138.

(2)ÇOBANOGLU, Özku1"LordRaglan'ın BatıHalk KahramanKahbı açısındanOguz

Kağanve ErTöştürk Destanı Kahramanları­

na Bakış" Umay Günay Armağan,Ankara 1996.

(3)OGuz, M. Öcal "LordRaglan'ın Gele-neksel KahramanKahbıveBoğaçHan"Milli

Folklor Cilt 5, Ankara, 1998, s. 40, s: 2-6.

(4)OGUZ, M.Öcal "LordRaglan'ın Gele-neksel KahramanKalıbıve Basat"Milli

Folk-101'Cilt,5.s: 41, s: 2-8.

(5) ÇETiN,İsmet"TürkDestanlarıve Kö-roğlu"Milli Folklor, Ankara 1998. Cilt 5. s: 39. ss: 46-52.

(6) KÖSE, Nerin "Lord Raglan'ın Gele-neksel KahramanKalıbıve Kurmanbek, Kur-banbek".