-(y)XşXn
zarf-fiili üzerine
*Faruk
Yıldırım Çukurova Üniversitesi, AdanaGiriş
Anadolu ağızlarındaki varlığı, on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinden;
Karamanlıcadaki varlığı ise, yirminci yüzyılınilk çeyreğinden itibaren
ses-lendirilmişolan-(y)XşXnzarf-fiilinin,yapısıvefonksiyonları,birkaçdeğerli
bilimselçalışmaylatespit edilmiştir.Buyazıda, söz konusu zarf-fiile ilişkin
daha önceki çalışmalar değerlendirilecek;ekin yapısı ve fonksiyonları ele
alınacak, Anadolu ağızlarındaki dağılımıharitaya işlenipyorumlanacak ve Hazar ötesi Türkmenlerinin de bu eki kullandığına•.değinilecektir. Yazı, -(y)XşXn zarf-fiilinin, Anadoluağızlarını,bir yandan Ortodoks Türkler
tara-fından konuşulanvebatılıbilim adamları tarafından "Karamanlıca"olarak
adlandırılan ağızlara diğeryandan da Türkmen Türkçesinebağlayan şekil
lerden biriolduğunuortaya koymakamacıylakalemealınmıştır.
İlgili araştırmalar
-(y)XşXnzarf-fiilinin Anadolu ağızlarında varlığınıilk olarak ortaya koyan Thury'dir. Thury (1885: 20), Kastamonuağzından gal-uşun 'kalınca', goy-uşun
'koyunca', gor-uşun 'görünce', dişle-yüşün 'dişleyince', kükre-yüşün 'kükre-yince', örneklerini vermişve bu zarf-fiili Osmanlıcadaki -ıncal-ince zarf-fii-liylebirleştirmiştir.
Deny, 1921'de yayımladığı Grammaire de la Language Turque (Dialecie Os-manli)adlı eserinde,Karamanlıcada -meksizin'ıe anlamdaşbir-meyişin ekin-den sözetmişveol-mayışın örneğinivermekleyetinmiştir.Deny (1941a: 906), eserinekoyduğudipnotta, on yedinci yüzyıldankalma bir Kazan metninde
rastladığıhembar-ış kil-iş it-iş-indost-un-a dost bol-ubduşman-ın-a duşman
ub dost-luk it-iş-ti örneğini de bozuk bir metinolabileceği kaydıyla aktarmış tır. Eseri Türkçeye çevirerek 1941'deyayımlayanAli Ulvi Elöve, bu bölüme
koyduğunotta, "lehçemizde -iş'limasdar sonuna -inaletlikIahikası getiri-lerekyapılan şöylebir misal var" deyip dön-üş-ünbize gelörneğini vermiştir
(Deny 1941a: 906).' Deny konuyla ilgilibaşkabir makalesinde konuyu yeni-den ele almışve işegramerinde bulunan "bozuk bir metin olabilir" kaydını
düzeltmekle başlamıştır:Bu notun üzerini çizmek ve-(yYişin zarf-fiilini (yeter-sizlik zarf-fiili-meqişin tekbaşına incelenmemeli) de dilbilgisinde başka bir bölüm
altında incelemek gerekiyor. Bu bölüm, tercihen sonuç zarf-fiili-(y)ince'den sonra olabilir (Deny 1941b: 119). Deny (1941b: 11<)-128), aynı makalesinde,
Kara-manlıca metinlerdeki -(y)XşXn zarf-fiilinin biri zaman diğeride sebep ol-mak üzere iki temel fonksiyonuolduğunuileri sürmüştür.
Kowalski, Eine unbekannte gerundiale Konstruktion im Anatolischtürkischen
adlı makalesinde -(y)XşXnzarf-fiiline değinmiş, MarttiRasanerı'in, Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien adlı dörtyazılıkdizisinin ilk iki bölümün-deki-XşXnzarf-fiil ekli 26 cümleyiincelemişve makaleninadındanda
anla-şılacağıüzere,şekli"belirsiz bir zarf-fiilkuruluşu"olarakdeğerlendirmiştir.
Kowalski (1938: 120), Rasanen'inyazılarındanüçüncüsündebulduğu gelişiie
kadaryapısının da gelişinvegelesiye kadarşekillerinin birleşmesinden oluştu ğunu dilegetirmiştir.
Eckmann da 1950'deyayınladığı Karamanlıca -işin'li Gerundium Hakkında başlıklı makalesinde hem daha önceki çalışmaları değerlendirmiş hem de 1756, 1782, 1806 ve 1815'teyayımlanan dört Karamanlıeakitapta bulduğu
verilere dayanarak söz konusu zarf-fiilinfonksiyonlarınıtespitetmiştir. Bu-na göre, -XşXnzarf-fiilininKaramanlımetinlerinde zaman, sebep,şartve
01-mayış fonksiyonları vardır. Zaman zarf-fiili işlevindeise anterioritas, simul-taneitas, limitativus olmak üzere üçfarklı kullanımı vardır.
Daha sonrayapılan çalışmalardada burada üzerindedurduğumuzekten söz edilmiş, ekle ilgili yeni örnekler belirlenmiştir. Caferoğlu(1959: 259), ekin, isim-fiil eki ilevasıta hali ekinden mürekkep olduğunubelirtip, -nce, -rken, -dikien sonra, -diğizamangörevlerindekullanıldiğına değinmiştir. Ergin (1984: 346) ise söz konusu ekin, Eski Anadolu TürkçesindeKaramanlı
saha-sında ve bugün aynı sahadaki Anadolu ağızlarında yaşadığını; -(y)XncA fonksiyonunda olduğunu yazıp başta-u-ışin, gel-işin, oiur-uşun, süz-üşün
ör-1. Yazıdilimizde benzer bir kullanışa rastlanmıştır:"Bizimoğlanaskerden doniişiin, baba, dedi, ben askerdeşofdrlük öğrendim... " (Aziz Nesin1984: 221).Gerçi bu hikayedekonuşan kişibir köylüdür. Yazar,ağız özelliğini yansıtmak amacıylaböyle bir yapıyı kullanmıştır.Ancak, yine de buradakayıt altınaalmak istedik.
-(y)XşXnzarf-fiili üzerine
neklerinivermiştir.Korkmaz (1971: 29), ekin birAvşar özelliği olduğu
görü-şündedir. Başkabiryazısındaise ekin "Konya, Karaman, Nevşehirvb. Orta Anadolu ağızlarında yaygın" olduğunu belirtmiştir(Korkmaz 1977b: 425). Yüce, bir makalesinde eke değinmiş (Yüce 1972: 194-195),Gerundien im Tür-kisehen: Einemorphologisehe und syntaktiehe Untersuehungkitabında da önceki
çalışmaları değerlendirerekAnadoluağızlarında kullanılışınadair örnekler
vermiştir(Yüce 1999: 81-83).
Karahan (1996a: 174), üzerindedurduğumuzekin fonksiyonbakımından
-(y)XneA'yebenzediğiniveAfşın, Elbistan, Göksun,Andırın,Adana, Hatay, Tarsus ve Ereğli ağızlarında işlek olduğunu göstermiştir. Ekin Kütahya'da (Gülensoy 1988: 114), Malatya'da (Gülseren 2000: 205);yaygınolarakKırşe
hir'de (Günşen2000: 152), seyrek olarakUşak'ta(Gülsevin 2002: 136) ve Af-yon'da (Boz 2002: 125)bulunduğu da ilgili ağızlar hakkında yapılan çalış
malarda tespitedilmiştir.Biz de ekin Çukurovaağızlarındaki dağılımınıbir haritayla göstermiş, kullanılışına dair örnekler vermiş ve bölgedeki ağız gruplarınıbelirlemedekullandığımızölçütlerden birinin bu zarf-fiilolduğu
nu göstermiştik(Yıldırım1999: 3°3-304; 26).Başkabir yayınımızdaise ekin
"OğuzlarınBozok koluna ait şekillerden biri" olduğunu,ihtimal kaydıyla
dile getirdik(Yıldırım2002: 149),
-(y)XşXnzarf-fiilininyapısıve ses özellikleri
Birçok araştırmacı, -(y)XşXn zarf-fiilinin fiilden isim yapma (isim-fiil) eki
-(y)Xş ve +(X)n vasıta hali ekinden mürekkep bir şekil olduğu görüşünde birleşmektedir (Kowalski 1938: 118; Deny 1941b: 119; Eckmann 1950b: 47;
Caferoğlu 1959: 259; Yüce 1999: 81-83). -(y)XşXn'ı "isim-fiil eklerinden
ge-nişlemişekler" arasında değerlendirenKarahan da, bugörüşü zikretmişve sondaki-n ekininpekiştiricibir unsur olarakbaşkaek ve kelimelerinyapı
sında bulunduğunudile getirmiştir (Karahan 1996b: 226-227).Araştırmacı
lar, ekinbirleşikbiryapı olduğukonusunda hemfikirdir.
Ek, Anadolu ağızlarında,genelolarak, kalınlık-incelikve
düzlük-yuvar-lıkuyumuna tabi olarakkullanılır.Ünlüyle biten tabanIara gelirkenıyı yar-dımcıünsüzünüalır.
-(y)XşXnzarf-fiil eki, Kastamonu ve Tokat ağız bölgelerinde
düzlük-yu-varlaklıkuyumunaaykırıolarak düz ünlülü tabanIara-(y)UşUn şeklinde ge-lebilmektedir:galuşun, dişleyüşün, kükreyüşün(Thury 1885: 20, Kastamonu),
atıluşun (Caferoğlu 1944: 174, Artova-Tokat). Ekin, yine düzlük-yuvarlık
uyumuna aykırıolarak, -iışin şeklinde kullanıldığıörnekler vardır: çöküşin
0-larak da kullanılır: anayişin (Caferoğlu 1944: 173, Artova-Tokat), earmasıişin (Caferoğlu1944: 182, Zile-Tokat),galmayşin(Biray 2001,Çivril-Denizli).
-(y)XşXnzarf-fiil ekinin sonundaki -n sesinin, yer yer (özellikle Yozgat-Sivas-Malatya hattında), art damaklılaşarak
-n
sesine dönüştüğü de olur:söyleyişin (Sarıyıldız1996: 103,Boğazlıyan-Yozgat), getişin(Rasanen 1935: 91, Yozgat), oluşun (Rasanen 1933: 52, Sivas), değmeyişi1J (Gülseren 2000: 348,
Doğanşehir-Malatya), görüşün(Öz 1972: 43, Tarsus-Mersin).
Ek, nadiren, ünlüyle bitentabanıarda ıyı yardımcıünsüzünden sonra ge-len ünlünün düşmesiyle -yşin şeklindeveya fiilin sonundaki ünlüyle ekin
başındakiünlününkaynaşmasıyla-işin şeklinde karşımıza çıkabilmektedir: öldürmeyşin (Caferoğlu1994: 73,Eğirdir-Isparta), galmayşin(Biray 2001, Çiv-ril-Denizli);delinmişin (Kılıç2001: 65, KahramanMaraş).
Adana-Osmaniye bölgesinde, ek, son hecesi geniş-düz ünlülü olan ta-banlar üzerine gelirken, ıyı yardımcı ünsüzünürıiki tarafındaki ünlülerin yer değiştirmesiyle -(yYAşln şeklinde karşımıza çıkabilir: başlıyaşın, sabınni yeşin, patlamıyaşın (Yıldırım1999: 97, Adana, Osmaniye).Aynıbölgede görü-len ve -(y)XşXn zarf-fiiliyle aynı görevi yapan -(y)XşXK şekli de (görüşük,
başlayışıkvb.,Yıldırım1999: 303) bu ekin sesdeğişmesiyle oluşmuşbirbaşka
formuolmalıdır.
İşlevleri
-(y)XşXnzarf-fiilinin Karamanlıcadakidurumunu inceleyen araştırmacılar
dan Deny, ekin biri zaman diğeri sebep olmak üzere iki; Eckmann ise, zaman, sebep, şart ve olmayış olmak üzere dört işlevindensöz etmiştir.
Eckmann'ın zaman işleviyleilgili yaptığı üçlü sınıflandırma(anterioritas, simu1taneitas, limitativus); vedeyişin yapısının sayıbildiren sözlerle birlikte
kullanışınadair tespitleri, ekin ağızlardakidurumuyla ilgili çalışmalariçin de ufukaçıcıniteliktedir.Aynızarf-fiilin Anadoluağızlarındakiüzerine söz söyleyen araştırmacıların çoğunun, ekin -(y)XncAekiyle aynı veya paralel görevdekullanıldığınısöylediğine yukarıda işaret edilmişti.Ancak, Anado-luağızlarında, -(y)XşXnzarf-fiili,-(y)XncAzarf-fiilinden dahagenişbir işlev
alanınasahiptir. Ekin işlevleri, iç içegeçmiş dört temel grupta incelenebilir: zaman bildirme, sebep gösterme, ulama veşarta bağlama.
i.Zaman zarf-fiili
Anadoluağızlarında, -(y)XşXnekli zarf-fiilin enöneınligörevi zaman ifade et-mektir. Bunu, hemincelediğimizve birkısmınıburayaaldığımızmetinler hem de Kowalski (1938: 118) veEckmann'ın(1950b: 47) tespitleri ileCaferoğlu'nun
-(y)XşXnzarJ-fiili üzerine
-(y)XşXn'li yapılan açıklamak içinkoyduğu dipnotlar' teyit etmektedir.
An-cak, bu zarf-fiilin zamanişlevi, yukarıdadabelirtildiğigibi,yalnızca-(y)XncA zarf-fiil ekinin paraleli olmaklasınırlı değildir.
a.-(y)XşXn zarf-fiili, çoklukla, bağlı olduğu fiilin kendisinden hemen sonra
gerçekleştiğinigösterir ki bu işleviyle,standart Türkçedeki-(y)XncA zarf-fii-liyle eşgörevli olarakkullanılmaktadır.Anadolu ağızlarında -(y)XşXn zarf-fiilinin enyaygın işlevide budur:
Senin asluı netelive kimlerdensin dçyisoruşun,diyörki çlbiilidenim Ali Gadolu-nun oluyum'Seninaslınnereli ve kimlerdensin diye sorunca, diyor ki Elbeyli-denim, AliKadıoğlu'nun oğluyum.' (Caferoğlu1945: 134,Andırın-Kahraman
Maraş)
Şlbolumuyıtsen mi yltsin,dçyişin:allah bilir efendim (...) der demes'Elbeyoğlu mu yiğit sen mi yiğitsin, deyince: Allah bilir efendim (... ) der demez.' (Caferoğlu 1945: 1)4,Andınn-Kahraınan Maraş)
Yazgelişin ışılaşır yaylağı 'Yaz gelince yaylası ışıldar.' (Caferoğlu 1945: 142, Andırın-Kahraman Maraş)
sukaynamatılıya başlayışınvezir dedi ki...'Su kaynamayabaşlayıncavezir dedi ki...:(Caferoğlu1945: 165,KahramanMaraş)
hacı ka burada garadurduladanhısım oluyodu ya oreya arpa deye geliyo, orayada gelişingara bekirdegaynıydı ya Bekir diyô giTdeşuarpeyi getir'HacıKahya bu-rada, Kara Durdulardan hısımoluyordu ya, araya arpa diye geliyor, oraya gelince, Kara Bekir de kayın biraderiydi ya, "Bekir" diyor, git de şu arpayı getir.'(Kılıç1991: 168-169,Tufanbeyli-Adana)
itingarnı doyuşun bana burungaldırdı 'İtin karnıdoyunca, bana burun (baş) kaldırdı.' (Kılıç1991: 215,Tomarza-Kayseri)
önüne iki avratçıkmış mı, şurdan vuruşun şu ışıiiiillah bakanakaölmüş 'Önüne iki kadın çıkmış, şuradanvurunca, şu ışığa,Allah, bakıncayakadarölmüş.' (Kılıç1991: 24°, Sarız-Kayseri)
piidişah başgayere eniyor. enişinonlar diyor ki'Padişah başkayere iniyor, inince onlar diyor ki...'(Paçacıoğlu1987= 169,Sivas)
GeCEyarısınaca uyıyor, GeCEyarısı oluşun uyanıyor, eeklemayaBaşlıyor 'Geceyarı sınakadar uyuyor. Geceyarısıoluncauyanıpbeklerneyebaşlıyor.'(Rasanen1933: 51-52,Sivas)
şöyle zorladışın, annardan evel silahayetişeceK oluşun, sudan çıkmıştar '[Onlar, onun]şöyle zorlayıponlardan evvel silahayetişeceğini anlayınca,sudançık
mışlar.' (Yıldırım1999: 3°3,Toprakkale-Osmaniye)
bana böyle söyleyişin didim ki'Bana böyle söyleyince dedim ki. ..' (Sarıyıldız 1996: 1°3,Boğazlıyan-Yozgat)
2. Caferoğlu. -(y)XşXn'lı yapıları,-(y)XncA, -rken ve -DIK/Ansonra'lı yapılarla açıklamaktadır (bkz.Caferoğlu1944: 15, 54, 55, 59, 76, 77, 173, 174, 182;Caferoğlu1945: 142, 146, 159, 163).
işlerinden gı;ıccüK gardaşı eKma gidişin... bıçd hazıltasınnar getir 'İçlerinden
küçükkardeşi ekmeğegidince... bıçağı hazırlasınlar.getir.' (Sarıyıldız1996: 113,Boğazlıyan-Yozgat)
dEVgelişin başini kES, almayi kurtar! 'Dev gelince başınıkes, elmayı kurtar!' (Rasanen 193Y 46, Yozgat)
ğizgetirdi suyu başiandan döktü. döküşün bir ala'ğaXti 'Kızgetirdi, suyu ba-şındandöktü. Dökünce bir alevkalktı.'(Rasanen 1935: 82, Sungurlu-Yozgat)
aradan ücbeşSEnE geçissin omer vardiAradan üçbeş yılgeçince Ömervardı.' (Rasanen 1935: 88, Sungurlu-Yozgat)
oriya varincax nceibe sôiler-de gUIErsE, gElişi!] bana SÖilE, gelişiı; a!]şEi kesiim
'OrayavarıncaNecipe söyler de gülerse, [sen] gelince bana söyle, gelince Ay-şe'yikeseyim.'(Rasanerı1935: 91, Sungurlu-Yozgat)
Yaiiiyatışın sıgı sarılmaz 'Yatağa yatınca sıkı sarılmaz.' (Deliceoğlu 2002: 167, Ağırnas-Kayseri)
Kapımı tipikapadı/Çıktımyıkılı yıkılı/Varışın tamını söylen/olmam evinin vekili 'Kapımı tipi kapadı/Çıktım yıkıla yıkıla/Varınca tamamını söyleyin/[yoksa] olmam evinin vekili.' (Özdemir 1994: 349,Sarız-Kayseri)
Sarıkamış alınışın/Sağ olanlar mektup saldı 'Sarıkamış alınınca/Sağ olanlar mektup gönderdi.' (Özdemir 1994: 37, Tomarza-Kayseri)
Ağcacerenindisandım görüşün'Görünce, akça ceren indi, sandım/ (Öz 1972: 43, Tarsus-Mersin)
Burie gelişin oynamış 'Buraya gelince oynamış.' (Kılıç 2001: 70, Kahraman Maraş)
Dönüşüngine hediyealıpgediyik'[hacilar] dönünce [biz] yine hediyealıp gidi-yoruz.' (Gülseren 2000: 246, Malatya)
yanımıbigadınotdu.oturuşunba!]a dediki'Yanımabirkadınoturdu. Oturunca bana dedi ki. .. ' (Gülsevin 2002: 254Banaz-Uşak)
Sôragızın uarmrfacdnı anayişin gızvarmaduhdan sôna, nası uerek dçyolar'Sonra kızın evlenmeyeceğini anlayınca, Kızevlenmek istemezse nasıl verelim di-yorlar.'(Caferoğlu1944: 173, Artova-Tokat)
Gızarda silkelenip tüyünü döküşinbegölu bayılmış 'Kız orda silkelenip tüyünü döküncebeyoğlubayılmış.' (Caferoğlu1944: 77, Sivas)
Bunnargçdişin haylıbir müddet sôna birormannıljyçrevarıyollar'Bunlar gidin-ce.' hayli bir müddet sonra birormanlıkyerevarıyorlar.' (Caferoğhı1944: 59, Sivas)
Gızın babasınıT] üzerineatıluşun gızı dayaralanıyobileiinden 'Kızın babasının üzerineatılınca, kızıdabileğinden yaralanıyor.' (Caferoğlu1944: 174, Artova-Tokat)
-(y)XşXnzarf-fiili üzerine 511
'tt
ondan sona "harla da ge ya mubarei;"deyverişin, gayalafi içinden, bamamın için-deki gayalafi içinden "hari! barrl" bi seslegelivemiş 'Ondan sonra, "harla da gel ya mübarek" deviverince.kayalarıniçinden,hamamıniçindekikayaların için-den"harıl harıl"seslergelmiş.'(Gülensoy 1988: 156, Kütahya)
b.-(y)XşXnzarf-fiili, bazen,bağlı olduğufiilin kendisinin hemenarkasından gerçekleştiğinigösterir. Bu işlevde fiillerin gerçekleşme zamanları arasın
daki süre,-(y)XncA zarf-fiiline göre dahakısadır.Bu durum, standart
Türk-çede -r... -mAzyapısıyla karşılanır.Elimizdeki metinlerde ekin bu görevine
seyrek olarakrastlanır:
üzefigiyebasışınaT yolalıyor'[OJ üzengiye basar basmaz(basınca?),at yolalı yor.' (Yıldırım1999:303, Ceyhan-Adana)
adam parayı alışın çarşıya çıkioeriuor Adam parayı alıralmaz (alınca) çarşıya çıkıveriyor.'(Gülensoy 1988: 166, Kütahya)
c. Anadoluağızlarında,olumsuz tabanlar üzerine gelen-(y)XşXn (-mAyIşIn)
eki,çoklukla, bildirdiğihareketgerçekleşmeden, bağlı olduğufiildeki
hare-ketin gerçekleşmeyeceğinibildirir. Bu işleviyle, standart Türkçedeki mA-DIKçA ve -mAdAn zarf-Iiillerine benzer:
Şimdi şuradangelsin adamlSeni bana tersingidemlİnce belli gülW
jidanisarma-yişingçdermiyem 'Şimdi şuradan gelsin adam/Seni.bana versin gideyim/İnce belli güllüfidan/Sarmadıkça(sarmadan) gider miyim?'(Caferoğlu1944: 182, Zile-Tokat)
Demirçarıg deiinmlşin demiş,demir asaalmışin Allah benisa gösdermesindemiş,
gız 'Demirçarıkdelinmedikçe demiş, demir asa almadıkçaAllah beni sana göstermesindemiş, kız.' (Kılıç2001:82, KahramanMaraş)
benim elimdeğmeyişiIJ yaran peren eyi olmaya'Benim elimdeğmedikçe yarala-rmiyileşmesin.'(Gülseren2000:348,Doğanşehir-Malatya)
atatürkolmayışın burdu duru mu bilcez dedimAtatürk olmadan burada dura-bilecek miyiz dedim.' (Gülsevin 2002: 254,Banaz-Uşak)
Onu-daöldürmeyşin biziirahatlıq uermdz dedi 'Onu da öldürmeden (öldürme-dikçe) bizerahatlıkvermez dedi.'(Caferoğlu1994: 73,Eğirdir-Isparta)
d. -(y)XşXn,bazen, zamanabağlıhal zarf-fiili olarak da kullanılır.Standart Türkçede-rkenyapısıyla karşılanabilecekbu durumunörneği azdır:
Namas gılmıya gçdişin, guş bana neyapıyor, gelinbabın '[Ben] namazkılmaya giderken,kuşbana neyapıyor,gelinbakın.' (Caferoğlu1944: 76, Sivas)
e. Anadoluağızlarındaki-(y)XşXneklibazıörnekler, standart Türkiye Türk-çesinde-DIK+iyelik+DA, -DIK+iyelik zaman, -DIK+DAn sonrakalıplarıyla
SendenayrılışınBirdeyırmene vardım 'Sendenayrıldıktansonra birdeğirme nevardım.'(Rasanen1933: 83,Sivas)
GEcEn SEnE Bizburıya gElişin Burda Biradam-mı varmış? Bizidiyinemiş. Biz Bur-dangedişin arram-sıra gElmiş 'Geçen sene biz buraya geldiğimizde (geldiği miz zaman) burada bir adammı varmış?Bizidinlemiş,biz buradan gidince arkamızdan gelmiş:(Rasanen1933: 85,Sivas)
II.Sebep zarf-fiili
Anadolu ağızlarında, -(y)XşXnzarf-fiili, kimi durumlarda, asılfiilin
gerçek-leşme sebebini gösterir. Standart Türkçede -DXK+iyelik için ve -DXK+iyelik +DAnkalıplarıylakarşılanabilecekbu durumda da, zamananlamısezilir:
Çocuhlar zoredişin.gurdunişini söylemiye mecburgalmiş 'Çocuklarzorladığı için, kurdun işini söylemek mecburiyetinde kalmış: (Caferoğlu 1944: 54, Sivas)
ha"tıya düünolacadı. ofuruluşun bırakdılar'Haftaya düğün olacaktı,o vurul-duğuiçinvazgeçtiler.'(Yıldırım1999: 303,Yumurtalık-Adana)
oreyavarınca dönmüş denemiş buuda içersinegoymuş evkar. evkargelişin bunu böylesöylemiş 'Bu, orayavarınca dönmüş bakmışveefkarlanmış. Efkarlandığı için bunu böylesöylemiş: (Kılıç1991: 198,Kayseri,Sarız)
üş tanedüşü.l} yaPdı yapışın gene olmadı olmayışın gene tedavi gordu 'Üç tane
düşük yapti. Yapınca yine olmadı. [Çocuk] olmadığı için tedavi gördü.' (Doğan2001: 139,Sivas)
eylesöyleyişin kör-olunan bir birine gauyayapıyollar 'Öyle söylediğiiçin Kör-oğluile kavga ediyorlar: (Rasanen1935: 62,Yozgat)
buöğüdü dinemenşinarabüzefigi buiia dôru yörüyir'Buöğüdü dinlemediğiiçin Arabüzeiigi (Zenci Arap?) bunadoğruyürüyor:(Koraş1992: 190,Karaman) şindio koybQyüyüşün, muhdarlığı ayrılmakicab etti'Şimdio köybüyüdüğüiçin muhtarlığını ayırmakkap etti:(Yıldırım1999: 303, İmamoğlu-Adana) dabancayı çekmişler, o dagorbuşun gelmiş 'Tabanca çekmişler. o da korktuğu içingelmiş: (Yıldırım1999: 303,Karataş-Adana)
Boz dumançöküşin, yarıyoldan gçridönmüş'Boz dumançöktüğüiçin,yarı yol-dan geridönmüş: (Caferoğlu1944: 76,Sivas)
gözel yengedeyişin korktum enmem dedim 'Güzel yenge dediğiiçin korktum, inmem dedim: (Akçay1997: 47,Sivaslı-Uşak)
III.Ulama zarf-fiili
-(y)XşXnzarf-fiili, Anadolu ağızlarında,yüklemi olduğu zarf-fiil grubunu ana cümlenin yüklemine bağlar. Bunu yaparken, kimi durumlarda, ana cümleninbildirdiğihareketten az önce veya onunla aynı anda gerçekleşen
Türkçe--(y)XşXnzarf-fiili üzerine
deki -(y)Xp zarf-fiiliyle benzer bir işleviyerine getirir. Kimi durumlarda, u-lamayla birlikte bir hal bildirmeişlevide sezilir:
k'edidalmayı garırışın Bir Bçyuk k'upurı dieine yemiyE Başlıyor 'Kedi dolmayı büyük bir küpün dibine(yanına/arkasına) kaçırıp,yemeyebaşlıyor.'(Rasanen 1933: 85, Sivas)
ğıralıi; ğızı, ondan sora onugoyuruşunbeni,dimiş, sora al'ondan sonra, kralın
kızı,'onubırakıpbeni al' demiş.' (Günşen2000:323,Kırşehir)
Ağam şehirden binişin/Ağpınara indi m'olaAğam şehirden binip (binerek?)/ Akpınaraindi mi ki.' (Özdemir 1994: 37,Pınarbaşı-Kayseri)
Avratyçkinişin saçını yoldu, birfığan etti'Kadın yekinip' (yekinerek?) saçını yoldu [ve] figan etti.' (Caferoğlu1945: 142,Andırın-Kahraman Maraş)
ıv. Şartzarf-fiili
-(y)XşXnzarf-fiili, nadirenşart tarzıgörevinde dekullanılır:
oy/um BEn susayıp aiian düşüşün şeytana uyup eatıa Bir şey etmiyesirı 'Oğlum ben susayıpattandüşersem (düştüğümtakdirde),şeytanauyup bana birşey yapmayasın.'(Rasanen 1933:53, Sivas)
Anadoluağızlarındaki dağılım
Elimizdeki metinlere göre,-(y)XşXnzarf-fiili,Karahan'ıntasnifindeDoğuve Kuzey grubunda yer alanağızlardahiçkullanılmamaktadır. Batıgrubundan
vı.,vn., VIII. alt gruplarda işlekolarak kullanılırken,II.alt grupta örneğine rastlanmamıştır.Thury'nin-(y)XşXnekine dair örneklerverdiğiKastamonu, Karahan tasnifinde III. ve iV. alt gruplara dahildir. Kastamonu dışında,bu
alt gruplara ait metinlerde örnekbulunamamıştır.i. ve IX.alt gruplarda yer
yer -(y)XşXn ekine rastlanırsada, kullanım sıklığı, bu eke rastlanan diğer ağız gruplarınagöre düşüktür. i. gruptabatı sınırıKütahya, Eşme (Uşak),
Çivril (Denizli) hattıdır. Afyon ve Isparta'da da tek tük örneklerine
rastlan-maktadır. ıx. grupta yer alan Karaman'da örneklerine rastlanmıştır.Konya' da yaygın olarak kullanıldığı(Korkmaz 1977b: 425) dile getirilmişse de, Rasanen, Vincze ve Caferoğlu'nunbu ile dair metinyayınlarında -(y)XşXn
ekinerastlanmarruştır,Konya'da bu ekinkullanıldığınıtespit edebildiğimiz
tek bölge olan Ereğli (Kaynak 1970: 66), Leyla Karahan'ın tasnifinde VII. gruptadır. Konya'nınçok büyük bir ilolduğuveağızmetinlerininkısıtlı
bu-lunduğudikkatealınınca,yorum yapmakzorlaşmaktadır.Mevcutyayınlara
göre,-(y)XşXnzarf-fiil ekininkullanıldığıillerişöylecetespit edebiliriz:
Adana (Yıldırım1999), Osmaniye (Yıldırım1999), Hatay (Haşimi2001), KahramanMaraş (Caferoğlu1945;Kılıç2001), Malatya (Gülseren 2000), Si-vas (Rasanen 19.3.3; Caferoğlu 1944;Paçacıoğlu 1997;Doğan 2001), Giresun
(Akın195<)-1960), Tokat (Caferoğlu 1944), Yozgat (Rasanen 19.35; Sarıyıldız
1996), Kayseri (Kılıç 1991; Ekinci 199.3; Özdemir 1994; Deliceoğlu 2002), Nevşehir (Korkmaz 1977b), Mersin [İçel] (Öz 1972), Karaman (Korkmaz 1977b;Koraş 1992), Konya (Kaynak 1970; Korkmaz 1977b),Kırşehir (Günşen
2000), Kastamonu (Thury 1885), Isparta(Caferoğlu1994), Afyon (Boz, 2002), Denizli (Biray 2001),Uşak(Akçay 1997; Gülsevin 2002), Kütahya (Gülensoy 1988).
Haritaincelendiğinde,söz konusu zarf-fiilin, Bozokboyları tarafındankurulan
Dulkadiroğu1larıbeyliğininegemenolduğubölgede yaygınolarakkullanıldığı
görülmektedir. Bubeyliğinegemenlik alanı dışındakalan ancak -(y)XşXn eki-nin kullanıldığıyerlerin büyük kısmıda yine Bozokluboylarınve "Dulka-dirli Ulusu'ına bağlı grupların yerleştiği bölgelerdir (Yıldırım 2002: 148). Ekin görüldüğü batıdakibölgeler de, büyük ihtimalle Bozokyerleşim
alan-larıdır.Harita, ZeynepKorkmaz'ın-(y)XşXnzarf-fiilininAvşar özelliği
oldu-ğu görüşüyle(Korkmaz 1971: 29) bizimaynızarf-fiilin Bozok (Avşar, Bayat, Beydili) boylarınaait özellik olduğuyolundakigörüşümüzü (Yıldırım2002: 149)doğrularniteliktedir.
Türkmencede-(y)XşXneki
Türkmence gramerlerde doğrudan doğruya -(y)XşXnekinden söz edilmez; ancak Clark+inHn vasıtahali ekinden söz ederken-(y)XşXnile ilgili olarak,
-(y)XşXnzarJ-fiBi üzerine
gidiş 'going'>gidşın'on the way (there)', barış'going'>barşin'on the way',
geliş"coming',gelşın'on the way (here)' (Clark 1998: 546)
Tekin başkanlığında hazırlanmış olan Türkmence Türkçe Sözlük'te aşağıdaki
maddeler yeralmaktadır:
GAYDışıN (gaydışin)bel.dönüşte. dönerken g. size degip geçerindönüştesize uğrarım(Tekin 1995: 240)
GELŞİN (gelşin) bel. dönüşte. dönerken, gelirken: kitabınıg. getirerin senin kitabını dönüşte getireceğimg. bize-de degip geçindönüştebize de uğrayın (Tekin 1995: 249)
GİDİşİN (gidişin) bel. geçerken,yanındangeçerken, yolu üzerinde: g. bize-de degip geçgindönüştebize deuğrayın(Tekin 1995: 272)
Gerek Clark'ta gerekseTürkmence-Türkçe Sözlük'teyer alangidşın/gidişın,
bar-şin, gelşın, gaydışın örnekleri, Türkmence'de zarf-olarakkullanılmaktadır.
Ya-pılar, tıpkı Anadoluağızlarındakigibi,-Iş isim-fiil eki üzerinevasıtahini e-kinin gelmesiyleoluşturulmuştur.Ancak -(y)XşXneki, Anadoluağızlarında
daha çok-(y)XncAekiyle paralel görevdekullanılırken,Türkmencede -rkenl -Arkenzarf-fiilinin muadili görünümündedir.
Sonuç
-(y)XşXn zarf-fiilininyazıya geçmişen eski örneği.Tespit edebildiğimiz
ka-darıyla Deny'nin söz ettiği 17. yüzyıldan kalma Kazan metnidir.' Anado-lu'daki yazılı metinler 18. ve 19. yüzyıldan kalma Karamanlı metinleridir. Ekin, Anadoluağızlarındaoldukçagenişbir coğrafyada kullanılmasına rağ
men, yazılı kaynaklarda yer almayışı, yazı dili geleneğinin baskınhğıyla
açıklanabilir.
Söz konusu zarf-fiilin Anadoluağızlarındaki dağılımı, yerleşmetarihi ve etnik yapıylabirlikte düşünüldüğünde, -(y)IşIn şeklininbir Bozok özelliği
olduğusonucunavarılabilir.Bu sonuç, OrtodoksKaramanlılarınkökeni
ko-5. Tiken, bu ekin Eski Türkiye Türkçesinde tekörneğine rastladığınıdile getirip, "zamandaş lıkifade eden bir zamanzarfıolarak fiilebağlanmaktadır"bilgisini verdikten sonraYusuf u Zeliha'danaldığı Anıbunda indeyelüm soralumdüşin/Ol had bizeeydivirürgörişi örneğini zikret-mektedir (Tiken 2004: 146). Ancak metin dikkatlice incelenirse buradakigörüşin yapısının zarf-fiillikle ilgisininolmadığıgörülecektir: Yusuf'un birdüş gördüğühaberi kardeşlerine ulaşır. Yusuf'un kardeşleri,onun sultan olmasından kaygı duymaktadırlarvegördüğü düşünneolduğunu Yusura sormaya karar verirler. Beyit "Onuçağıralım. gördüğü düşü soralım,o da bize gördüklerinianlatsın" şeklinde anlaşılmalıdır (ŞeyyadHamza, 1946: 6 ve tıpkıbasımbölümü: 3/6). Buradaki-iişin yapısının -üşfiilden isim yapma eki, +i teklik 3.kişi iyelik eki,+nbelirtme durumu ekişeklinde olduğuve-XşXnzarf-fiiliyle ilgisinin bulunma-dığı açıktır.
nusundakitartışmalarada yeni bir boyut getirecek niteliktedir. Aynısonuç,
ağız araştırmalarının, etnik yapı ve yerleşim tarihi araştırmalarıylabirlikte yürütülmezorunluluğunubir kere daha ortayakoymaktadır.
-(y)XşXn eki, Anadolu ağızlarıve Karamanlıcanın yanı sıra Türkmence ile Kazan metinlerinde karşımıza çıkmaktadır.Bu durum, bizi, karşılaştır malılehçe araştırmalarınınilgi çekici veriler ortaya koyabileceğive Türkolo-jinin bir çok problemini aydınlatabileceğisonucuna götürmüştür.Türkiye Türkçesi ağızlarının karşılaştırmalı olarak incelenmesi de benzer sonuçlar verecektir.
Kaynaklar
Akçay,H. (1997) Sivaslı Ağzı,Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]
Akın,H.(195'}-1960) GiresunAğzı Üzerine Bir DilAraştırması, İstanbul: İstanbul Üni-versitesi Türkiyat Enstitüsü.[Yayımlanınamışlisans tezi]
Aslan, A. (2003)Afyon-Çıkrık Ağzı,Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. [Yayımlan mamışbitirme tezi]
Aziz Nesin(1984)Medeniyetin YedekParçası,Kaplan: Dergah.
Biray, N. (2001) •.ÇitmlAğzı Ses veŞekilÖzellikleri, Dünden Bugüne Çivril
Sempozyu-mu,18-19Eylül2001,http://www.civril.gov.tr/ı/soy/ses.htrn#_ftnı(05. 08. 2003), Boz, E.(2002)Afyon MerkezAğzı (Dil Özellikleri, Metinler, Sözlük),Afyon: Afyon
Ko-catepe Üniversitesi.
Caferoğlu, A. (1942) Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Kars, Erzurum, Çoruh
İl-baylıkları Ağızları, İstanbul:TDK Yay.
Caferoğlu, A. (1943)AnadoluAğızlarından Toplamalar,İstanbul: TDK.
Caferoğlu, A. (1944)Sivas ve Tokatİlleri Ağızlarından Toplamalar,İstanbul: TDK. Caferoğlu, A. (1945) Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Malatya, Elazığ,
Tunceli, Gaziantep veMaraşVilayetleriAğızları), İstanbul: TDK Yay.
Caferoğlu, A. (1946)Anadoluİlleri AğızlarındanDerlemeler (Van, Bitlis,Muş,Karakôse.
Eskişehir, Bolu, Zonguldakİlleri Ağızları),Ankara: AKDTYK-TDK Yay.
Caferoğlu, A. (1946) Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Ordu, Giresun, Trab-zon, Rize ve YöresiAğızları), İstanbul:TDK Yay.
Caferoğlu, A. (1956) Anadolu AğızlarındakiMetathese Gelişmesi, TDAY-Belleten
1955,l-j'.
Caferoğlu. A. (1958) AnadoluAğızlarında İçsesÜnsüz Benzeşmesi, TDAY-Belleten 1958, 1-11.
Caferoğlu.A. (1964)AnadoluAğızlarındaKonson Değişmeleri. TDAY-Belleten1963,
-(y)XşXnzarifiili üzerine
Caferoğlu, A. (1959) Die anatolischen und rumelischen Dialekte,in ],Denyetaı'(ed.)
Philologie Turcicae Fundamenta1, Wiesbaden: Steiner, 239-260.
Caferoğlu, A. (1994)Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme ı (Oyunlar, Tekerlemeier, YanıItmaçlar ve Oyunlstılahları,Konya, [sparta, Burdur, Kayseri, Çorum,Niğde Vila-yetIeriAğızları),Ankara: AKDTYK-TDKYay.
Caferoğlu. A. (1995)Orta Anadolu Ağızlarından Derlerneler(Niğde, Kayseri, Kırşehir, Yozgat, Ankara VilayetIeri ileAfşar, Saçıkaralıve Karakoyunlu Uruklarının Ağızları), Ankara: AKDTYK-TDK Yay.
Clark,L.(1998)Turkmen Reference Grammar,Turcologica 34, Wiesbaden: Harrassowitz. Deliceoğlu,F. (2002)Gesi, Ağımas, Mimarsinan ve YöresiAğızları, Kayseri: Erciyes
ü-niversitesi.[Yayımlanmamışyüksek lisans tezi]
Deny,J.(1941a)Türk Dili Grameri(OsmanlıLehçesi),çev.A.U.Elöve,İstanbul:Maarif Matbaası.
Deny,J.(1941b) Le geronelif en-(y)işin,dapres les ecrits du moine Ioanni Hierotheos, en turc des Grecs-orthodoxes turcophonesd'Anatolie, Körösi Csoma Archivum 3,
119-128.
Doğan, ş. (2001)Sivas Merkezİlçeve KöyleriAğzı,Van: YüzüncüYılÜniversitesi. [Ya-yımlanmamış yüksek lisans tezi]
Eckmann,J. (1950a) Anadolu Karamanlı AğızlarınaAit Araştırmalar, 1. Phonetica,
AÜ, DTCF Dergisi8/1-2, 165-200.
Eckmann, J. (1950b)Karamanlıca -işin'li Gerundium Hakkında, Türk Dili Belleten
3/14-15,45-52.
Ekinci. M. (1993)Yeşilhisar ve Yöresi Ağızları, Kayseri: Erciyes Üniversitesi. [Yayım lanmamışyüksek lisans tezi]
Ergin, M. (1984)Türk Dil Bilgisi,İstanbul: Boğaziçi.
Gülensoy, T. (1988)Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), Ankara: TDK, Yay.
Gülseren,C.(2000)Malatyaİli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler),Ankara: TDKYay.
Gülsevin, G. (2002) Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük), Ankara: TDK Yay.
Cünşen,A. (2000)Kırşehirve YöresiAğızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara: TDK Yay.
Haşimi,A. (2001)HassaAğzı İncelernesi (İnceleme-Metinler-Sözlük), Van: YüzüncüYıl Üniversitesi.[Yayımlanmamışyüksek lisans tezi]
Karahan,L.(1996a)AnadoluAğızlarının Sınıflandırılması,Ankara: TDK Yay.
Karahan, L.(1996b) AnadoluAğızlarında Kullanılan BazıZarf-Fiil Ekleri, Türk Kül-türüAraştırmaları(Prof Dr. Z.Korkmaz'aArmağan) 32/1-2, 205-236.
Kaynak, D. (1970)Ereğli(Konya)Ağzı,Ankara: AÜ, DTCF.[Yayımlanmarruş mezuni-yet tezi]
Kılıç,A. (1991)Avşar Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük),Kayseri: Erciyes Üniversite-si.[Yayımlanınamışyüksek lisans tezi]
Koraş,H. (1992)Karaman ve YöresiAğızları, Kayseri: Erciyes Üniversitesi. [Yayımlan mamışyüksek lisans tezi]
Korkmaz, Z. (1971) AnadoluAğızlarınınEtnik Yapıyla İlişkisiSorunu, TDAY-Belle-ten1971,21-32.
Korkmaz, Z. (1977a) Nevşehir ve YöresiAğızları 1, Ses Bilgisi (Phoneiique), Ankara: AÜ, DTCP Yay.
Korkmaz, Z. (1977b) Türkiye Türkçesi, inTürkAnsiklopedisi32, Ankara: MEB, 393-426. Korkmaz, Z. (1994)Güney-BatıAnadoluAğızları, SesBilgisi(Fonetik),Ankara:
AKDTYK-TDKYay.
Korkmaz, Z. (2003)Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: AKDTYK-TDK Yay.
Kowalski, T. (1938) Eine unbekannte gerundiale Konstruktion im Anatolischtürk-isehen.Archiv Orientalni10/1-2, 115-120.
ÖZ, Y. (1972)Tarsus - Toros Türkmenleri'nin Dili Üzerine,Ankara: AÜ, DTCP. [Yayım lanmamışmezuniyet tezi]
Özdemir,A.Z. (1994)ÖyküleriyleAğıtlar1, Ankara: KültürBakanlığıYay.
Paçacıoğlu, B. (1987) Sivas İlbeyli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara: Gazi Üniversitesi.[Yayımlanmamışyüksek lisans tezi]
Rasanen, M.(İ933)Türkische Spachproben aus Mittel-Anatolien 1, Sivas ViI.,Studia Orientalia5/2,1-151.
Rasanen, M. (1935) Türkische Spachproben aus Mittel-Anatolien 2, Jozgat ViI.,Studia Orientalia6/2, 1-106.
Rasanen, M. (1936) Türkische Spachproben aus Mittel-Anatolien 3, Ankara, Kaiseri, Kırşehir, Çankırı,Afyon ViI.,Studia Orientalia8/2,1-13°.
Rasanen, M. (1942) Türkische Spachproben aus Mittel-Anatolien 4, Konja ViI.,Studia Orientalia10/2, 1-8}.
Sanyıldız.N. (1996)Boğazlıyan ve YöresiAğızları, Kayseri: Erciyes Üniversitesi. [Ya-yımlanınamış yüksek lisans tezi]
Söyegow, Myratgeldiet al. (1999)Türkmen Dilinin Grammatikasy, Morfologiya,Aşga bat: TDK-Ruh.
Şahin,H. (2002) Türkiye Türkçesinde-IPUlaçlıFiillerin Durumuna BirBakış, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi3, 99-105.
ŞeyyadHazma (1946)Yusuf ve Zeliha,Nakleden Dehri Dilçin.İstanbul:TDK Yay. Tekin, T.et al.(1995)Türkmence-Türkçe Sözlük,TDA 18., Ankara: Simurg.
Tiken, K. (2004) Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf Fiiller,
Ankara: AKDTYK-TDK Yay.
Thury, J. (1885)A kasztamun-i török nyelvjaras,Budapest: Magyar Tudomanyos Aka-demia.
-(y)XşXnzarf-fiili üzerine
Vincze, F.(1908) Beitriige zur Kenntnis des anatolisehen Turkisch, Keleti Szemle10, 141-179.
Yelok, V. S.(1999) DivriğiMerkezİlçe Ağzı,Ankara: Gazi Üniversitesi. [Yayımlanma mışyüksek lisans tezi]
Yıldırım, F.(1999) ÇukurovaAğızları -Adana ve Osmaniyeİlleri- 2,Adana: Çukurova Üniversitesi. [Yayımlanmamışdoktora tezi]
Yıldırım,F.(2002)Türkiye TürkçesininAğızlarıve EtnikYapı:ÇukurovaAğızları Ör-neği,Türkbilig2002/4, 136-153.
Yüce,N.(1972)Einige auffiillige Cerundialformen im Türkischen,Ural-Aliaizche [ahr-biıcher 44, 194-199.
Yüce, N. (1999) Cerundien im Türkischen: Eine morphologische und syntaktiche Unier-suchung,TDA23,İstanbul:Simurg.