ÜNİTE ARAŞTIRMA YÖNTEM VE TEKNİKLERİ II İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Nitel Araştırma Süreci Ve. Örneklem Seçimi. Yrd. Doç. Dr.

(1)

İÇİ NDEKİLE R • Nitel Araştırma Süreci

• Nitel Araştırmada Örneklem Seçimi

• Nitel Araştırmada Farklı Örnekleme Türleri

• Nitel Araştırmada Örneklem Büyüklüğü

HEDEFLE R

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• Nitel araştırma sürecini tanımlayabilecek,

• Nitel ve nicel araştırmanın adımları arasındaki farkları görebilecek,

• Nitel araştırmada örnekleme mantığını kavrayabilecek,

• Nitel örnekleme yöntemleri hakkında bilgi sahibi olabilecek,

• Nitel araştırmada örneklem büyüklüğünü etkileyen etmenler hakkında fikir sahibi

ÜNİTE

4

Nitel Araştırma Süreci Ve Örneklem Seçimi

ARAŞTIRMA YÖNTEM VE TEKNİKLERİ II

Yrd. Doç. Dr. Gonca Polat

(2)

Nitel Araştırma Süreci ve Örneklem Seçimi

GİRİŞ

Araştırma süreci, bir dizi adımı takip etmeyi gerektirir. Araştırmacının titizlikle takip ettiği bu aşamalar, nitel ya da nicel araştırma tasarımlarında farklı şekillerde sıralanmıştır. Öncelikle araştırmada nitel ve nicel yaklaşımın

farklılıklarını hatırlayalım.

NİCEL YAKLAŞIM NİTEL YAKLAŞIM

Nesnel olguları ölçer. Toplumsal gerçeklik kültürel anlam inşa eder.

Değişkenlere odaklanır. Etkileşim içindeki süreçlere, olaylara odaklanır.

Güvenilirlik önemlidir. Geçerlilik önemlidir.

Değerden bağımsızdır. Değerler vardır ve açıkça görünür.

Kuram ve veriler ayrıdır. Kuram ve veriler kaynaşmıştır.

Bağlamdan bağımsızdır. Durumla sınırlıdır.

Çok sayıda olay ve özne söz konusudur.

Az sayıda özne ve olay söz konusudur.

İstatistiksel analiz gerektirir. Tema analizi gerektirir.

Araştırmacı tarafsızdır. Araştırmacı ilişki içerisindedir.

Kaynak: Neumann, 2006, s. 21

Görüldüğü gibi nitel araştırma gerçekliğe yaklaşım, amacı, kuram ve veriye ilişkin bakış açısı, örneklem boyutu ve seçimi, verilerin analizi ve araştırmacının rolü açısından nicel araştırmadan ayrılmaktadır. Nitel araştırmanın amacı, incelenen olay ya da özneleri, toplumsal gerçekliği içerisinde anlamak, durumu var olduğu hâliyle, gerçeğe en yakın şekliyle incelemektir. Bu amaca hizmet etmesi açısından, araştırmacının incelediği konuyla tanışıklığının sağlanması ve konunun çeşitli boyutlarıyla bütüncül olarak görülmesi zorunludur. Bu özellikleri açısından, nitel araştırma süreci, genel olarak nicel araştırma sürecinden ayrılmaktadır.

süreç araştırmacının konu seçimi ile başlamaktadır.

Nicel araştırmada,

Araştırmacının ele alacağı konu, kişisel ya da profesyonel olarak ilgi duyduğu, genel bir çalışma konusudur. İkinci adımda araştırmacının bu genel konuyu bir araştırma

(3)

Nitel araştırmada ilk adım, araştırmacının incelediği konuyu

kavramsal olarak tanımlaması ve kendisi

ile ilgili bağlantısını kurmasıdır.

problemine dönüştürmesi beklenmektedir. Bu aşamada, araştırmacının literatürü titizlikle taraması ve kuramsal çerçevesini belirlemesi gerekmektedir. Ancak bundan sonra, araştırmacı hipotezlerini oluşturur. Daha sonraki adım araştırmanın tasarımını belirlemektir. Araştırmanın modeli, örnekleme süreci, verilerin nasıl toplanacağı, veri toplama araçları bu aşamada belirlenir. Daha sonra araştırmanın veri toplama aşaması başlamaktadır. Bir sonraki adımda ise toplanan veriler analiz edilir, yorumlanır. Son aşama araştırma raporunun yazımı ve başkalarını

bilgilendirme aşamasıdır.

ise, benzer adımlar izlenmekle birlikte, kimi noktalarda Nitel araştırmada

farklılıklar vardır. Bu farklılıklar, yukarıda da ifade edildiği gibi nitel araştırmanın amaç, yöntem ve yaklaşım farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Denzin ve Lincoln araştırmacının izlemesi gereken adımları aşağıdaki şekilde tanımlamıştır:

Nitel araştırmada konu seçimi, Toplumsal benliğin kabul edilmesi:

araştırmacının kendisi hakkındaki düşüncesi ve bir öz değerlendirme ile başlar. Bu süreç, incelenen konunun araştırmacı açısından önemi, araştırmacının tarihsel perspektif ile konu ile kurduğu bağın ortaya konulması, hatta kendisinin toplum içerisindeki konumlandırmasını içermektedir. Nitel araştırmanın değerden bağımsız olmadığını belirtmiştik. Bu, araştırmacının incelediği konuda ön yargılarını

araştırma sürecine katması anlamına gelmemektedir. Değerden bağımsız

olunamayacağını kabul etmek, kişinin incelediği konu ile ilgili olarak sahip olduğu değerleri, araştırmanın başlangıcında ortaya koymasını gerektirir. Her birimiz, içinde yaşadığımız toplumda, sosyal olgulara, olaylara, durumlara ilişkin

çocukluğumuzdan itibaren birtakım değerler edinerek büyümekteyiz. Bu değerler bize ailemiz ve çevremiz tarafından aktarıldığı gibi eğitim sürecinde de

aktarılmaktadır.

Araştırmacı olarak bir sosyal olguyu incelerken birey, öncelikle kendi kişisel yaşamı, kişiliği, ilgisi çerçevesinde ele aldığı konuyu neden incelemek istediğini ortaya koymalıdır. Kimimiz yakınlarımızda olan kişilerin yaşadıkları sorunlara daha duyarlı oluruz. Örneğin, engelli bir yakını olan bir birey, engellilerin yaşadıkları zorluklara ilişkin bir araştırma yapmaya daha fazla istekli olabilir. Ya da yaşamı boyunca alkol bağımlısı bir ebeveynle yaşamış bir kişi, bağımlılık konusunda daha fazla araştırma yapmaya ve bilgi üretmeye açıktır. Kişisel yaşantımızda yaşadığımız bir soruna ilişkin akademik çalışmalarımızı yürütmek ve bu alanda araştırmalar yapmak istenmeyen bir durum değildir. Konu seçiminde ilgi duyduğumuz ve kişi olarak bizi kendisine çeken konulara yönelmemiz beklenen bir durumdur. Ancak araştırma süreci, bizim kendi sorunlarımızı ortaya koymak üzere yapılandırdığımız

(4)

bir süreç değildir. Araştırma konusunu belirledikten sonra, araştırmacı tamamen bilimsel bir yol izleyerek aşağıdaki adımları takip etmeye devam edecektir. Konu seçimi her ne kadar subjektif olsa da izlenen adımlarda araştırmacı, kişisel

sorunlarını araştırma sürecinden ayrı tutmalı ve tamamen karşısındaki durumu tam anlamıyla anlamaya çalışmalıdır.

1. Bir bakış açısı benimseme: Bir önceki adımda araştırmacı, hem üzerinde araştırma yapacağı konuyu hem de bu konuyla kendisi arasındaki bağı ortaya koymuştur. İkinci adımda ise araştırmacının belirlediği konu ile ilgili olarak temelde nasıl bir bakış açısı edineceğini ortaya koyması beklenmektedir. Bu bakış açıları nitel araştırmanın kuramsal temellerini oluşturan fenomenolojik yaklaşım, temellendirilmiş kuram, feminist araştırma gibi farklı yaklaşımlardan biri olabilir.

Araştırmacı, incelemek istediği konuyu ya da sorunu en iyi ortaya koyan yaklaşımı seçer. Daha doğrusu, incelenmek istenen konu, bir nevi kişiyi belirli bir yaklaşıma iter. Örneğin engelli kadınların deneyimleri üzerine odaklanan bir araştırmacı, deneyimleri daha iyi anlamayı içeren fenomenolojik bir yaklaşımı benimsemeyi tercih edecektir.

2. Çalışmanın tasarlanması: Çalışmanın tasarlanması aşaması, araştırmacının şu soruları yanıtlamasını gerektirir: İnceleyeceğim bu konuyu hangi araştırma

tekniklerini kullanarak araştıracağım? Ne tür veri toplama araçları kullanacağım?

Kimlerden veri toplayacağım ve bu kişilere nasıl ulaşacağım? Hangi örneklem türünü seçeceğim? Kaç kişiye ulaşacağım? Bu aşama, araştırmanın teknik temelinin oluşturulması aşamasıdır. Ancak bu aşamada seçeceğimiz pek çok yol, aslında bir önceki aşamada temel aldığımız felsefi paradigma tarafından belirlenmektedir.

Örneğin, fenomenolojik bir yaklaşımı kullandığımız bir araştırmada, araştırma katılımcılarından derinlemesine bilgiler almamız gerekecektir. Bir deneyimi tüm boyutlarıyla ortaya koymak isteyeceğimiz için sayıca daha az kişiyle ancak derinlemesine görüşmemiz yararlı olacaktır. Bu nedenle bu bölümde karşımıza çıkan sorulara yanıt verirken, yol göstericimiz, benimsediğimiz paradigma olacaktır.

3. Veri toplama -analiz etme- yorumlama: Çalışmanın tasarlanmasının ardından araştırmacının veri toplama sürecine geçmesi beklenmektedir. Niceliksel bir araştırmada araştırmacı önce verileri toplamalı, daha sonra analiz etmeli ve yorumlamalıdır. Ancak nitel araştırmada, araştırmacı verileri toplamaya başladığı andan itibaren aynı zamanda analiz eder. Elde ettiği verilerden ilk yorumlara da ulaşmaya çalışır. Çünkü araştırmacı, incelemek istediği konu ile ilgili ilk verileri aldıktan sonra, konuyu doğru bir şekilde ortaya koyup koymadığını, alandaki durumun kendi zihnindeki kavramlarla uyuşup uyuşmadığını sınamalıdır. Nitel araştırmanın en temel özelliklerinden biri esnek olmasıdır. Bu nedenle araştırmacı

(5)

başlangıçta ortaya koyduğu soruların, kavramların ve bakış açısının, gerçeklik ile örtüşüp örtüşmediğini sürekli sorgulamalıdır. Bundan dolayı araştırmacının ilk verileri topladığı andan itibaren “Neredeyim? Nereye gidiyorum?” sorularını yanıtlamaya çalışmalıdır. Kimi zaman, belirli bir sorunla yola çıkan araştırmacı, görüşmelere başladığı andan itibaren aslında kendi kafasındaki soruların öncelikli olmadığını, fakat görüştüğü öznelerin başka bir gerçeklikten bahsettiğini fark edebilir. Böyle bir durumda araştırmacı hiç çekinmeden, korkmadan, ilk aşamaya geri dönebilir ve inceleyeceği sorunla ilgili olarak yeni bir kavramsallaştırma yapabilir, yeni bir kuram oluşturmaya çalışabilir. Verileri yorumlama aşamasında nitel araştırmacı, elde ettiği verilerden yeni kavramlar yaratmaya, kuramsal

yorumlar inşa etmeye çalışır. Bu süreçte araştırmacı adeta, karışık duran rengârenk boncukları, benzer renkleri bir araya getirerek gruplandırmaya çalışır.

4. Başkalarını bilgilendirme: Bilimsel topluluğun en temel kurallarından biri, yapılan araştırmaların başkalarıyla paylaşılmasıdır. Paylaşılmayan bilgi, bilimsel bir bilgi olamaz. Çünkü bilginin paylaşılması, onun sorgulanması, sınanması ve belki de çürütülebilmesi için en önemli şarttır. Bu nedenle, elde edilen bulguların

sempozyum, konferans, kongre gibi bilimsel toplantılarda ilgililerle paylaşılması, yazılı olarak hakemli bilimsel dergilerde basılması ya da kitap hâline getirilerek okuyucuya sunulması gerekmektedir. Bu nedenle araştırmacı gerçekleştirdiği çalışmanın aşamalarını, benimsediği yaklaşımı, elde ettiği bulguları ve bunlara ilişkin yorumunu yazıya dökmeli ve ilgililerle paylaşmalıdır.

(6)

Nitel araştırmada örneklem seçiminde

“Olasılıklı Olmayan Örnekleme” yöntemi

kullanılmaktadır.

Nitel Araştırma Sürecinin Adımları (Kaynak: Neumann,2006, s. 23)

Nitel araştırma süreci, yukarıda anlatıldığı gibi temel olarak 7 aşamadan oluşmaktadır. Ancak araştırmacı bu yedi aşamayı doğrusal bir sırayla izlemektense, döngüsel bir şekilde, gerektiğinde bir adım geriye giderek, hatta kimi zaman en baştaki aşamaya geri dönerek izlemektedir. Nitel araştırmanın özgünlüğü de sahip olduğu bu esneklikten gelmektedir. Bu esneklik, araştırmacının gerçekliğe ulaşma serüveninin olmazsa olmaz koşullarındandır. Bu serüven, araştırmacının merakını sürekli dinç tutmasını, algılarını her türlü veriye açmasını gerektirmektedir. Bu şekilde, her yeni anlatı, araştırmacı için tüm süreci yeniden değerlendirmeyi gerektiren yeni bir maceradır.

Kuram

1. Toplumsal Benliğin

Kabul Edilmesi

2. Bir Bakış Açısı Geliştirme

3. Çalışmanın Tasarlanması

4. Veri Toplama 5. Verileri

Analiz Etme 6. Verileri

Yorumlama 7. Başkalarını Bilgilendirme

(7)

Nitel araştırmanın temel amacı geçerli bilgiye ulaşmaktır.

Örneklem seçiminde genelleme amacından çok incelenen konuyu en iyi ifade edebilen

kişilere ulaşmak ön plandadır.

Nitel araştırmada araştırmacı hangi örnekleme yöntemini kullanacağı konusunda titiz bir seçim yapmalıdır.

Seçilen örnekleme yönteminin araştırma

konusuna en uygun yöntem olması beklenmektedir.

Nitel Araştırmada Örneklem Seçimi

Araştırma sürecinde örneklem seçimi en önemli teknik adımlardan biridir.

Bir araştırmada elde edilen verilerin sağlamlığı, verilerin toplandığı grubun (örneklem) pek çok özelliğine bağlı olarak değişmektedir. Örneğin verilerin

toplandığı grup, gerçekte konu hakkında en iyi bilgiyi verecek grup mu? Bu grubun seçiminde bilimsel kriterler karşılandı mı? Grup yansız (rassal, rastgele) bir şekilde mi seçildi? Yoksa amaca uygun bir seçim mi yapıldı? Her iki koşulda da örneklem seçimi yeterince titiz gerçekleştirildi mi? Bunun gibi pek çok soru örneklem seçiminde araştırmacının karşısına gelebilecek sorulardır. Örneklem seçimi, araştırmacının titizlikle üzerinde durması gereken bir adımdır.

Örnekleme, çalışma evreninden, araştırma amacına uygun örnek grubun belirlenmesi süreci ya da yöntemi olarak tanımlanmaktadır. Bu örnek grubun kendisine ise örneklem denilmektedir.

Nitel araştırmada örneklem seçimi, nicel araştırmadan farklıdır. Nicel araştırmada evren ve örneklem kavramları sıklıkla kullanılmaktadır ve araştırmada önemli bir yer tutmaktadır. Nicel araştırmanın nihai amacı, elde edilen bilginin genellenmesini sağlamaktır. Başka bir deyişle, nicel araştırmacı için

genelleyebileceği bir bilgi değerlidir. Araştırma da bu genellenebilir bilgiye erişmek için gerçekleştirilmektedir.

Oysa nitel araştırmanın özelliklerini aktarırken, genelleme amacı olmadığından bahsetmiştik. Nitel araştırma, genellenebilir bilgi yerine, geçerli bilgiye erişmeyi ön planda tutmaktadır. Bu demek değildir ki örnekleme süreci, nitel araştırmada fazlaca önem taşımaz. Aksine, nitel araştırmada örneklem seçme süreci, belki de daha titizlikle üzerinde durulması gereken bir süreçtir. Çünkü elde edeceğimiz verilerin, konu ile ilgili doğru analiz birimlerinden toplanması

araştırmanın geçerliliği açısından hayati öneme sahiptir.

Nitel araştırma sürecinde farklı örnekleme türleri bulunmaktadır. Bu örnekleme türleri, “Olasılıklı Olmayan Örneleme Türleri” olarak genel bir başlık altında toplanabilir. Olasılıklı örnekleme, bireyin ya da öğenin çalışma evreninden seçilebilme olasılığının bilindiği ve bu olasılık oranının sıfır olmadığı örnekleme metotlarıdır. Diğer bir deyişle, olasılıklı örneklemede çalışma evrenindeki her öğenin, örnekleme dahil olması için seçilme şansı vardır. Olasılıklı olmayan örnekleme türünde ise, her bir ögenin belirli özellikleri neticesinde örnekleme

(8)

Kota örneklemede araştırmacı örneklem

grubu ile ilgili kategoriler ve bu kategoriler için belirli

kotalar oluşturur.

Seçimi bu kotalara göre gerçekleştirir.

girme şansı vardır. Bu örnekleme türünde, evren içindeki herhangi bir ögenin örneklem için seçilme olasılığı bilinebilir bir olasılığa dayanmaz, bu tür bir

hesaplama yapılamaz. Yani, nitel araştırmacı, burada vakaları yavaş yavaş seçer, bir vakanın seçilip seçilmeyeceğini belirleyen onun özel içeriğidir.

Nitel araştırmacılar için örneklem seçiminde, bireylerin evreni temsil etme güçlerinden çok, araştırma konusu ile ilgili olup olmamaları önemlidir. Örneğin, bekar, çalışan annelerin çocuk bakımı konusunda ne tür zorluklar yaşadıklarını ve ne tür hizmetlere ihtiyaç duyulduğunu belirlemek isteyen bir nitel araştırmacı için örneklem seçiminde dikkat edilmesi gereken en önemli husus, örneklemde bekar, çalışan ve çocuklu annelerin yer almasıdır. Nitel araştırmada incelenen konu ile ilgili en doğru kaynaklara ulaşabilmek amacıyla kullanılabilecek bir dizi örnekleme çeşidi bulunmaktadır.

Nitel Araştırmada Örnekleme Türleri Gelişigüzel Örnekleme

Bu örnekleme türünde araştırmacı, önüne çıkan herhangi bir ögeyi ya da bireyi örnekleme dâhil etmektedir. Örneğin, televizyondan oldukça alışkın olduğumuz, mikrofonu alan bir habercinin, “sokağın nabzını tutma” amacıyla, sokaktan geçen kişilere gelişigüzel mikrofonu uzatması ve belirli konularda fikrini alması, gelişigüzel örneklemeye bir örnek olarak verilebilir. Ancak bilindiği üzere, görüşülen kişilerin, o an, o sokaktan geçiyor olmaları, incelenen konuya en uygun grup olduklarını ifade etmez. Gelişigüzel örnekleme, araştırmacıya kişilere ulaşma açısından büyük kolaylık sağlamaktadır. Diğer yöntemlere göre daha az zaman alır ve daha ekonomiktir. Ancak incelenen konuya uygun bir gruba ulaşma açısından garantili bir sonuç vermemektedir. Örnekleme dâhil edilecek kişilerin tespiti büyük oranda araştırmacının kanaatine kaldığı için yanılgı payı da oldukça yüksektir.

Kota Örnekleme

Bu örnekleme türünde araştırmacı, araştırma konusu çerçevesinde belirli kategoriler (kotalar) belirlemekte ve bunlara göre örnek oluşturmaktadır.

Araştırmacı cinsiyet, yaş, meslek grubu vb. birçok konuda kotalar belirleyebilir.

Örneğin bir hastanede gerçekleştirilecek bir araştırmada, araştırmacı tüm meslek elemanlarının örneklemde yer almasını isteyebilir. Bunun için belirli sayıda doktor, hemşire, psikolog, sosyal hizmet uzmanı, diyetisyen vb. için kotalar koyabilir ve

(9)

Özellikle erişilmesi güç gruplar için (örn.

madde kullanıcıları, madde satıcıları, seks

işçileri vb.) kartopu örneklemesi kullanmak yararlıdır.

örneklem grubunda yer alacak kişileri mesleklerine göre dâhil edebilir. Benzer şekilde, 20 kişilik bir örneklem için 10 kadın ve 10 erkek olmak üzere, cinsiyet temelli bir kota oluşturabilir.

Amaca Yönelik Örnekleme

Bu örnekleme türünde, ögeler, çalışma evreninden belirli özelliklerinden dolayı ya da araştırmacının kendi kararına göre seçilir.

Amaca dayalı örneklemede, araştırma için oldukça bilgilendirici olacak, benzersiz örnek olaylar seçilmeye çalışılır.

Bu örnekleme türünde araştırmacı için önemli olan, incelenecek konuya ilişkin deneyimi olan kişilere ulaşmaktır. Bu amaçla, araştırmacı araştırma konusu çerçevesinde belirli kriterler belirleyip bu kriterlere uyan vakaları örneklemine dahil edebilir. Amaca yönelik örneklemenin bu türü, kriter örnekleme olarak adlandırılmaktadır.

Örn ek

•Amaca Yönelik- Kriter Örnekleme

•Madde bağımlılarıyla gerçekleştirilen bir araştırmada, madde bağımlısı

ergenlerin, aldıkları bağımlılık tedavisi sonrasında ne tür deneyimler yaşadıkları incelenmiştir (Polat, 2012). Bu araştırmanın katılımcılarının, madde bağımlısı tedavisi görmüş ergenler olması beklenmektedir.Bu çerçevede aşağıdaki kriterler belirlenerek, amaçlı örnekleme yöntemi uygulanmıştır;

•1. Madde bağımlılığı tedavisi sunan tedavi kuruluşunda faaliyete geçiş tarihi (2004) ile araştırmanın gerçekleştirildiği tarih arasında sigara ve alkol dışı madde kullanım öyküsü nedeniyle en az bir kez yatarak tedavi görmüş ve tedaviyi tamamlamış olma

•2. Çalışmanın yapıldığı tarihte 10-19 yaşları arasında olma

•3. Madde bağımlılığına eşlik eden (komorbid) psikotik bozukluk tanısının bulunmaması

•4. Ankara’da ikamet ediyor olma

•Kuruluş kayıtları başlangıçtan itibaren incelenmiş ve bu kriterleri taşıyan vakalar örnekleme dahil edilmiştir.

(10)

Aykırı olay ya da uç olay örneklemede, araştırmacı egemen kalıptan olabildiğince

farklılık gösteren örnek olayları araştırmasına katmaya

çalışmaktadır.

Kartopu Örnekleme

Kartopu örnekleme isminden de anlaşılacağı gibi, kartopunun yuvarlanarak büyümesine benzer bir şekilde işlemektedir. İnsanlar birbirlerine görünmez ağlarla bağlıdır. Sahip olduğumuz aile, arkadaşlarımız, akrabalarımız bizim sosyal ağımızda (network) birer bileşendir.

Kartopu örnekleme, araştırmacının, araştırma amaçlarına uygun bir kişiye ulaşmasıyla başlar. Görüşülen bu kişi, kendisi gibi benzer deneyimi yaşamış olan, benzer özelliklere sahip olan, kendi sosyal ağındaki başka kişi ya da kişileri araştırmacıya önerir. Araştırmacı bu kişilerle görüştükten sonra, benzer şekilde aynı özellikleri taşıyan başka kontak kişiler edinir. Bu şekilde, bir kartopu gibi giderek artan bir grup ortaya çıkar.

Bu örnekleme türü, özellikle ulaşılması güç nüfus gruplarında

kullanılmaktadır. Örneğin madde kullanıcıları, madde satıcıları, seks işçileri vb.

gruplarla gerçekleştirilen araştırmalarda, erişilen bir kişiden hareketle sosyal ağ genişletilmeye çalışılmaktadır ve katılımcıların yönlendirmeleriyle çok sayıda bireye ulaşmak mümkün olmaktadır.

Aykırı Olay Örnekleme

Aykırı olay ya da uç olay örneklemede, araştırmacı egemen kalıptan

olabildiğince farklılık gösteren örnek olayları araştırmasına katmaya çalışmaktadır.

Bu örnekleme çeşidi, bir yönüyle amaca yönelik örneklemeye benzemektedir;

araştırmacı, hakim olan genel kanıdan ayrılan, benzeşik olmayan örneklere

ulaşmaya çalışmaktadır. Ancak burada amaç, bütünü temsil etmeyen, genel kalıbın dışındaki kişi/durumlara ulaşarak toplumsal yaşama dair daha fazla şey

öğrenmektir.

Örneğin, literatürde okul başarısızlığı, çoğunlukla düşük gelir, yetersiz ebeveyn denetimi ve ilgisi, coğrafi hareketlilik ile ilişkili olarak ifade edilmektedir.

Aykırı olay örneklemede araştırmacı, bu bulgulara aykırı olan vakalara ulaşmaya çalışacaktır. Diğer bir deyişle, düşük gelirli ailelerden gelmeyen, ebeveyn ilgi ve denetimi yeterli olan, coğrafi olarak sabit olan ancak okul başarısızlığı yaşayan öğrencilere ulaşacak, örneklemine onları dahil edecektir. Bu şekilde araştırmacı, okul başarısızlığının bilinen dinamiklerinin dışındaki etkenleri daha iyi bir şekilde anlayabilecektir.

(11)

Maksimum çeşitlilik örneklemesi, örneklem

grubu içerisinde heterojenlik aramaktadır.

Şekil 1: Kartopu örnekleme yöntemiyle erişilen sosyal ağlara bir örnek

Tipik Durum Örneklemesi

Aykırı olay örneklemesinin aksine, bu örnekleme türünde, incelenen konuda genel kalıplara uygun, tipik durum/vakalar örnekleme dâhil edilmektedir. Burada amaç genellenebilir bir bilgi üretmek değil, “normal” ya da “ortalama” olarak kabul edilenin etraflıca tanımlanmasıdır.

Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi

Bu örnekleme türü, incelenen konu ile ilgili mümkün olduğunca çeşitlilikte vakadan bilgi toplamayı olanaklı kılmaktadır. Örneklem içerisinde çeşitli açılardan heterojenlik aranmaktadır. Bu çeşitlilik içerisinde ortak noktalar tespit edilmeye çalışılır. Küçük örneklemlerde büyük oranda heterojenlik sorun yaratabilir. Çünkü her bir katılımcının bireysel farklılıkları olacaktır. Ancak maksimum çeşitlilik örneklemesi, temelde şu fikre dayanmaktadır: Birbirinden oldukça farklı ve heterojen olan bir grupta belirli deneyimler ortaksa, bu önemli bir bulgudur.

Ahmet

Emre

Ali Özgür Gökhan

Koray

Burcu

Yağmur

Deniz Mutlu

Ersan

Duygu

Ali

Aslı

Altan

Barış Gül

Buse

Onur

Osman

Bulut

Önder

Atilla

Can

Erdem

Cenk Nazlı

Ayça

Aslı Seda

Kerem

Atakan

Berkay

Burak

Feride

Mustafa

Arzu Araştırmacı

(12)

Benzeşik örnekleme özellikle odak grup yöntemi kullanılan çalışmalarda oldukça

yararlı sonuçlar sağlamaktadır.

Maksimum çeşitlilik örneklemesinde araştırmacı örneklemi oluştururken temel alacağı farklı özelliklerin neler olduğunu belirler. Bu özellikleri taşıyan vakaları örneklemine dâhil eder. Bu örnekleme türü her zaman bu şekilde ifade edilmese de araştırmacının örneklemi seçerken olabildiğince heterojen bir gruba ulaşma çabasında olduğunu belirtmesi, örneklemin bu şekilde seçildiğini

göstermektedir.

Benzeşik Örnekleme

Benzeşik örnekleme, maksimum çeşitlilik örneklemesinin tam tersidir.

Burada araştırmacı, olabildiğince homojen, benzerlikleri, ortaklıkları çoğunlukta olan küçük bir gruptan verilerini toplar. Kimi zaman, araştırmacı için belirli bir grubun özelliklerinin ya da ihtiyaçlarının belirlenmesi ön plana çıkabilir. Örneğin, aile eğitim programı, pek çok farklı aileye verilmektedir. Ancak özellikle tek ebeveynli ailelerin bu eğitim programını nasıl değerlendirdiklerini belirleyebilmek için gerçekleştirilecek bir nitel araştırmada, tek ebeveynlerden oluşan homojen bir grup oluşturulması gerekli olacaktır. Bu örnekleme türü çoğunlukla odak grup görüşmelerinde kullanılmaktadır.

Örn ek

•Maksimum Çeşitlilik Örneklemesi

•MacKean vd. (2005) ABD'de engelli çocuklara ve ailelerine yönelik uygulamaya konulan aile temelli sağlık bakımı modeline ilişkin, hizmetten yararlanan ailelerin ve sağlık çalışanlarının deneyimlerini inceledikleri çalışmada, maksimum çeşitlilik örneklemesi kullanmışlardır.

•Buna göre araştırmacılar, farklı engel gruplarından (otizm, down sendromu, gelişimsel gerilik) çocuklara sahip aileleri araştırmaya dâhil etmişlerdir. Bu şekilde, farklı engel türlerinin yeni modele ilişkin olumlu ve olumsuz deneyimlerin neler olduğunu ve bu deneyimlerde engel türü farklılıklarına karşın ne tür ortak noktalar olduğunu saptamayı amaçlamışladır.

(13)

Nitel araştırmada küçük örneklem

gruplarından, derinlemesine ve oldukça detaylı veri toplamak önemlidir.

Kuramsal Örnekleme

Özellikle temellendirilmiş kuram (grounded theory) şeklinde dizaynedilmiş nitel araştırma tasarımlarında kullanılır. Kuramsal örneklemede araştırmacı, örnekleme dâhil edilecek kişi, olay ya da birimlerin, kuram geliştirme ya da kuramsal yapıyı test etme sürecine katkılarına göre seçmektedir. Kuramsal örnekleme süreci, tekrarlayıcı bir süreçtir. Araştırmacı, öncelikle ilk örneklem grubunu seçer ve verileri analiz eder. Daha sonra seçtiği diğer örneklem grubuyla, ilk analizde ortaya çıkan kategorileri ve teorileri test eder ve gözden geçirir. Bu süreç, araştırmacı “veri doygunluğu”na ulaşana kadar sürmektedir. Veri

doygunluğu, araştırmacının artık yeni bir bakış açısı, yeni bir bilgi edinmediği ve elde edilen bilgilerin birbirini tekrarlamaya başladığı noktadır.

NİTEL ARAŞTIRMADA ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜĞÜ

Şu ana kadar gördüğümüz gibi nitel araştırmada örneklem seçimi, araştırma konusuna göre farklı türlerde gerçekleştirilebilmektedir. Araştırmacı, araştırmanın amacına en uygun yöntemi belirleyerek verileri toplamaya başlayacaktır. Ancak bu noktada pek çok araştırmacının sorduğu temel soru, örneklem büyüklüğünün ne kadar olacağıdır.

Çoğunlukla nitel araştırmalarda, küçük örneklem grupları üzerinde

çalışılmaktadır. Nitel araştırmanın ayırt edici özelliği, az sayıda birimden, derinlikli bilgi edinmektir. Bu nedenle, nitel araştırmada elde edilen bulgular oldukça ayrıntılıdır. Bunun yanı sıra, nitel veri toplama araçları düşünüldüğünde (derinlemesine görüşme, odak grup görüşmeleri, vb.) kalabalık örneklem gruplarıyla böylesine detaylı verilerin toplanması ve bu verilerin yazıya dökülüp analiz edilmesi hem zaman, hem emek, hem de maliyet açısından gerçekçi olmayacaktır. Tüm bu nedenlerden dolayı nitel araştırmada küçük örneklem grupları kullanılmaktadır.

Nitel araştırmada istatistiksel herhangi bir analiz yapılmayacağı için örneklem büyüklüğünün ne kadar olması gerektiğine dair bir alt sınır

belirlenmemiştir. Bu daha çok araştırmacının incelediği konu, kaynakları ve “veri doygunluğu”na ulaşma durumuna bağlıdır. Nitel araştırmada örneklem

büyüklüğüne karar verirken, araştırmacı aşağıdaki noktaları dikkate almalıdır:

(14)

Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde bir

dizi faktör etkilidir.

 Araştırmanın yapılacağı genel nüfusun çeşitliliği: Eğer araştırılacak konu ile ilgili nüfus farklı özelliklere sahip ve çeşitlilik içeren bir yapıda ise, araştırma örnekleminde sayının artırılması gerekebilir. Aksine, araştırma konusu ile ilgili nüfus görece homojense, bu durumda örneklem sayısı daha kısıtlı olabilir.

 Örnekleme seçme kriterlerinin sayısı: Örneklemi oluştururken belirlenen seçim kriterleri örneklem büyüklüğünü belirleyecektir. Bu kriterler arttıkça örneklem sayısı da artmalıdır.

 Yoğun çalışma gerektiren özel gruplar: Eğer çalışma grubu

içerisinde yoğun ve derinlikli bir çalışma gerektiren küçük gruplar mevcutsa bu da genel örneklem sayısını artıracak bir etkendir.

 Bir araştırma içerisinde çoklu örneklemlerin olması: Kimi zaman karşılaştırma yapmak amacıyla, bir çalışma içerisinde birden fazla örneklem grubu olabilir. Bu durumda örneklem sayısı bundan etkilenecektir.

 Veri toplama yöntemleri: Araştırmacının kullanacağı veri toplama yöntemleri de örneklem büyüklüğünde etkilidir. Derinlemesine görüşmeler yoluyla veri toplayacak bir araştırmacı daha az sayıda, odak grup görüşmesi kullanacak bir araştırmacıysa daha fazla sayıda örnekleme ulaşmaya çalışacaktır.

 Bütçe ve kaynaklar: Son olarak araştırmacının sahip olduğu bütçe ve kaynaklar da örneklem büyüklüğü üzerinde doğrudan etkilidir. Bütçe yetersizliği nedeniyle az sayıda örneklemden yola çıkılarak bir araştırma gerçekleştirildiyse bu, çalışmanın kısıtlılıkları arasında bahsedilmesi gereken bir durumdur.

. .

(15)

Bireysel Etkinlik •Sosyal hizmet literatürünü tarayarak, nitel araştırma yöntemi ile gerçekleştirilmiş olan beş araştırmaya (araştırma makalesi, tez, bildiri,vb.) ulaşınız. Bu araştırmalarda hangi örnekleme yöntemlerinin kullanıldığını ve kullanılan yöntemlerin neden seçildiğini inceleyiniz. Siz olsaydınız, farklı bir yöntem seçer miydiniz? Neden? Tartışınız.

Öde v

•Sosyal hizmet alanlarından herhangi birinde bir nitel araştırma problemi belirleyin. Belirlediğiniz konuda gerçekleştireceğiniz bir araştırmanın örnekleme sürecini tüm bileşenleri ile (veri toplanacak birimler, örnekleme yöntemi, örnekleme büyüklüğü,vb.) tasarlayınız.

•Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan

“ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.

(16)

Öz et

•Nitel ve nicel araştırma süreçleri birbirinden farklıdır. Bu farklılık nitel araştırmanın doğasından kaynaklanmaktadır.

•Nitel araştırma değerden bağımsız değildir. Bu nedenle araştırmacı, konu seçiminden temel alacağı teoriye kadar, sahip olduğu değerleri araştırma sürecine aktarır. Ancak bu durumun araştırmanın en başında ifade edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle nitel araştırma, öncelikle araştırmacının belirlediği konu ile ilgili bireysel kavramsallaştırmasını ve konuya ilişkin pozisyonunu belirlemesiyle başlamaktadır. Daha sonra araştırmacı konuyu ele alacağı teorik alt yapıyı oluşturmaktadır. Hangi teori, hangi yaklaşım ile belirlenen konu incelenecektir? Araştırmacıdan bu soruya yanıt vermesi beklenmektedir.

•Nitel araştırma daha sonra çalışmanın yönteminin, veri toplama sürecinin tasarlanması ile sürdürülmektedir. Metot bölümünü oluşturacak olan bu tasarı, gerekli görüldüğünde süreç boyunca gözden geçirilip

değiştirilebilmektedir.

•Gerçekleştirilen tasarıma göre araştırmacıdan veri toplaması, toplanan verileri analiz etmesi ve yorumlaması beklenmektedir. Bu süreçte araştırmacı sürekli ilk adımdan itibaren kurduğu yapıyı sorgulamakta ve gerektiğinde en başa dönerek araştırma sorusunu dahi

değiştirebilmektedir.

•Nitel araştırmanın en önemli özelliği sahip olduğu bu esnek yapıdır. Bu esneklik, araştırmacıya oldukça geniş bir hareket alanı sağlamaktadır. Alana çıkan bir araştırmacı, olabildiğince geçerli veri toplamak için bu esnekliği gösterebilmelidir.

•Nitel araştırmada örnekleme yöntemi temel olarak Olasılıklı Olmayan Örnekleme Yöntemi olarak adlandırılmaktadır. Buna göre, örnekleme dâhil olan kişi/olaylar rassal olarak atanmamakta, diğer bir deyişle, eşit seçim şansına sahip olmamaktadır. Örnekleme dâhil olan tüm kişi ve durumlar belirli özellikleri nedeniyle alınmaktadır. Bu özellikler araştırma konusuna göre belirlenmektedir.

•Nitel araştırmada örnekleme türleri oldukça farklıdır. Gelişigüzel

örnekleme, kota örnekleme, amaca yönelik örnekleme, kartopu örnekleme, kuramsal örnekleme en sık kullanılan örnekleme yöntemleri arasındadır.

•Nitel araştırmada örneklem büyüklüğüne ilişkin formüller yoktur.

Araştırmacı örnekleme büyüklüğüne bir dizi faktörü göz önünde tutarak karar vermektedir (Grubun heterojenliği, seçim kriterleri, çoklu örneklem gruplarının varlığı, veri toplama yöntemi, bütçe ve olanaklar vb.).

(17)

Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi”

bölümünde etkileşimli olarak

cevaplayabilirsiniz.

DEĞERLENDİRME SORULARI

1) Nitel araştırma süreci hangi adımla başlamaktadır?

a) Problemin belirlenmesi b) Örneklem seçimi

c) İncelenecek konunun araştırmacı ile ilgisinin kurulması d) Çalışmanın tasarlanması

e) Verilerin toplanması

2) Nitel araştırmanın üçüncü adımı olan çalışmanın tasarlanması sürecinde, aşağıdakilerden hangisinin yapılması beklenmemektedir?

a) Araştırma modelinin belirlenmesi

b) Örneklemin nasıl seçileceğinin belirlenmesi c) Örnekleme nasıl ulaşılacağının planlanması d) Veri toplama yönteminin belirlenmesi e) Verilerin toplanması ve analizi

3) Nitel araştırmada verilerin toplanması ve analiz edilmesi sürecinin iç içe geçmesinin temel nedeni nedir?

a) Zamandan tasarruf etmek

b) Araştırma probleminin geçerliliğini sorgulayabilmek c) Araştırmacının objektifliğini sağlamak

d) Kayıtların gizliliğini garanti altına almak e) Mali kısıtlılık

4) Aşağıdakilerden hangisi nitel araştırma aşamalarından biri değildir?

a) Araştırmacının toplumsal benliğini tanımlaması b) İncelenen konuya ilişkin kuramsal yaklaşımı belirleme c) Çalışmanın tasarlanması

d) Başkalarını bilgilendirme e) Verilerin istatistiksel analizi

(18)

5) Nitel araştırmada örneklem seçiminde dikkat edilen en önemli nokta aşağıdakilerden hangisidir?

a) Örneklemin evreni temsili

b) Örneklemden elde edilen bilginin genellenebilirliği c) Örneklemden elde edilen bilginin geçerliliği

d) Örneklemin istatiksel olarak normal dağılım göstermesi e) Örneklemdeki her birimin eşit seçim şansının olması

6) Aşağıdakilerden hangisi nitel araştırmada kullanılan örnekleme yöntemlerinden biri değildir?

a) Rassal örnekleme b) Kota örnekleme c) Gelişigüzel örnekleme d) Kriter örnekleme

e) Maksimum çeşitlilik örneklemesi

7) Zor ulaşılan grupları örnekleme dâhil etmede kullanılan, katılımcıların sosyal ağlarından yararlanılarak katılımcıların artmasına yardımcı olan örnekleme yöntemi hangisidir?

a) Maksimum çeşitlilik örneklemesi b) Tipik durum örneklemesi c) Aykırı olay örneklemesi d) Kartopu örnekleme e) Kuramsal örnekleme

8) Araştırmacının araştırma konusuna göre belirli kategoriler saptayarak bu özelliklere sahip belirli sayıda kişiye ulaşmaya çalıştığı örnekleme türü aşağıdakilerden hangisidir?

a) Kuramsal örnekleme b) Tipik durum örneklemesi c) Kota örnekleme

d) Kartopu örnekleme e) Aykırı olay örneklemesi

(19)

9) Nitel araştırmada örneklem büyüklüğüne karar verilirken aşağıdakilerden hangisi etkili faktörlerden biri değildir?

a) İncelenecek konunun niteliği b) Araştırma sorularının zorluğu c) Kullanılacak veri toplama tekniği

d) Araştırmacının sahip olduğu mali kaynaklar e) Araştırmadaki insan gücü

10) Aşağıdakilerden hangisi nitel araştırmada örneklem büyüklüğünü artıran bir unsurdur?

a) Araştırmanın yapılacağı genel nüfusun heterojen olması b) Örnekleme dâhil olma kriterlerinin sayıca fazla olması c) Çoklu örneklem gruplarının bir arada kullanılması

d) Verilerin odak grup görüşmeleri yoluyla toplanacak olması e) Araştırmacının bütçe kısıtlılığı olması

Cevap Anahtarı:

1.C,2.E,3.B,4.E, 5.C, 6.A, 7.D, 8.C,9.B,10.E

(20)

YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR

Böke, K. (Ed) (2009) Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Alfa Yayınları, İstanbul.

Creswell, J.W. (2007). Qualitatie Inquiry and Research Design: Choosing among five approaches. Sage Publications.

Denzin, N. K., ve Lincoln, Y.S. (1998). Strategies of Qualitative Inquiry. Sage Publications.

Kümbetoğlu, B. (2005) Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma. Bağlam Yayınları, İstanbul.

MacKean, Gç, Thurston, W:, Scott, C. (2005). “Bridging the divide between families and health professionals’ perspectives on family-centred care” Health Expectations, Vol 8(1), 74-85.

Neumann, W.L. (2006) Toplumsal Araştırma Yöntemleri Nitel ve Nicel Yaklaşımlar.

Çev. Sedef Özge. Yayın Odası, İstanbul.

Patton, M.Q. (1990). Qualitative Evaluation and Research Methods. Sage Publications, USA.

Polat,G. (2012). “Madde Bağımlısı Ergenlerin Tedavi Sonrası Toplumla Yeniden Bütünleşme Deneyimleri Ve Sosyal Sermaye Yaklaşımı Temelinde Sosyal Hizmet Müdahalesi” Yayınlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı. Ankara.

Ritchie, J. J. Lewis. (2003). Qualitative Research Practice. A Guide for Social Science Students and Researchers. Sage Publications.