T.C.
KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
FENNÎ DÎVÂNI SÖZLÜĞÜ
(BAĞLAMLI DİZİN VE İŞLEVSEL SÖZLÜK) Yüksek Lisans Tezi
Ebru ALİBAZ
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Işılay Pınar Özlük
Ocak 2021
Kırıkkale
T.C.
KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
FENNÎ DÎVÂNI SÖZLÜĞÜ
(BAĞLAMLI DİZİN VE İŞLEVSEL SÖZLÜK) Yüksek Lisans Tezi
Ebru ALİBAZ
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Işılay Pınar ÖZLÜK
Ocak 2021
Kırıkkale
KABUL-ONAY
Dr. Öğr. Üyesi Işılay Pınar ÖZLÜK danışmanlığında Ebru ALİBAZ tarafından hazırlanan “Fennî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük)” adlı bu çalışma jürimiz tarafından Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
13/01/2021
(İmza)
Prof. Dr. Muhittin ELİAÇIK (Başkan)
………
[İmza ] [İmza]
Dr. Öğr. Üyesi Işılay Pınar ÖZLÜK Prof. Dr. İsmail Hakkı AKSOYAK
……… ………...
Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
…/…/20..
Enstitü Müdürü
Kişisel Kabul Sayfası
Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “Fennî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük)” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve faydalandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak faydalanılmış olduğunu beyan ederim.
Tarih
Adı Soyadı
Ebru ALİBAZ
İmza
i ÖN SÖZ
Türk Edebiyatının, XIII. yüzyılda teşekkül etmeye başlayıp XIX. yüzyılda tekâmülünü tamamlayan Klasik Türk Edebiyatı evresi şüphesiz ki köklü ve zengin eserleri ile bizlere o dönemin kültür mirasını sunmaktadır. Bu amaca hizmet eden eserlerin başında ise Dîvânlar gelmektedir. Dîvânlar, Klasik Türk Edebiyatının temelini oluşturup birçok bilgiyi ihtiva eden temel eserlerindendir. Bu eserlerden biri de bu evrenin son mümessillerinden olan hattat, hakkâk ve şair Mehmed Saîd Fennî’nin Dîvânı’dır. Arapça ve Farsçayı iyi bilen şair, doğup büyüdüğü yer ve zamanın şartları göz önünde bulundurulduğunda, sınırlarını aşarak takdire şayan bir eser bırakmış olması yönüyle önemli bir yere sahiptir. Zira Dîvân’ı, diğer birçok eser gibi dönemin tarihî ve edebî pek çok özelliğini ihtiva ederek dönem edebiyatının sanatsal yönünü yansıtmaktadır.
Her alanda olduğu üzere, Klasik Türk Edebiyatı eserleri üzerine de yapılan muhtelif çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmaları gün yüzüne çıkarmak, onları farklı yönlerden ele almak, tahlilini ve tenkidini yapmak yahut da daha anlaşılır bir hâle getirmek bu çalışmaların genel amaçlarındandır. Bu anlamda, “Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü (TEBDİZ)” projesi kapsamında yürütülen sözlük mahiyetindeki çalışmalar, Klasik Türk Edebiyatının manzum ve mensur pek çok eserini, daha anlaşılır kılmak amacı ile bizlere sunmaktadır. Ayrıca bu sözlük çalışmaları, kelimeler vasıtası ile kültürümüzün derin ve zengin mirasını ortaya çıkaran hacimli sözlüklerini oluşturmaya imkân vermektedir. Bu sayede dönemin söz dağarcığı, gerek kelimelerle gerekse terkiplerle belirlenmekte olup çalışmalar; müstakil kelimelerle birlikte kelime gruplarını, atasözlerini, deyimleri, sık kullanılan kalıp ifadeleri ihtiva eden kapsamlı birer sözlükten müteşekkildir. Tüm bu özellikleriyle teşekkül eden sözlüklerde kelimeler, terkipler ve diğer ifadeler yaygın olan genel anlamlarının yanı sıra daha çok metin içerisindeki bağlamları doğrultusunda anlamlandırılıp benzer veya farklılıkları belirlenerek eserlerin söz varlığı ile bu doğrultuda şairin üslubu, şiir anlayışı ve mana dünyası, dünya görüşü ortaya konulmaktadır.
Bahsi geçen özellikler doğrultusunda sözlüğü oluşturulan Fennî Dîvânı ile de
kelimeler ve diğer ifadeler bağlamlarındaki anlamları dikkate alınıp
anlamlandırılmaya çalışılarak sözlük maddeleri oluşturulmuştur. Buna ilaveten belirli
bazı kelimelerin Klasik Türk şiirine has farklı anlamları, ulaşılan mazmûnları ve
ii telmihleri ile birlikte içerdikleri mecazî ve tasavvufî anlamlarının da eklenmesi yolunda çaba sarf edilmiştir. Aynı zamanda Fennî Dîvânı’nda geçen dil unsurları da bu sözlük çalışmasına paralel olarak tespit edilmiştir. Böylece Fennî Dîvânı’nın daha kapsamlı, kolay ve rahat bir şekilde anlaşılması hedeflenmiştir.
Çalışmanın oluşturulduğu bu meşakkatli süreçte Mehmed Saîd Fennî’nin Dîvânı’nın Ali Şakir Ergin tarafından Latin harfleriyle basılmış bulunan çalışmasından istifade edilmiştir. Bu çalışmanın, transkripsiyon harfleri ile basılmamış olması ve orijinal/Arap harfli metninin ise tek nüshası olup (Ali Şakir Ergin özel kütüphanesinde bulunmaktadır) elde edilemeyişi sebebiyle kelimeler transkribe edilememiştir. Bu sebeple anlamlandırma safhasında, kelimeler ve diğer ifadelere, bağlamları dikkate alınarak manalar verilmiş olup karışıklık yaşanan veya anlamlandırılamayan ifadelerle karşılaşılması durumunda, bu ifadeler bizzat Ali Şakir Ergin ile görüşülerek sözlüğe eklenmiştir. Dîvân’ın sonunda yer alan Arap alfabesi ile neşredilmiş bulunan birkaç Arapça ve Farsça şiir ise Türkçeye tercüme edilmiş olup kelime, terkip ya da anlam bütünlüğünün bozulmaması amacıyla yer yer cümle şeklinde sözlüğe eklenmiştir. Yazım itibarıyla Dîvân’da farklılık gösteren işaretler, harfler veya kelimeler üzerinde yazım birliği oluşturmak amacıyla birtakım değişiklikler yapılmış olup bunlar tablo şeklinde gösterilmeye çalışılmıştır.
Çalışma sürecinde danışmanlığımı yürütüp her türlü imkânı sağlayan ve desteğini esirgemeyen Dr. Öğr. Üyesi Işılay Pınar Özlük’e, fikir ve görüşleriyle çalışmaya katkılarından dolayı değerli hocam Prof. Dr. Muhittin Eliaçık’a, Dîvân’ı ilim âlemine tanıtma noktasında büyük emeği bulunan, kendisi ile görüşüp tanışmaktan büyük bir memnuniyet duyduğum ve bizzat vakit ayırıp sorularım karşısında beni aydınlatan değerli hocam Ali Şakir Ergin’e, ilgi ve alakasından dolayı TEBDİZ projesini yürüten Prof. Dr. İsmail Hakkı Aksoyak’a, çalışmanın her aşamasında sabırla yardımını esirgemeyen Gazi Üniversitesi doktora öğrencisi Esra Kılıç’a, Farsça ve Arapça şiirlerin tercüme edilmesinde yardımcı olan hocalarım Dr.
Öğr. Üyesi Fahrettin Coşguner ve Enes Balı’ya, İngilizce tercümelerde yardımcı
olan kıymetli hocam Alpaslan Doğan’a, üzerimde büyük emeği bulunup her zaman
olduğu gibi bu çalışmamda da yanımda olup desteğini ve yardımını esirgemeyen
Edebiyat öğretmenim Nurhayat Toprak Yıkılmaz’a teşekkürü borç bilirim.
iii ÖZET
Alibaz, Ebru (2020). “Fennî Divanı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük)”, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
Ali Şakir Ergin tarafından hazırlanıp 1996’da Ankara’da basılan Fennî Dîvânı esas alınarak yapılan bu çalışma; kelimeler, kelime grupları, terkipler, kalıplaşmış ifadeler, atasözleri, deyimler, Arapça ve Farsça ibareler vs. ele alınarak oluşturulan bir sözlüktür. Bu sözlük, Fennî Dîvânı’nın hem bağlamlı dizinini hem de işlevsel sözlüğünü ortaya koymaktadır. TEBDİZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü) platformunda hazırlanan bu sözlük, Dîvân’ın her bir kelimesinin ayıklanması, seçilmesi veya birleştirilmesi şeklinde düzenlenip sözlük maddelerinin belirlenmesi şeklinde oluşturulmuştur. Maddeler, bağlamlarındaki anlamları dikkate alınarak kaç defa kullanıldığı, aldıkları ekler ve bağlamları da verilerek anlamlandırılmaya çalışılmıştır. Maddelerin sözlük anlamlarının yanı sıra kastedilen mazmûnlar, tasavvufî veya mecazî anlamları da verilmiştir. Bir kısmının ise içerdiği özel anlamı ve kime ithafen yazıldığı, alt madde başlıklarının yanında verilmeye çalışılmıştır. Bağlamlarına göre verilen anlamların her biri için tek tek kaynak gösterme yoluna gidilmeyip kaynakçada belirtilen kaynaklardan faydalanılmıştır ve bir kısmı için özel olarak belirtme yoluna gidilmiştir.
TEBDİZ projesi altyapısıyla hazırlanan bu sözlük çalışmasında, Fennî Dîvânı’nın söz varlığı ve mana dünyası ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte şairin hayatı, edebi kişiliği, üslubuna da gerek mevcut kaynaklar gerekse Dîvân içeriğinden yola çıkılarak yer verilmiştir. Dolayısıyla bu çalışma, Fennî Dîvân’ının, sözlüğünün hazırlanmasıyla birlikte, kendisinin Klasik Türk Edebiyatına has üslubunun ve dünya görüşünün belirlenmesi bakımından kolaylık sağlayacak bir eser niteliğinde olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Fennî, Fennî Dîvânı Sözlüğü, Bağlamlı Dizin ve İşlevsel
Sözük, TEBDİZ.
iv ABSTRACT
Alibaz, Ebru (2020). “Glossary of Fennî’s Dîvân (Concordance and Functional Glossary)”, Master Dissertation, Kırıkkale.
This study is based on the Fennî’s Dîvân prepared by Ali Şakir Ergin, published in Ankara in 1996; is a glossary created by dealing with words, word groups, compounds, stereo types, proverbs, idioms, Arabic and Persian phrases, etc.
This dictionary reveals both the concordance and the functional glossary of the Fennî’s Dîvân. This dictionary, which has been prepared on the platform of TEBDİZ (History and Literature Texts Concordance and Functional Glossary), was organized by extracting, selecting or combining each word of the Divan and determining the dictionary items. Taking into account the meanings in contexts, it was tried to give meanings to the items also by giving number of use, prefixes/suffixes and contexts.
In addition to the meanings of the items, the referred mazmûns, mystical or figurative meanings are also given. For some of them, the special meaning it contains and to whom it was written to, was tried to be given next to the sub-article titles. For each of the meanings given according to their contexts, reference was not shown one by one, but the sources specified in the bibliography were used and it was specified specifically for some of them.
In this dictionary study which is based on the background of TEBDİZ Project, the vocabulary and the meaning world of the Fennî’s Dîvân was tried to be revealed. In addition, the life of the poet, his literary personality and his style were also included, through both the content of Divan and the current sources . Therefore, this study, will be considered as a literary work due to the prepared dictionary of Fennî’s Dîvân and making his unique style for Classical Turkish Literature and his point of view towards the World clear.
Keywords: Fennî, Glossary of Fenni’s Dîvân, Concordance and Functional
Glossary, TEBDİZ.
v KISALTMALAR
astrol. astroloji
Ar. Arapça
bk. bakınız
C. cilt
d. doğum
ed. edebiyat
Ed. editör
E.T. Eski Türkçe
Far. Farsça
G. Gazel
H. Hicri
haz. hazırlayan
Hz. Hazreti
K. Kaside
KT. Kıta
M. Muamma
mec. mecaz
MB. Müsebba
MD. Müseddes
MH. Muhammes
MF. Müfret
MM. Müsemmen
M.S. milattan sonra
MT. Müstezat
vi
ö. ölüm
Ş. Şarkı
T. Tarih
TH. Tahmis
TŞ. Taştir
tas. tasavvuf
TDV Türkiye Diyanet Vakfı
teş. teşmil
vb. ve benzeri
vd. ve diğerleri
vs. vesaire
Yay. yayın
vii İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ...i
TÜRKÇE ÖZET SAYFASI ...iii
İNGİLİZCE ÖZET (ABSTRACT) SAYFASI...iv
KISALTMALAR...v
İÇİNDEKİLER...vii
GİRİŞ...1
YÖNTEM...5
BİRİNCİ BÖLÜM MEHMED SAÎD FENNÎ (1850-1918) 1.1. Hayatı ... 21
1.2. Dünya Görüşü ... 21
1.3. Edebî Kişiliği 1.3.1. Şair Kimliğinin Teşekkülü, Tekâmülü ve Yakınlarının Etkisi ... 22
1.3.2. Fennî’yi Etkileyen Şairler ... 23
1.3.3. Fennî’nin Etkilediği Şairler ... 25
1.3.4. Mahlas Beyitlerinde Fennî ve Beyitlerde Klasik Şiir Geleneğinin İzleri ... 26
1.3.4.1. Bikr-i Mana Bulma Endişesi ...28
1.3.4.2. Şairin Kendi Şiirini Övme ve Diğer Şairlerin Şiirlerini Yerme Âdeti ... 32
1.3.4.3. Klasik Şiirde Patronaj ... 33
1.4. Eserleri ... 35
viii İKİNCİ BÖLÜM
FENNÎ DİVÂNI’NIN ŞEKİL VE MUHTEVA YÖNÜNDEN İNCELENMESİ
2.1. Dil ve Üslup Özellikleri ... 37
2.2. Atasözleri ve Deyimler ... 40
2.2.1. Atasözleri ... 41
2.2.2. Deyimler ... 42
2.3. Edatlar ve Bağlaçlar 2.3.1. Edatlar ... 45
2.3.2. Bağlaçlar ... 46
2.4. Ünlemler ... 46
2.5. Âyetler ve Hadisler ... 47
2.5.1. Âyetler ... 47
2.5.2. Hadisler ... 54
2.6. Dualar ve Beddualar ... 56
2.7. Fennî Dîvânı’nda Geçen Şahsiyetler ... 56
2.7.1. Dinî Şahsiyetler ve Varlıklar ... 56
2.7.1.1. Peygamberler ... 57
2.7.1.2. Halifeler ... 64
2.7.1.3. Diğer Dinî Şahsiyetler/Topluluklar ve Varlıklar ... 67
2.7.2. Tasavvufî Şahsiyetler ... 76
2.7.3. Âlimler ve Şairler ... 81
2.7.3.1. Arap Şairleri ve Âlimleri ... 81
2.7.3.2. İran Şairleri ve Âlimleri ... 84
2.7.3.3. Dîvân Şairleri ... 85
2.7.3.4. Türk Âlimler ... 87
2.7.3.5. Fennî’nin Çağdaşı Olan Şairler ile Ailesinden Şairler ... .87
ix
2.7.3.6. Adına Tahmis ve Taştir Yazılan Diğer Şairler ... 88
2.7.4. Devlet Büyükleri 2.7.4.1. Padişahlar ... 88
2.7.4.2. Diğer Devlet Adamları ... 90
2.7.5. Dîvân’da Adı Zikredilen Diğer Şahsiyetler ... 91
2.7.5.1. Mersiyeleri Yazılan Şahsiyetler ... 91
2.7.5.2. Tarihlerde Adı Geçen Diğer Şahsiyetler ... 91
2.7.6. Aşk Hikâyelerinin Kahramanları 2.7.6.1. Leylâ vü Mecnûn ... 92
2.7.6.2. Ferhâd u Şîrîn/Hüsrev ü Şîrîn ... 93
2.7.6.3. Azrâ ... 94
2.7.7. Mitolojik Kahramanlar ile Varlıklar ve Masal Kahramanları ... 95
2.7.8. Yunanî Şahsiyetler ... 97
2.8. Fennî Dîvânı’nda Zikredilen Yer ve Mekân Adları ... 98
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FENNÎ DİVÂNI SÖZLÜĞÜ (BAĞLAMLI DİZİN VE İŞLEVSEL SÖZLÜK) A/Ā/ʿA... 102
B... 190
C... 300
Ç... 329
D... 348
E... 423
F... 477
G... 506
H... 578
I/ʿI... 668
x
İ/Ī/ʿİ... 670
J... 735
K... 736
L... 810
M... 822
N... 924
O/ʿO... 976
Ö/ʿÖ... 991
P... 996
R... 1016
S... 1042
Ş... 1128
T... 1162
U/Ū/ʿU... 1221
Ü... 1229
V... 1235
Y... 1261
Z... 1305
SONUÇ ... 1327
KAYNAKÇA ... 1328
EKLER ... 1335
1 GİRİŞ
Klasik Türk Edebiyatı, kendine has bir sanat ve estetik anlayışına sahip olup İslamî kültür ile harmanlanarak Türk Edebiyatının, XIII. asrın sonlarında başlayıp XIX. asrın ikinci yarısına kadar varlığını sürdüren altı asırlık evresidir. Şüphesiz ki bu dönem boyunca manzum ve mensur pek çok eser verilmiş olması edebiyatımızın zenginliğini gözler önüne sermektedir. Klasik Türk şairlerinin manzum olarak kaleme aldığı pek çok şiir “Dîvân” adı verilen eserlerde toplanmaktadır.
Arap ve Fars Edebiyatının tesirinin büyük ölçüde görüldüğü Dîvânlarda, Arapça ve Farsça ağırlıklı kelimeler ve terkiplerin bulunması muhtemeldir.
Başlangıçta bilhassa Fars Edebiyatını taklit eden ve İran şairleri gibi eserler veren Klasik Türk Edebiyatı şairlerinin, daha sonra onlardan daha üstün olduklarını benimseme ve gösterme çabası ile mükemmeli arama ve uygulama çabaları, büyük bir sanatsal gaye güderek oluşturdukları bu eserlerde kendini göstermektedir.
Dolayısıyla “XV. asırdan itibaren kendi duygu ve düşüncelerini, yaşayışlarını, çevrelerini, gelenek ve göreneklerini, atasözleri ve deyimlerini, kısaca tümüyle kendi benliklerini Fars şairlerle oluşturdukları ortak mefhum ve kavramlarla yoğurup şekillendirerek Fars şiirinden ayrı bir Türk şiiri meydana getirmişlerdir” (Kartal, 2007: 326).
Klasik Türk Edebiyatı şairlerinin kalıplaşmış ve idealize edilmiş dünyaları içerisinde şiirlerini; en güzeli arama, orijinalliği savunma ve bikr-i mana, bikr-i fikr veya bikr-i mazmûnlarla oluşturmak endişesi, üstelik bunları belirli vezinlerle kalıplara sığdırma hünerleri şüphesiz ki onların üstün kabiliyetlerini göstermektedir.
Şairlerin titizlik ve incelikle oluşturdukları eserler muhataplarına geniş bir mana dünyasının kapılarını aralamakta; bu mana dünyası, bazen bir beyit ve hatta bir kelime ile de sunulmaktadır. Dolayısıyla bu şiirlerde akla gelen ilk unsur hiç şüphesiz mazmûnlardır. Başka bir ifade ile mazmûn, Klasik Türk Edebiyatı söz konusu olduğunda akla gelen ilk terimlerden biridir. Mazmûnlarla birlikte şiirlerde bulunan mecazî ve tasavvufî manalar, şiirlerin farklı şekilde anlamdırılması olanağını da beraberinde getirmektedir.
Tüm bu sebeplerden dolayı zengin kültür mirasımızı barındıran bu eserlerin
daha çabuk anlaşılmasına olanak sağlayan ve arkasındaki bu derin mana dünyasının
ortaya çıkarılmasına hizmet eden tetkik, tahlil, şerh vb. gibi pek çok çalışma
2 bulunmakla birlikte bunların temelini hiç şüphesiz bu alanda hazırlanan “sözlük”ler oluşturmaktadır. Sözlük, “Bir dilin bütün veya belli bir çağda kullanılmış kelime ve deyimlerini alfabe sırasına göre alarak tanımlarını yapan, açıklayan, başka dillerdeki karşılıklarını veren eser, lügat” (TDK, 2011: 2157) anlamında olup sözlükler, bir dilin, anlaşılmasını sağlayan, o dilin söz varlığı ve kültür mirasını ortaya koyarak temel kaynağını teşkil eden çalışmalardır. Günümüze kadar Türk diline ait pek çok sözlük çalışması yapılmış bulunmaktadır. Bu alanda kaleme alınan en eski sözlük, Türkçenin zenginliğini ve kültür hazinesini gözler önüne seren, Kâşgarlı Mahmud tarafından hazırlanan Dîvân-ı Lügati’t-Türk’tür (1072-1074).
Dîvân-ı Lügati’t-Türk’ten sonra XV. asırdan itibaren, Arapça ve Farsça sözlük çalışmaları yapılmıştır (Lügât-i Şâhidî - Şâhidî, Câmi’ü’l-Fürs - İbn-i Kemal vd.).
XIX. yüzyıla gelindiğinde baskı tekniklerinin de gelişmesiyle sözlük sayısında artış görülmüş ve harf inkılabının yapıldığı 1928 yılına kadar pek çok sözlük basılmıştır.
“Lehçe-i Osmanî, Behçetü’l-Lugât, Kâmûs-ı Türkî, Kâmûs- Âlâm” gibi eserler bu çalışmalardan başlıcalarıdır. XX. yüzyılın başında yayımlanan Şemseddin Sâmi’nin Kâmûs-ı Türkî (1901) adlı eseri, “Türk” adını taşıyan ilk sözlük olmakla birlikte Türkçenin pek çok yönden zenginliğini içermektedir. Daha sonra ise bu lügatleri,
“Ali Nazîmâ-Faik Reşat’ın Mükemmel Osmanlı Lugati (1901), Mehmed Salahî’nin
Kâmûs-ı Osmanî (1895-1904), İbrahim Cûdî’nin Lugat-i Cûdî (1916)” adlı eserler
takip etmektedir (Parlatır, 2006). Arap alfabesi ile yazılmış olan bu eserlerin çoğuna,
günümüzde Latin harfleriyle basılmış şekilleriyle ulaşmak da mümkündür. Bununla
birlikte Latin harfleriyle yakın geçmişte hazırlanmış olan, “İskender Pala’nın
Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Ahmet Talât Onay’ın Açıklamalı Dîvân Şiiri
Sözlüğü/Eski Türk Edebiyatında Mazmûnlar ve İzahı (haz. Cemal Kurnaz), Gencay
Zavotçu’nun Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü, Agâh Sırrı Levend’in Divan Edebiyatı
Kelimeler ve Remizler, Mazmûnlar ve Mefhumlar, Ahmet Mermer ve Neslihan
Koç’un Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü” gibi pek çok sözlük/ansiklopedik
sözlük de bilhassa Klasik Türk Edebiyatı alanına özgü hazırlanmış sözlüklerden
başlıcalarıdır. Ayrıca Türklerin tarihî seyri boyunca Türkçeye kazandırmış olduğu
pek çok sözcüğü içinde barındıran Misalli Büyük Türkçe Sözlük, bu anlamda hacimli
sözlük çalışmaları arasında yer almaktadır. Yalnızca birkaçının bahsi geçen bu
sözlüklerin yanı sıra alanına hizmet eden pek çok sözlük ve ansiklopedi çalışması
bulunmaktadır (İsen, Horata, Macit, Kılıç ve Aksoyak 2017: 42-54).
3 Tüm bunların dışında günümüzde hâlâ çalışmaları sürdürülmekte olup elektronik ortamda veri girişine devam edilmekte olan “Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü (TEBDİZ)” projesi, bu alanda yapılan çalışmalardan en hacimlisi mahiyetindedir. Zira manzum ve mensur pek çok eseri ihtiva eden bu çalışma, birçok eserin bir arada bulunup anlamlandırıldığı ve Türkiye’nin farklı üniversitelerindeki akademisyenler ve lisansüstü öğrencileri tarafından hazırlanarak yürütüldüğü bir çalışmadır. Batı’da XIX. yüzyıldan itibaren edebî metinlere uygulanan bağlamlı dizin (concordance)
1yöntemi 1987 yılında İran şairi Hâfız’ın Dîvân’ına tatbik edilmiş olup bu çalışmaların Türkiye’deki ilk örnekleri ise; 2007 yılında Furkan Öztürk tarafından hazırlanmış olan “Bâkî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin Ve İşlevsel Sözlük)” ve 2011 yılında Özer Şenödeyici’nin hazırlamış olduğu Nâʾilî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin Ve İşlevsel Sözlük) adlı doktora tezleri ile verilmiştir (Özer, 2018: 219). Günümüzde ise eserlerin dizinlerinin oluşturulması ve bağlamlarına göre anlamlandırılması yine aynı sistem üzerinden devam etmektedir. Bu sistem, sadece dizinlerinin oluşturulmasının aylarca süreceği eserlerin, kısa bir sürede dizinlerinin oluşturulmasına imkân vermektedir. Aynı zamanda bu sistemle, anlamlandırma aşamasında da aynı sözlük maddesine verilen diğer çalışmalardaki anlamların görülüp eşleştirilebilir olması, hem anlamlandırmayı kolaylaştırmakta hem de bağlamlarına göre pek çok farklı anlamların aynı anda görülmesine olanak sağlamaktadır. Bu çalışmalar, klasik sözlüklerden farklı olarak terkipler, kalıp ifadeler, atasözleri ve deyimler, âyetler ve hadisler, kelam-ı kibarlar, Arapça ve Farsça ibarelerler gibi pek çok kelime tipiyle oluşturulan sözlük maddelerini ihtiva etmektedir.
İşte bu özellikteki sözlükler oluşturulurken eserlerden hareketle, sözlük maddelerinin dizinleri oluşturulmakta ve bu maddelere bağlamlarına göre manalar verilmektedir. Dolayısıyla “Bu işlevsel sözlük çalışmaları temelde anlam-bağlam ilişkisine dayanmaktadır” (Öztürk, 2008: 327). Anlam, “Bir kelimeden, bir sözden, bir davranış veya olgudan anlaşılan şey, bunların hatırlattığı düşünce, mana, meal”
(TDK, 2011: 127); bağlam (context), “Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce ya da sonra gelen, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen birim ya da birimler bütünü” anlamına gelmektedir (Vardar, 2002: 31).
1“Sözlük bilgisinde bağlamıyla birlikte sunulan sözcüklerin oluşturduğu abecesel dizelgedir. Bağlamlı dizinler ögelerin işlevlerini belirleme olanağı verdiğinden araştırmalara büyük kolaylık sağlayan araçlardır” (Vardar, 2002: 32).
4 Bağlam teriminin bu dil bilimsel anlamından hareketle, bir şeyin anlamını belirleyen unsurun, “bağlam”ı olduğu anlaşılmaktadır. Başka bir ifade ile “Anlamların kesinleşmesi için içinde yer aldıkları bağlamların, metinlerin, kullanılışlarındaki amaçların, koşulların bilinmesi gerekir” (Aksan, 1994: 120). Dolayısıyla bütüne, bağlama bakmak gerekmektedir.
Bu bilgilerden hareketle temelde bağlam merkezli anlamların belirlenmesi amacı güdülerek hazırlanan “Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük” çalışmaları arasına dâhil edilmiş olan “Fennî Dîvânı Sözlüğü”, Ali Şakir Ergin tarafından Latin harfleriyle neşredilmiş olan Fennî Dîvânı’nı (1996), baz alınarak hazırlanmış bulunmaktadır. Dolayısıyla “Fennî Dîvanı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük)” adı altında TEBDİZ projesine dâhil edilmiş olan bu çalışma da diğer çalışmalar gibi daha evvel bahsi geçen amaçlar doğrultusunda hazırlanmıştır. Gerek kelimeler, terkipler gerekse deyimler ve atasözleri, âyetler ve hadisler, kalıp ifadeler, Arapça ve Farsça ibareler, vb. gibi birçok kelime tipi dikkate alınarak sözlük maddelerinin dizini oluşturulmuştur. Bu dizin oluşturulurken sözlük maddelerinin almış olduğu eklerin alfabetik sırası dikkate alınmıştır. Daha sonra bu sözlük maddelerinin Dîvân’da kaç farklı anlamıyla, kaç defa geçtiği bağlamlarından verilen örneklerle birlikte gösterilmiş bulunmaktadır. Kısaca bahsedilen bu yöntem doğrultusunda, bu çalışma ile hedeflenen üç temel amaç bulunmaktadır. İlki; Fennî Dîvânı’nın, belirtilen sözlük maddelerinden yola çıkarak bağlamları baz alınmış bir dizinini oluşturmak ve anlamlandırmak, böylece bir sözlük hazırlamaktır. İkincisi;
Mehmed Saîd Fennî’nin hayatı, dünya görüşü, edebî kişiliğini belirlemektir.
Üçüncüsü ise; Fennî Dîvânı’nın şekil ve muhteva yönünden incelenmesi ile birlikte Fennî’nin dili ve üslubunu belirlemektir. Dolayısıyla her üç amaçtan ortak kasıt;
Fennî Dîvânı’nın söz varlığı, dil unsurları ve kültür mirasını ortaya çıkarmak; söz
varlığı ve geniş mana dünyası ile bu eserlerden birinin daha, daha iyi kavranması,
anlamlandırılması ve anlaşılmasına katkıda bulunmak elbette ki hedeflerimizin
temelini teşkil etmektedir.
5 YÖNTEM
1. Fennî Dîvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük) adlı bu çalışmada, Ali Şakir Ergin tarafından hazırlanan “Fennî Dîvânı” adlı eseri esas alınmış olup çalışmanın büyük bir kısmı, TEBDİZ sistemi üzerinden yürütülmüştür.
2. Genel olarak üç ana bölümden oluşan bu çalışmanın ilk bölümü, şair Fennî’nin hayatı, dünya görüğü, edebî kişiliği, eserleri hakkındaki bilgileri;
ikinci bölümü Fennî Dîvânı’nın şekil ve muhtevası yönünden incelenmesini ihtiva ederken; üçüncü bölümde ise sözlük kısmı yer almaktadır.
3. Çalışmaya öncelikle gerekli kaynakların (ansiklopedi, kitap, tez, makale, sözlük vs.) belirlenmesi ile başlanmıştır. Birinci ve ikinci bölüm, kısıtlı olan kaynakların taranmasıyla ve bilhassa Dîvân’dan yararlanılarak elde edilen bilgilerin sentezi, ayıklanması ve yorumlanması ile oluşturulmuştur. Üçüncü bölüm ise kaynakçada belirtildiği üzere pek çok sözlük ve ansiklopedi başta olmak üzere muhtelif kaynaklardan edinilen bilgiler doğrultusunda hazırlanmıştır.
4. Çalışmanın teşekkülüne sözlük kısmından başlanmış olup bunun için evvela Dîvân’daki şiirlerin, Microsof Office Word programına aktarılarak düzenlemesi yapılmış olup, TEBDİZ sistemine yüklenmek için uygun hâle getirilip, Dîvân’da tüm şiirlerin mevcut olmayan vezinleri
2de bulunduktan sonra bu vezinler ile birlikte her bir şiirin nazım biçimi, nazım türü, numaraları dikkate alınarak sisteme yüklenmiştir. Sistem üzerinde her biri müstakil parçalar hâlinde bulunan kelimeler, bağlamlarına göre bu müstakil şekilleriyle ya da iki veya daha fazla sözcüğün birleştirilmesi yoluyla anlamlandırılarak sözlük maddeleri oluşturulmuştur.
5. Sözlük maddeleri ve diğer teferruatlar belli bir çerçevede, aynı kuralla dizilmiş olup sıraları ve teferruatları şu şekildedir;
Sözlük maddeleri/ana maddeler: Sözlüğü oluşturan maddeler;
kelimeler, terkipler, kelime grupları, kalıp ifadeler, deyimler ve atasözleri, âyetler ve hadisler, Arapça ve Farsça ibareler, birtakım şahsiyetler ve mekânlardan oluşup mana bütünlüğünün bozulmaması adına bazen bir cümle, bazen ise bir beyit şeklinde oluşturulmaya gayret edilerek altı çizili bir şekilde, kalın harflerle, alfabetik sıra esas alınarak verilmiştir.
2
Şiirlerin vezin tablosu Ek-2’de yer almaktadır.
6 Maddelerde isim ve fiillerin ayırt edilmesi (“gül” ismi ve “gül-” fiili vb.
gibi) ve madde bütünlüğünü sağlamak amacıyla fiiller mastar ekleri kullanılmadan ele alınıp sonlarına “-” koyarak belirtilmiştir ve tüm kelime, terkip, kelime grubu vs. ile oluşturulan birleşik fiillerde de bu kural uygulanmıştır. Bununla birlikte “et-/eyle-, ol-, kıl-” gibi yardımcı fiillerle oluşturulan birleşik fiiller de birlikte ele alınıp ayrı madde oluşturacak şekilde eklenmiştir. Örneğin; “dil-rīş” ile “dil-rīş ol-” ayrı maddeler hâlinde sözlükte yer almaktadır.
Anlam: Ana maddelerin hemen altında bu maddelerin anlamları bulunmaktadır. Maddeler anlamlandırılırken örneklerden hareketle veya diğer bir ifadeyle bağlamlarına göre anlamlandırulmış olup “1.)” şeklinde numaralandırılmıştır. Bir maddede, bağlama göre birden fazla anlam bulunması hâlinde, anlam adedince bu numaralandırmalar artarak devam ettirilmiştir “2.), 3.)...”. Bu anlamların daha sonraki yerlerde geçmesi ya da daha evvel geniş bir şekilde bahsedilmesi hâlinde “bakınız” (bk.) şeklindeki kısaltma ile gönderme yapılmıştır. Kimi maddelerin anlamlarının bitiminde faydalanılan kaynaklar metin içi dipnot yöntemi ile belirtilmeye çalışılırken herhangi bir atıf bulunmayan diğer maddelerde ise TEBDİZ sözlüğü ve öneri tablosu dikkate alınıp bilhassa
“Misalli Türkçe Sözlük (Kubbealtı Lugatı)” ve “Türkçe Sözlük” ile birlikte kaynakçada ifade edilen diğer ilgili sözlüklerden teyit edilip yorumlanarak anlamlandırma yoluna gidilmiştir. Bu nedenle anlamların her biri için tek tek kaynak gösterilmeyip bir kısmı için kaynak gösterme yoluna gidilmiştir.
Alt maddeler: Ana maddelerin tekrarı olup eklerin belirtilmesi amacıyla koyu harflerle verilmiş olan maddelerdir. Ana madde ile aynı olup bu maddelerin örneklerde geçtiği sayı adedince oluşturulan alt maddelerin diziminde ise aldığı eklerin alfabetik sırası esas alınmıştır. Bu maddeler de bağlamsal olarak verilmiş olan anlam veya anlamların alt başlıkları olacak şekilde numaralandırılmıştır; “1.1., 1.2., 1.3., ... / 2.1., 2.2., 2.3., ...
”. Ayrıca bu alt madde başlıklarının bir kısmının yanında bağlamda geçen
özel anlam (mecazî, tasavvufî vs.) ve adlar (kişi, yer vs.) da belirtilmeye
çalışılmıştır.
7
Örnekler: Her biri bağlamına göre anlamlandırılan maddelerin, bu bağlamlarının gösterilmesi amacıyla verilen beyitlerlerden oluşmaktadır.
Bentlerden oluşan nazım şekillerinde ise çalışmanın çok fazla ve gereksiz uzun olmaması amacıyla maddenin geçtiği mısra ve anlamca ona daha yakın olan bir önceki veya sonraki mısra dikkate alınarak örnekler beyit şeklinde verilmiş, bu usulle numaralandırılmış ve nazım şekilleri belirtilmiştir (Gazel 5/1, Müsebba 1/2 gibi).
3Kısaca bu adımlar doğrultusunda oluşturulmaya gayret edilen bu sözlük çalışmasında, örneklerden yola çıkarak bir maddenin Dîvân’da kaç kez ve hangi eklerle geçtiği belirlenmiş olup hangi anlam veya anlamları içerdiği ya da bağlamlarına göre kaç farklı anlamla ifade edildiği saptanmıştır.
6. Dîvân’da bulunan nazım biçimleri veya şiirlerin listesi, sayılarıyla birlikte hazırlanmış olup sözlükte kullanılmak amacıyla yapılan birtakım değişiklikler, eklemeler, düzeltmeler de mevcuttur.
İki yüz altmış dokuz sayfadan teşekkül eden Fennî Dîvânı;
13 Tevhit ve Münacat, 10 Naat (+1) ve diğerleri de din ve devlet büyüklerine yazılan 50 (+1) Kaside,
4 Muhammes, 8 Tahmis (+1), 4 Müseddes, 3 Müsebba, 1 Müsemmen, 2 Taştir, 9’u Şarkı olmak üzere 31 (+1) Musammat,
4’ü Müşterek
4olup 3’ü de Mersiye
5nazım türünde yazılan 251 (+2) Gazel,
3 Müstezat,
22 Tarih,
1 Muamma,
24 Kıt’a
31 Müfredat (Beyitler),
1 İlahi ve 4 Güzelleme nazım türünde hece vezni ile yazılan 5 şiir,
1’i Arapça, 3’ü Farsça olmak üzere Arap alfabesi eklenen 4 şiiri
3
Bent ve dörtlükten oluşan nazım şekillerinde; sözlük bölümünde, maddede bahsedildiği üzere bent numaraları değil, beyit şeklinde verilen örnekler bu usule göre numaralandırılmıştır. Fakat birinci ve ikinci bölümde bent ve dörtlük sayıları dikkate alınarak numaralandırılmıştır.
4
Gazel 245, 246, 247, 248 olarak numaralandırılmıştır.
5
Gazel 249, 250, 251 olarak numaralandırılmıştır.
8 ihtiva etmektedir. Hece vezni ile yazılan beş şiirin nazım şekli “Diğer” olarak belirtilmiştir. Divan’ın sonunda bulunan ve Arap alfanesi ile neşredilen Arapça/Farsça dört şiir de Latin harfleriyle yazılarak Türkçeye tercüme edilmiştir.
6Bu dört şiirden Arapça olanın nazım türü naattir. Esasen bu şiirin 20. kasidenin devamı olup da Arapça olması sebebiyle ayrı yazıldığı dipnotta bildirilmektedir (Ergin, 1996: 267). Bu gerekçe ile şiir, ayrı bir kaside şeklinde ele alınarak kasidelere eklenirken
7Farsça olan üç şiirden biri tahmis
8, diğer ikisi de gazel
9olmak üzere bu nazım şekillerine ilave olarak numaralandırılmıştır.
Bu ilaveler ile birlikte baştan başlayarak sonuna kadar art arda sıralanan numaralandırmalarda değişiklik yapılarak kasideler aynı kalmak üzere, musammatlardan başlayıp aynı nazım şekilleri, kendi içerisinde yeniden numaralandırılmış olup sözlükte verilen örneklerde de nazım şekilleri, bu yeni numaralandırmalar ile yer almaktadır.
Tablo 1. TEBDİZ’e Göre Yeni Nazım Numaraları ESKİ SIRA NO. NAZIM
ŞEKİLLERİ YENİ SIRA NO.
MUSAMMATLAR
LI Muhammes 1
LII Muhammes 2
LII Muhammes 3
LIV Muhammes 4
LV Tahmis 1
LVI Tahmis 2
LVII Tahmis 3
LVIII Tahmis 4
LIX Tahmis 5
LX Tahmis 6
LXI Tahmis 7
LXII Tahmis 8
LXIII Müseddes 1
LXIV Müseddes 2
LXV Müseddes 3
LXVI Müseddes 4
LXVII Müsebba 1
LXVIII Müsebba 2
6
Latin harfleriyle yazılarak Türkçeye tercüme edilen metinler ektedir; bk. Ek-1.
7
Kaside 51 olarak numaralandırılmıştır.
8
Tahmis 9 olarak numaralandırılmıştır.
9
Gazel 252, 253 olarak numaralandırılmıştır.
9
LXIX Müsebba 3
LXX Müsemmen 1
LXXI Taştir 1
LXXII Taştir 2
GAZELLER
LXXIII Gazel 1
LXXIV Gazel 2
LXXV Gazel 3
LXXVI Gazel 4
LXXVII Gazel 5
LXXVIII Gazel 6
LXXIX Gazel 7
LXXX Gazel 8
LXXXI Gazel 9
LXXXII Gazel 10
LXXXIII Gazel 11
LXXXIV Gazel 12
LXXXV Gazel 13
LXXXVI Gazel 14
LXXXVII Gazel 15
LXXXVIII Gazel 16
LXXXIX Gazel 17
CX Gazel 18
CXI Gazel 19
CXII Gazel 20
CXIII Gazel 21
CXIV Gazel 22
CXV Gazel 23
CXVI Gazel 24
CXVII Gazel 25
CXVIII Gazel 26
CXIX Gazel 27
C Gazel 28
CI Gazel 29
CII Gazel 30
CIII Gazel 31
CIV Gazel 32
CV Gazel 33
CVI Gazel 34
CVII Gazel 35
CVIII Gazel 36
CIX Gazel 37
CX Gazel 38
CXI Gazel 39
CXII Gazel 40
CXIII Gazel 41
CXIV Gazel 42
CXV Gazel 43
CXVI Gazel 44
10
CXVII Gazel 45
CXVIII Gazel 46
CXIX Gazel 47
CXX Gazel 48
CXXI Gazel 49
CXXII Gazel 50
CXXIII Gazel 51
CXXIV Gazel 52
CXXV Gazel 53
CXXVI Gazel 54
CXXVII Gazel 55
CXXVIII Gazel 56
CXXIX Gazel 57
CXXX Gazel 58
CXXXI Gazel 59
CXXXII Gazel 60
CXXXIII Gazel 61
CXXXIV Gazel 62
CXXXV Gazel 63
CXXXVI Gazel 64
CXXXVII Gazel 65
CXXXVIII Gazel 66
CXXXIX Gazel 67
CXL Gazel 68
CXLI Gazel 69
CXLII Gazel 70
CXLIII Gazel 71
CXLIV Gazel 72
CXLV Gazel 73
CXLVI Gazel 74
CXLVII Gazel 75
CXLVIII Gazel 76
CXLIX Gazel 77
CL Gazel 78
CLI Gazel 79
CLII Gazel 80
CLIII Gazel 81
CLIV Gazel 82
CLV Gazel 83
CLVI Gazel 84
CLVII Gazel 85
CLVIII Gazel 86
CLIX Gazel 87
CLX Gazel 88
CLXI Gazel 89
CLXII Gazel 90
CLXIII Gazel 91
CLXIV Gazel 92
CLXV Gazel 93
11
CLXVI Gazel 94
CLXVII Gazel 95
CLXVIII Gazel 96
CLXIX Gazel 97
CLXX Gazel 98
CLXXI Gazel 99
CLXXII Gazel 100
CLXXIII Gazel 101
CLXXIV Gazel 102
CLXXV Gazel 103
CLXXVI Gazel 104
CLXXVII Gazel 105
CLXXVIII Gazel 106
CLXXIX Gazel 107
CLXXX Gazel 108
CLXXXI Gazel 109
CLXXXII Gazel 110
CLXXXIII Gazel 111
CLXXXIV Gazel 112
CLXXXV Gazel 113
CLXXXVI Gazel 114
CLXXXVII Gazel 115
CLXXXVIII Gazel 116
CLXXXIX Gazel 117
CXC Gazel 118
CXCI Gazel 119
CXCII Gazel 120
CXCIII Gazel 121
CXCIV Gazel 122
CXCV Gazel 123
CXCVI Gazel 124
CXCVII Gazel 125
CXCVIII Gazel 126
CXCIX Gazel 127
CC Gazel 128
CCI Gazel 129
CCII Gazel 130
CCIII Gazel 131
CCIV Gazel 132
CCV Gazel 133
CCVI Gazel 134
CCVII Gazel 135
CCVIII Gazel 136
CCIX Gazel 137
CCX Gazel 138
CCXI Gazel 139
CCXII Gazel 140
CCXIII Gazel 141
CCXIV Gazel 142
12
CCXV Gazel 143
CCXVI Gazel 144
CCXVII Gazel 145
CCXVIII Gazel 146
CCXIX Gazel 147
CCXX Gazel 148
CCXXI Gazel 149
CCXXII Gazel 150
CCXXIII Gazel 151
CCXXIV Gazel 152
CCXXV Gazel 153
CCXXVI Gazel 154
CCXXVII Gazel 155
CCXXVIII Gazel 156
CCXXIX Gazel 157
CCXXX Gazel 158
CCXXXI Gazel 159
CCXXXII Gazel 160
CCXXXIII Gazel 161
CCXXXIV Gazel 162
CCXXXV Gazel 163
CCXXXVI Gazel 164
CCXXXVII Gazel 165
CCXXXVIII Gazel 166
CCXXXIX Gazel 167
CCXL Gazel 168
CCXLI Gazel 169
CCXLII Gazel 170
CCXLIII Gazel 171
CCXLIV Gazel 172
CCXLV Gazel 173
CCXLVI Gazel 174
CCXLVII Gazel 175
CCXLVIII Gazel 176
CCXLIX Gazel 177
CCL Gazel 178
CCLI Gazel 179
CCLII Gazel 180
CCLIII Gazel 181
CCLIV Gazel 182
CCLV Gazel 183
CCLVI Gazel 184
CCLVII Gazel 185
CCLVIII Gazel 186
CCLIX Gazel 187
CCLX Gazel 188
CCLXI Gazel 189
CCLXII Gazel 190
CCLXIII Gazel 191
13
CCLXIV Gazel 192
CCLXV Gazel 193
CCLXVI Gazel 194
CCLXVII Gazel 195
CCLXVIII Gazel 196
CCLXIX Gazel 197
CCLXX Gazel 198
CCLXXI Gazel 199
CCLXXII Gazel 200
CCLXXIII Gazel 201
CCLXXIV Gazel 202
CCLXXV Gazel 203
CCLXXVI Gazel 204
CCLXXVII Gazel 205
CCLXXVIII Gazel 206
CCLXXIX Gazel 207
CCLXXX Gazel 208
CCLXXXI Gazel 209
CCLXXXII Gazel 210
CCLXXXIII Gazel 211
CCLXXXIV Gazel 212
CCLXXXV Gazel 213
CCLXXXVI Gazel 214
CCLXXXVII Gazel 215
CCLXXXVIII Gazel 216
CCLXXXIX Gazel 217
CCXC Gazel 218
CCXCI Gazel 219
CCXCII Gazel 220
CCXCIII Gazel 221
CCXCIV Gazel 222
CCXCV Gazel 223
CCXCVI Gazel 224
CCXCVII Gazel 225
CCXCVIII Gazel 226
CCXCIX Gazel 227
CCC Gazel 228
CCCI Gazel 229
CCCII Gazel 230
CCCIII Gazel 231
CCCIV Gazel 232
CCCV Gazel 233
CCCVI Gazel 234
CCCVII Gazel 235
CCCVIII Gazel 236
CCCIX Gazel 237
CCCX Gazel 238
CCCXI Gazel 239
CCCXII Gazel 240
14
CCCXIII Gazel 241
CCCXIV Gazel 242
CCCXV Gazel 243
CCCXVI Gazel 244
MÜŞTEREK GAZELLER
CCCXVII Gazel 245
CCCXVIII Gazel 246
CCCXIX Gazel 247
CCCXX Gazel 248
MÜSTEZATLAR
CCCXXI Müstezat 1
CCCXXII Müstezat 2
CCCXXIII Müstezat 3
MERSİYELER
CCCXXIV Gazel 249
CCCXXV Gazel 250
CCCXXVI Gazel 251
CCCXXVII TARİHLER
a Tarih 1
b Tarih 2
c Tarih 3
d Tarih 4
e Tarih 5
f Tarih 6
g Tarih 7
h Tarih 8
ı Tarih 9
i Tarih 10
j Tarih 11
k Tarih 12
l Tarih 13
m Tarih 14
n Tarih 15
o Tarih 16
ö Tarih 17
p Tarih 18
r Tarih 19
s Tarih 20
ş Tarih 21
t Tarih 22
ŞARKILAR
CCCXXVIII Şarkı 1
CCCXXIX Şarkı 2
CCCXXX Şarkı 3
CCCXXXI Şarkı 4
CCCXXXII Şarkı 5
CCCXXXIII Şarkı 6
CCCXXXIV Şarkı 7
CCCXXXV Şarkı 8
15
CCCXXXVI Şarkı 9
MUAMMA
CCCXXXVII Muamma 1
CCCXXXVIII KIT’ALAR
Kıt’a 1
Kıt’a 2
Kıt’a 3
Kıt’a 4
Kıt’a 5
Kıt’a 6
Kıt’a 7
Kıt’a 8
Kıt’a 9
Kıt’a 10
Kıt’a 11
Kıt’a 12
Kıt’a 13
Kıt’a 14
Kıt’a 15
Kıt’a 16
Kıt’a 17
Kıt’a 18
Kıt’a 19
Kıt’a 20
Kıt’a 21
Kıt’a 22
Kıt’a 23
Kıt’a 24
CCCXXXIX MÜFREDAT (BEYİTLER)
Müfret 1
Müfret 2
Müfret 3
Müfret 4
Müfret 5
Müfret 6
Müfret 7
Müfret 8
Müfret 9
Müfret 10
Müfret 11
Müfret 12
Müfret 13
Müfret 14
Müfret 15
Müfret 16
Müfret 17
Müfret 18
Müfret 19
Müfret 20
16
Müfret 21
Müfret 22
Müfret 23
Müfret 24
Müfret 25
Müfret 26
Müfret 27
Müfret 28
Müfret 29
Müfret 30
Müfret 31
HECE VEZNİ İLE YAZILAN ŞİİRLER
CCCXL Diğer 1
CCCXLI Diğer 2
CCCXLII Diğer 3
CCCXLIII Diğer 4
CCCXLIV Diğer 5
ARAPÇA VE FARSÇA ŞİİRLER
CCCXLV Kaside 51
CCCXLVI Gazel 252
CCCXLVII Tahmis 9
CCCXLVIII Gazel 253
7. Dîvân’da, yazım birliği oluşturmak ve birtakım düzeltmeler yapmak adına yapılan değişiklikler ise aşağıdaki tablodaki gibidir;
Tablo 2. Değişiklik ve Ekleme Yapılan Kelime ve Terkipler Beyit,
bent, no:
Yanlış/ eksik/aynı kelimelerdeki farklı yazımlar
Doğru/düzeltilmiş/
standart yazım Anlam
1 (G 226/6) ‘ark-rīz ʿarak-rīz ter döken, terleyen
2 (G 139/6) ‘azūbet ʿuzūbet tatlılık, şirinlik
3 (MB 3/5) acak ancak sadece, yalnızca
4 (KT 21) adelīb andelīb bülbül
5 (TH 7/1) ağı ağu zehir; acı, ızdırap
6 (G 177/5) āh ātel-bār āh-ı āteş-bār ateş saçan ah
7 (G 3/1) āşūb-e dil āşūb-ı dil gönül karıştıran (sevgili) 8
(K 38/43) (K 42/2) (MD 2/3)
āzerde āzürde incinmiş, kırılmış
9 (G 243/11) bededen bedenden beden, vücut
10 (T 13/2) behā bahā paha, değer
11 (Ş 4/3) belābān balaban büyük, yırtıcı, avcı kuş
12 (G 43/5) bu bū koku
13 (G 48/4) bu bū ebū (kısaltılmışı)
14 (K 34/14) bürkuʿ bürkaʿ örtü, peçe, nikab
15 (KT 21) cebān cebbān korkak
16 (G 130/1) cenet cennet
17 (K 43/24) cerār cerrār dilenci
18 (K 45/10) çeşme-i sār çeşme-sār çeşmesi, pınarı çok olan yer (çeşme başı)
19 (Ş 5/2) çeşm-i īm’ān çeşm-i imʿān dikkatli göz; dikkatli bakış
17
20 (G 241/6) cevfi dendān cevf-i dendān dişinin kovuğu
21 (MH 2/5) dārü’l-fünūmdur dārü’l-fünūnumdur dārü’l-fünūn; ilimler kapısı, üniversite
22 (K 41/25) denilir denīler deni; alçak, soysuz, aşağılık
23 (KT 2) dih-hāhāsce dil-hˇāhınca istediğin gibi, gönlünce
24 (TH 1/3) --- dü iki
25 (K 28/2) dū cihān dü-cihān iki cihan
26 (K 24/45) du gītī dü-gītī iki cihan
27 (G 124/1) dümūğ dümūʿ gözyaşları
28 (K 50/3)
(G 160/5) düyā dünyā
29 (K 42/23) ekiffā ekfā eşler, denkler
30 (K 49/9)
(G 122/7) encāz incāz sözü yerine getirme
31 (K 32/3) erhā irhā dizginleri koyverme, salıverme
32 (K 24/24) fızza fıdda gümüş
33 (MH 4/9) garet gayret
34 (K 37/1) gāyā gūyā güya
35 (K 39/35) gec-rev kec-rev eğri gidişli
36 (G 132/5) ger ma’be germābe hamam
37 (K 43/33) gıpta-küşan gıpta-keşān gıpta eden, imrenen
38 (G 195/1) görümezse görünmezse görün-
39 (TH 5/2) gübgüb gabgab gerdan
40 (MD 2/7) günc künc köşe
41 (64/7) günc-i nihān genc-i nihān gizli hazine
42 (D 3/1) günül gönül
43 (G 152/12) gussa-küşān gussa-keşān gam götüren, gamı kaldıran
44 (G. 27/2) halāvat halāvet zevk, tat
45 (G 244/2) hālī hāli hāl, ben
46 (MB 1/9) hasv ü hāşāk has ü hāşāk çer çöp
47 (G 86/5) hayhal hayāl
48 (K 37/15)
(G 183/4) hayra-dār hīre-dār kamaşmış, fersiz kalmış, donuk;
hayran, şaşkın
49 (K 29/5) hayre-dār hīre-dār kamaşmış, fersiz kalmış, donuk;
hayran, şaşkın
50 (T 12/2) hırman harman
51 (M 1/8) hisbetle nisbetle kıyas edildiğine göre, nazaran
52 (K 37/56) horde-bīn hurde-bīn mikroskop
53 (MB 2/15) hū-nāb hūn-āb kanlı gözyaşı
54 (T 6/4) hūşyāvendī hūşyāverdī akıllılar
55 (G 100/4) hutā hıtā huten; miskin çıktığı bölge
56 (T 12/1)
(Ş 2/8) hümar humar mahmurluk, şaşkınlık
57 (TH 1/3) ʿimād ʿamād yokluk, yokluk âlemi
58 (K 39/8) istivār üstüvār sağlam, dayanıklı, kuvvetli
59 (MT 2/5) iysār īsār ikram etme, cömertlik
60 (G 92/7) karamış kabarmış kabar-
61
(G 136/6) (K 39/53) (G 89/7)
kem-behā kem-bahā pahası az, değersiz
62 (G 98/4) keysū geysū gīsū; saç
63 (K 40/54) kirān-kadr girān-kadr değeri büyük olan, çok değerli
64 (K 42/ 28) kirbet kürbet gam, tasa, kaygı
65 (KT 14) kirbet kürbet gam, tasa, kaygı
66 (68/8) kopan kapan- (ayaklarına) kapanmak
67 (G 92/9) kuramış kurarmış kur-
68 (G 158/1) la’l-i mezāb laʿl-i müzāb eritilmiş lal; şarap 69 (K 134/2)
(MT 1/1) māl māh ay (parlak yüzlü sevgili)
70 (D 1/1) māl ü melāl māl ü menāl mal mülk, servet
71 (G 185/2) mazara manzara
72 (K 40/58) meba menbaʿ kaynak
73 (G 4/6)
(G 246/1) mehr mihr güneş; sevgi, sevda
74 (TH 8/7) melce-i penāh melceʾ-penāh sığınılacak yer
18
75 (K 46/40) meştūt meşdūd sımsıkı bağlanmış, şeddedilmiş
76 (MH 1/15) mevāl mevvāl Arap Halk Edebiyatında bir türkü
çeşidi
77 (G 246/7) mey-i āşām mey-āşām şarap içen, sarhoş
78 (K 43/18) mezāc u meşvār mizāc u mişvār huy, tabiat ve tarz, üslup
79 (G 190/6) milvân milyân dolmuş
80 (K 37/8) minet minnet
81 (TH 1/4) misk ezfer misk-i ezfer güzel kokulu misk 82 (K 24/38) miski ezfer misk-i ezfer güzel kokulu misk
83 (K 46/27) morde-dil mürde-dil ölü, hissiz gönül
84 (G 155/3) mübtesem mübtesim gülümseyen, tebessüm eden
85 (G 90/2) müg mürg kuş
86 (TŞ 1/5) muhabet muhabbet sevgi
87 (MB 3/1) mükte-perdāz nükte-perdāz nükteli söz söyleyen
88 (K 45/55) mülevvān melevān gece ve gündüz
89 (G 40/10) müncezeb müncezib cezbedilen, tuttulmuş, tutkun
90 (K 37/15) mürrīh mirrīh Merih/Behram
91 (G 152/16) müşāta meşşāta gelin süsleyen kadın, bezekçi, maşita
92 (MF 18) mustas muhtas bağlı
93 (G 170/7) muzmar muzmer gizlenmiş, saklanmış (şey)
94 (MH 2/3) na’me nağme ahenkli ses, ezgi
95 (K 30/13) nām u pāk nām-ı pāk mübarek ad
96 (G 1/8) nā-yı kalem nāy-ı kalem kalemin neyi, kamışı 97 (G 129/1) nenk ü nām neng ü nām ün, şan, şöhret 98 (K 27/7) neşīmen-gāh nişīmen-gāh yuva, mesken; meclis
99 (73/5) niğām nağām nağmeler
100 (K 20/18) nih-kıbāb nüh-kıbāb dokuz cennet 101 (MB 1/11) nisbetide nisbetinde oran, ölçü, derece 102 (G 197/5)
(G 216/5) nukkād nakkād iyiyi kötüden ayıran; münekkit
103 (G 88/2) nūşīde nūşīne tatlı ve yumuşak şarap
104 (K 47/30) nusrat nusret yardım, üstünlük
105 (G. 39/3) pebe penbe pembe/pamuk
106 (D 4/3) penā-gāh penāh-gāh sığınılacak yer, melce
107 (D 5/4) pīr-hen pīrehen gömlek
108 (K 34/20) rehi vasl reh-i vasl kavuşma yolu
109 (G 120/3) rişk reşk kıskanma, haset
110 (G 39/9) rūzen revzen pencere (cam)
111 (G 175/2) sā’īd sāʿid kol
112 (G 56/3) sammūr semmūr samur
113 (G 162/2) sasın sansın san-
114 (K 47/22) seʿāyet siʿāyet dedikodu, gıybet
115 (TH 7/7) sebk-i mağzāne sebük-mağzāne akılsızca, düşüncesizce
116 (G 44/3) şem’i sūzān şemʿ-i sūzān yanan mum
117 (MH 2/7) serdān serdār ileri gelen; yüce
118 (G177/3) sermet sermest sarhoş
119 (G 108/2) ser-nevişt ser-nüvişt kader, alın yazısı
120 (K 42/23) sibkat sebkat geçme, önde bulunma
121 (K 40/8) Sihrāb Sührāb Zaloğlu Rüstem’in oğlu; yiğitliğiyle ile ünlü İran kahramanı
122 (G 92/5) şimdilek şimdilik
123 (G 126/3) şimşār şimşād şimşir ağacı (sevgilinin boyu)
124 (T 10/3) şīn şeyn ayıp, kusur, leke
125
(MB 1/6) (G 11/4) (G 21/1) (G 47/2) (G 125/7) (G 159/2) (G 190/3)
şirişk sirişk gözyaşı
126 (MD 3/1) siyer seyr yolculuk, sefer
127 (K 41/21) tāgīler tagılır dağılır (dağıl-)
128 (MD 1/1) tasīl tahsīl ilim öğrenme
129 (K 32/8) tekiyye tekye tekke
