Londra Konferansı'nın altmışıncı yıldönümünde

(1)

H

SPY J

ŞÜ

Londra Konferansımın Altmışıncı

A

NKARA üniversitesi Siyasal Bil

giler Fakültesi Derglsi’nin son

sayısında (cilt 34, 1979, S. 111-

46) “Sövres’e Karşı Anadolu’nun Bir

Yayını” başlığı altında, 1920’de Hikmet

(Bayur) tarafından yazıldığını sandığım

Türk Muahede-i Sulhiyesi

ve Mahiyet-i

Hakikiyesi adlı ilginç bir kitapçığın yeni

harflere çevrim yazısını kısa

bir Sunuş’la yayımlamıştım.

Yıldönümünde

■ ■ ■

YAZAN:-Mete TUNCAY

Burada ise, 1979-80 kışında S ta n ford Ü n iv e rs ite s i'n d e fu lb ight araştırıcısı olarak bulundu ğum serada, "Savaş, Devrim ve Barış Üstüne Hoover Kurumu’’- nun Arşıvi’ ndeki Eliot Grinnell Mears Koleksiyonu’ nda gördü ğüm, Amiral Bristol’ ün bu zata yazdığı üç mektuba değinmek is tiyorum. (1) Bu mektuplar şimdiye kadar herhangi bir yerde çıkma dığı gibi, yazılırken günün birinde yayımlanacakları da herhalde hiç düşünülmemiştir.

İstanbul’daki Amerikan H asta nesinin adını taşıdığı, Amiral Mark Lambert Bristol'ün kim ol duğunu anlatmam gerekmez bile. 1868-1939 yıllan arasında yaşayan bu denizci-diplomat, 1919 başla- nnda Akdeniz’deki Amerikan filo sunun komutanlığına atanmış ve İstanbul’ a gelerek, aynı zamanda ABD'nin Yüksek Komiserliği g ö revini üstlenmişti. 17 şubat 1927’de TC ile A B D arasında resmi ilişkilerin kurulmasını sağla yan ve yeni Türk devletini tanıyan anlaşma da, AB D adına onun im zasını taşımaktadır. (2)

Mektupların kendisine yazıldığı E. G. Mears ise, Atina ve İstan bul'da A B D Ticaret Komiserliği (ataşeliği) yapmış, Bırakışma D ö nemi’ nde Ermenistan ve Trans- kafkasya’ya gönderilen Amerikan Askerî H eyeti’nde (Harbord M is sion) iktisat uzmanı olarak bulun muş, sonra W ashington'da Am eri kan Ticaret Bakanlığı Dış Ticaret Komiseri (Daire Başkanı) olmuş, daha sonra Stanford Üniversi- tesi'nde iktisat okutmuştur. Ev- rak-ı metrukesi bu nedenle Stan- ford'taki Hoover A rşivi’nde bu lunmaktadır. E. G . Mears, cum huriyetin hemen ilk günlerinde "Çağdaş Türkiye” diye büyük bir kitap hazırlamıştır: M odem Tur key. A Politico-Econom ic Inter pretation, 1908-1923 inclusive, with Selected Chapters by Repre sentative Authorities (New York: MücMillan, 1924), xvi + 779 sayfa. (Siyasal-Ekonomik Bir Yorum. 1908-23, 1923 dahil, konular üs tünde temsil edici nitelikte yetki sahipleri tarafından yazılmış seç kin bölümlerin eklenmesiyle.)

AÇ GÖZLÜLÜK İTİRAFI

Amiral Bristol İstanbul’dan, Washington'daki Dış Ticaret Komiseri Mears’e 24 mayıs 1920 tarihli mektubunda, Sèvres hak kında şunları yazıyor (Mears’ in kitabında yazdığı önsözle birlikte gönderilen bu mektubun tümü 2 sayfadır):

“ Türk (Barış) Antlaşması yavaş yavaş gazetelerde çıkıyor. Pek şaşırtıcı bir yanı yok. Bu olanları bekliyordum. Yapılan, salt bir emperyalizm ve ticaret egemenliği (komersiyalizm) antlaşması, insanlığa ve azınlık haklarına al dırdığı yok. Gayri Müslim ırklar kendi başlarının çaresine bakmala rı için bırakılmış. Antlaşmanın tü mü yayımlandıktan sonra da pek değişiklik beklemiyorum. Koşullar fazla değiştirilmemiş. Şimdiki Türk (İstanbul) hükümetinin hiç bir gücü yok. Bağlaşıkların elinde bir araçtan başka bir şey değil.” Belirtmek gerekir ki, Sèvres üstüne Bağlaşık Devletler açı sından bu olumsuz değerlendir menin çok daha ağınnı, Türkiye’de “ İngiliz Casusu Lavrens” diye ta nınan Albay T .E . Lawrence 30 mayıs 1920 tarihlî Sunday Ti- mes’ta çıkan bir yazısında yapm ış tır:

“ Türk Antlaşm ası’nm hüküm leri, onları düzenlemekte parmağı olanlarca bile yerine getirilmesi olanaksız saydıyor. Eski Türk imparatorluğunun gerçek koşullan olsun, onu paylaşan ülkelerin askeri ve malî güçleri olsun hesaba katılmamış. Hükümleri saptayan taraflann herbiri yalnızca ne koparabileceğine, daha doğrusu komşulan için alınması en güç olup da reddedilecek ne bu lunduğuna bakmış. Bu belge, yeni Asya'nın düzeni değil, fâtihlerin açgözlülüklerinin bir itirafı, âdeta bir ilâm. Tek bir maddesi bile üç yıl uygulamaya dayanamaz. A l man (Versailles) Antlaşm asından yalnız bir bakıma daha mutlu ola cak - çünkü düzeltilmeyecek, unutulacak-” (3)

Amiral Bristol’ün aynı adresteki Mears’e 19 kasım 1920 tarihli ikin ci mektubu (tümü 8 sayfadır), Rusya’daki iç savaşta yenilen be yaz önderlerinden General Vran- gel’ln ve 125.000 yandaşının St. Louis Kruvazörü, altı destroyer ve bir tüccar gemisi ile Türkiye’ye nasıl taşındığını anlattıktan sonra, sözü Yunanlılara, Ermenilere ve Türklere getiriyor:

“ Venizelos'un Yunanistan'daki seçim yenilgisi: Ingiltere’nin yanlış ata oynadığının bir başka kanıtıdır. Ayrıca, burada herkesin bildiği, ama bizde, bizim halkı mızın inanmayacağı bir şeyi gösteriyor — Yun anlıların değersizliğini- Venizelos'un bu yenilgisini, bizim İnsanlarımızın, Yunanlıların işe yaramazlığını an lamaları için kullanabilmenizi isterdim ."

ARSLANI İNİNE

SIKIŞTIRIRSAN

Aynı mektupta, Türklerin

Ermenistan’a saldırısı için Amiral Bristol’ün söylediği şudur: “ Ars- lanı inine sıkıştıran bir kimse, onun şiddetli tepki göstereceğini bilmeli.” Anadolu'daki Yunanlı ların ne yapacakları ve Ermenilere

verilmesi istenen topraklar konu sunda da, Amiral Bristol'ün y o rumu şöyle:

“ Herhalde ardlanm dönüp ka çacaklar, sonra Türkler onları ko

valayıp kesecek. Bütün dünyada i Türklerin aleyhine atılıp tutula- ; cak. Am a elbette, Yunanlılar S Anadolu’ya oraya gitmek istedik- $ leri için gittiler, oraya gitmeleri | için yalvararak gittiler, durum Ş hakkında birazcık bir şey bilen ; herkes oraya gitmeleri için haklı î bir neden olmadığını düşündüğü , halde gittiler.

Herhangi bir komitenin Tü»U- | ye'nin herhangi bir parçasının î Ermenistan'a verilmesini öğütle- ; yebUeceğini düşünemiyorum ;

— meğer ki, ya ‘Kuvvet Haktır’ — S ilkesine ya da büyük bir Müslü- : man çoğunluğunun yaşadığı belli bir araziyi onlardan alıp ceza olsun diye Ermenilerin egemenliği altına koyarak Türkiye’nin ceza landırılması gerektiği görüşüne dayanan keyfî bir karar alınsın. Fakat bu durumda da, cezalandırı lanlar muğber olacaklar ve muhte melen, cezalandırılmak istenenler, onlar olm ayacak.”

HERŞEYE ASILDILAR,

SONRA

VAZGEÇTİLER

Amiral Bristol’ün değineceğim üçüncü mektubu, İkincisinden üç yd sonra, yine İstanbul’dan, bu arada Stanford Üniversitesi İktisat Bölümü'nde öğretim üyesi olan Mears’e 8 kasım 1923’te y a zılmış (tümü 5 sayfa). Bu mektu bunda Amiral Bristol, birinci b ö lümüne A B D delegesi olarak katıl dığı Laussane K onferansıyla ilgili izlenimlerini anlatmaktadır:

“ ... bir kenarda oturmak ve baş kalarının çalışmalarım sey - •retmek, seyretmekten başka y a pılacak işi olmamak, bir yandan da, yapıldığını gözlemlediğin işin, en aptalca ve ilginçlikten uzak bir biçimde yapıldığını hissetmek.”

Amiral Bristol, “ Bilgiçlik edinmek küçümsenmeye yol açar” özdeyişini hatırlattıktan sonra, “ Avrupa diplomatlarını hakir görmüyorum, ama onlara saygı ve hayranlığım azaldı" demektedir. “ Lausanne'da, Bağlaşıklar her şe ye asıldılar, sonunda her şeyden vazgeçtiler.” Bristol, —hiç kuş kusuz, A B D çıkarlarını düşü nerek— kapitülasyonların toptan kaldırdmış olmasına hayıflan maktadır. Ona göre, “ Gözden geçirilip 3-5 yıllık geçici bir süre yaşatılabilirlerdi.” Aslında, Amiral’in istediği olmuş, Türkiye beş yd süreyle dışalım gümrükle rini değiştirmemeyi yükümlenmiş- tir. Ama, önemli olan, onun şu son gözlemidir:

“ Buradaki sorunun ekonomik bir sorun olduğunu hep söylerdim. Lausanne’daki durum tam böyley- d i.”

(1) Box 1 - Accession No. 25004-8.09. Ts. Turkey B 861.

(2) On yd önce, ABD dünya savaşma girince, Osmanlı Devleti’yle de iliş kileri kesilmişti. Lausanne Barış Anlaşması’nm onaylanması, 18 ocak 1927’ de ABD Senatosu’nca kabul edilmiştir.

(3) E.G. Mears'in yukarıdaki metinde andığım kitabının (Prof. Albert Hutchinson Putney tarafından ya zılan “Uluslararası İlişkiler” bölü münde) s. 516'ya eklediği dip notundan aktarılmıştır.

O ’nu aramızdan alıp götüren

m eş’um olayın ikinci

yıldönüm ünde, dostları ve

kendisini sevenler

İPEKÇİ

için, 1 Şubat 1981 pazar

günü saat 11 ’de Zincirlikuyu

K a b rista n ın d a bir araya

gelecekler.

O ’nunlayız.

Sibel ÏP E K Ç Î

PERŞEMBE PAZARI NDA

SATILIK VEYA KOMPLE (KAT, KAT)

KİRALIK HAN-DÜKKAN

Müracaat: Saat: 14.00 - 18.00 arası: 43 24 43

MAHMUT TESELYA

Milliyet: 914

ELEMAN ARANIYOR

Bir kuruluşun Pazarlama teşkilâtında pazarlamacı olarak yetiştirilmek üzere, askerliğini yapmamış, lise mezunu veya yüksek okul öğrencisi eleman aranmaktadır.

Müracaatların aşağıdaki adrese şahsen yapılması rica olunur. AD RES:

Cağaloğlu Nuruosmaniye Cad. Gazi Sinanpaşa Sokak No. 10 İSTANBUL

Milliyet: 908

., , •'X>-, ^ _

sa*

»d**

Giyimden mefruşata, züccaciyeden

ev aletlerine en ünlü markaların en kaliteli, e

çeşitlerinde en büyük İndirim

Yeni Karamürsel’de. Gelin,çeşitler tük(

sevdiğiniz renkleri, desenleri se

kolaylığı içinde seçin. Yeni Karar

bu olağanüstü ucuzluğundan ya

NOT • Mefruşat, perdelik, halı, mobilya, yün, elektrikli

ev aletleri, saat ve züccaciye, oyuncak, parfümeri, kırtasiye, hediyelik eşya ve benzeri reyonlarda da tenzilat uygulanmaktadır. • Tenzilatlı satışlarımızdan kredili müşterilerimizde aynen istifade ederler. Şişli Mağazamızın teras katındaki Kafeteryamız öğle