6. Gymnospermlere Ait Örnekler II.
Prof.Dr. Fatmagül GEVEN
Bu familyadaki bitkiler yaz kış yeşil kalan, monoik, bazen dioik, ağaç veya çalı formundadır. Yapraklar pul şeklinde veya subulat, bazen dımorftur. Dişi kozalakta kozalak pulları yassı veya peltat ya da etli ve birleşiktir, buna göre olgun kozalaklar ya odunludur ya da etli bir bakkaya benzer.
Anadolu’ da yetişen cinsler şu özelikleriyle ayrılabilir.
Fam: Cupressaceae
1. Dişi kozalak etli, pullar etli ve birleşik; bakka,
2. Meyva çapı 1 cm kadar; 1-6 tohumlu;
tohumları saran sert bir kılıf yok.... Juniperus
2. Meyva 5 cm; 3 tohumlu, tohumlar sert kılıflı bir çekirdek içinde ...Arceuthos
1. Dişi kozalak odunlu; kozalak pulları peltat, olgunlukta aralanır; tohum kanatlı ve çok
sayıda... Cupressus
Juniperus (ardıç) türleri monoik ya da dioik, ağaç veya çalı formunda bitkilerdir. Dişi kozalak etli pullardan oluşmuştur, bakka tipindedir. Bu cinsteki türlerin bir kısmında yapraklar subulattır.
Bu cinsin en yaygın olan türüdür. Bir Akdeniz bitkisi olmasına karşın, Trakya’da ve Anadolu’nun bir çok yöresinde rastlanır.
Dioik ve sık bir çalı, bazen küçük bir ağaç formundadır.
Yaprakları subulat, dala dik ve üçlü vertisillat (nodyumdan çevresel çıkan 3 yaprak) dizilişli, üst yüzünde boyuna, beyaz iki çizgi görülür.
Bakka tipindeki meyvaları 6-9 mm çapında, küre şeklinde, kırmızımsı kahverengidir; tepesinde 3 karpelin izi belirgindir.
Juniperus oxycedrus (katran ardıcı)
J. nana’ya, Kuzey yarıkürenin yüksek dağlarında, Anadolu’da 1800 m’den daha yükseklerde rastlanır. 40-50 cm boyunda sık kümeler meydana getiren bu çalı monoiktir.
Yaprakları J. oxycedrus’un yapraklarından daha dar ve kısadır, vertisillat dizilmiş ve dala yaklaşmış durumdadır.
Meyvalar 2 yılda olgunlaşır, ilk yıl yeşildir ikinci yıl rengi mavimsi siyaha döner; çapı 1 cm kadar olan bakkanın tepesinde üç karpelin izi kolayca görülür. Meyvalar çok sayıda salgı cebi ve 3 tane de tohum taşır, lezzeti ve kokusu hoş, kendine özgüdür; meyvalar yenir, diüretik etkilidir.
J. nana (cüce ardıç, bodur ardıç, dağ ardıcı)
J. communis (adi ardıç) de Kuzey yarıküre bitkisidir ve Avrupa’da sık rastlanır; yurdumuzda Trakya’da varlığı saptanmıştır.
Bu dioik çalı J. nana’ya çok benzer, meyvaları biraz daha küçük, 5-6 mm çapındadır.
Toros Dağları’ndan Lübnan’a kadar uzanan alanda, 1300-2000 m yetişen bir türdür.
Yaprak dökmez; yaprakları daha uzun ve geniştir, 2.5 cm x 3 mm ve subulattır.
Andız meyvası, pulları etlenmiş ve birleşik, grimsi- mavi renkli mumlu bir tabaka ile kaplanmış, 2-2.5 cm çapında küremsi bir bakkadır. Diğer ardıç meyvalarından farklı olarak sert ve odunlaşmış bir endokarpı bulunur, 3 tohum bu çekirdeğin içindedir. Etli kısmı reçine yanında şeker de içeren bu meyvalardan andız pekmezi hazırlanır.
Juniperus genusundan meyvası bakka olan bazı türlerde yapraklar pulsu ve imbrikat dizilişlidir.
J. drupacea (Arceuthos drupacea) (andız)
Anadolu’ nun kuzey kesiminde yetişen dioik bir çalıdır.
Yaprakları dekusat ve imbrikat dizilişlidir, dörtlü gruplar halinde bulunur; yaprakların sırt kısmında boyuna-eliptik bir leke görülür ki bu, uçucu yağı taşıyan salgı cebidir.
Alçak boylu, hoş olmayan kokulu bu türün meyvaları 5-7 mm çapında, mavimsi, siyah renkli ve 2 tohumludur.
J. sabina (sabin ardıcı)
Doğu Akdeniz bitkisi olan bu ağaç Kuzey, Batı, Güney ve Orta Anadolu’ nun dağlık yerlerinde yetişir.
Monoik bir ağaçtır, dallanma dipten itibaren görülür; boyu 20 m, çapı 1 m’ ye erişir;
pulsu yapraklarının dizilişi nedeniyle sürgünleri 4 köşeli görülür. Yaprakların sırtında salgı bezi yoktur.
Bakka mavimsi-siyah renkli, 12 mm kadar çapta ve 1-2 tohumludur.
J. foetidissima (kokar ardıç, koca ardıç).
boyu 30 m’ye kadar ulaşabilen monoik bir ağaçtır. J. foetidissima ile aynı yerlerde yetişir; aralarındaki fark bu tür dipten dallanmaz, sürgünler 4 köşeli değildir; yaprakların sırtında salgı cebi vardır; meyva 8-10 mm çapındadır ve 4-6 tohum taşır.
J. excelsa (boylu ardıç)
Bu türe Anadolu’nun batı ve güneyinde rastlanır.
Dioik bir çalı veya boyu 4 m kadar olabilen küçük bir ağaç formundadır.
Bakka kırmızı-kahverengi ve 4-9 tohumdur, ayrıca pulpası (etli mezokarp) liflidir.
J. phoenicea (Finike ardıcı)
C. familyası bitkilerinden iki genusta dişi kozalaklar odunlaşmış peltat pullardan meydana gelmiştir ve pullar olgunlukta aralanır.
Cupressaceae
Akdeniz bitkisidir, Batı ve Güney Anadolu’nun sahil kesiminde yetişir.
Yaprakları koyu yeşil renkli, pul biçiminde ve küçüktür; karşılıklı ve imbrıkat dizilmiştir.
Her zaman yeşil kalan bir ağaçtır.
Dişi kozalaklar 2.5-3.5 cm çapında küreye benzer şekildedir, tek başına bulunur, rengi gençken sarımsı-kahverengidir sonradan griye döner; olgunlukta birbirinden ayrılan, 8-12 tane, köşeli ve peltat puldan meydana gelmiştir.
Cupressus sempervirens (servi)
Dallarının biçimi ile ayırt edilebilen 2 varyetesi vardır;
C. sempervirens var.
horizontalis’te dallar yataydır.
Anadolu’da yerli olan bu varyeteye karışık ormanlarda rastlanır. Dalları yukarı yönelmiş olan,
C. sempervirens var. pyramidalis Güney ve Batı Anadolu’da yetişir, ayrıca mezarlıklarda, rüzgarı tutması için de park ve bahçelerde yetiştirilir.
Thuja cinsinin de kozalakları odunludur; bir türü batıda, diğeri doğuda yetişir.
T. occidentalis (batı mazısı), vatanı Kuzeydoğu Amerika olan dioik bir ağaççıktır.
Süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Kozalakları ovoid, 15 mm kadardır, odunlaşmış 6-8 puldan meydana gelmiştir ve pulların sırtı boynuzludur.
T. orientalis (doğu mazısı). Bu türün vatanı Çin, Moğolistan gibi Uzakdoğu ülkeleridir.
Dallar aynı düzlem üzerindedir, yelpazeye benzer. Kozalakları 6 puldan meydana gelmiştir, sırtı geriye kıvrık, mahmuzludur.
Tohumları kanatsızdır.
Kültürü kolay yapılan bir türdür, kurak yerlerde yetiştirilir; park ve bahçelerde çit yapmak üzere çok sık ekilmektedir.
7. Türkiye’nin Doğal Angiospermae Taksonlarına Ait Örnekler
