GİRİŞ Kavramlar, Kurumlar, Veriler MAKROİKTİSAT

(1)

MAKROİKTİSAT

Ders Notları

İstanbul Bilgi Üniversitesi

GİRİŞ

Kavramlar, Kurumlar, Veriler

Birinci Bölüm

A.S.Akat Makroiktisat – Nisan 2002 3

Makroiktisat

• Mikroiktisat tekil hane ve firmanın karar sürecini ve bunların piyasalarda karşılıklı bağlantılarını inceler

• Makroiktisat çok sayıda hane, firma ve piyasayı eşanlı etkileyen ekonominin tümüne ait gelişmeleri inceler

• Makroiktisadın temel uğraşı, ekonomik büyüme, işsizlik, enflasyon, faiz haddi, döviz kuru, dış denge ve kamu dengesi arasındaki karşılıklı ilişkilerin saptanmasıdır

• Tanımı gereği, makroiktisat için iktisat politikaları- nın tasarlanması ve uygulanması çok önemlidir

• Tartışmaların odağında kamunun ekonomiye müdahale biçimler yer alır

Makroiktisadın zorlukları

• Makroiktisat aynı anda hem soyut hem de somut olmak zorundadır

• Soyut: ekonomilerin davranışını açıklayan genel model ve teoriler gereklidir

• Somut: teorik çerçeve Türkiye, ABD, AB, vs. fiilen varolan somut ekonomilere uygulanmak zorundadır

• Halbuki özellikle farklı gelişmişlik düzeyindeki ekonomiler arasında benzemezlikler çoğu kez benzerliklerden fazladır

• Maalesef makroiktisadın temel teorik çerçevesi gelişmiş ülkelerin karşılaştığı sorunlara çözüm ararken oluşmuştur

• Türkiye’nin geçmişi ve bugünü ise çok farklıdır

(2)

Temel değişkenler

• GSMH büyüme hızı: ekonomik faaliyetteki değişimin yön ve hacmi

• İşsizlik: iş bulamayanların sayı ve oranı

• Ödemeler Bilançosu: ekonominin dış dünya ile ilişkileri

• Enflasyon: fiyatlar genel seviyesindeki değişim

• Faiz haddi: paranın fiyatı

• Döviz kuru: dövizin fiyatı

• Kamu maliyesi: vergiler, kamu harcamaları, bütçe dengesi

• Para ve mevduat: para arz ve talebinin değişimi

Temel kurumlar

• Maliye Bakanlığı: bütçenin hazırlanması, uygulanması ve vergiler

• Hazine: kamu borçlanması, dış ekonomik ilişkiler, mali sektör denetimi

• Merkez Bankası: para otoritesi, döviz rezervleri, ödemeler bilançosunun izlenmesi

• Devlet İstatistik Enstitüsü: milli gelir, dış ticaret, enflasyon, sanayi üretimi, vs. temel veriler

• BDDK: bankacılık sektörü denetiminden sorumlu üst kurul

• IFI: Uluslararası mali kuruluşlar (IMF ve Dünya Bankası)

Bazı tanımlar

• Boom: GSMH’da hızlı büyüme

• Resesyon: GSMH’da kısa süreli eksi büyüme

• Depresyon: GSMH’da uzun süreli eksi büyüme

• Deflasyon: fiyatlar genel seviyesinde düşüş

• Maliye politikası: bütçe tarafından temsil edilen kamunun vergileme ve harcama kararları toplamı

• Para politikası: Merkez Bankası tarafından alınan para arzı miktarı ve faiz haddi kararları

• Döviz kuru politikası: döviz kurunda kamu müdahalesi (olmaması dahil)

• Dış ticaret politikası: mal ve hizmet ihracatına kamu müdahaleleri

En basit model: çevrisel akım

• Makroiktisadın çıkış noktası ekonominin bütünü açısından gelir ve harcama akımlarının analizidir

• İşin özü aslında çok basittir

• Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik aktöre gelir yaratır

• Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik aktörün harcamasıdır

• Buna gelir ve harcama çevrisel akımı deriz – Çevrisel akımın düzgün işleyişini hangi

mekanizmalar sağlar?

– Çevrisel akım ne zaman bozulur?

– Bozulduğu takdirde tekrar düzgün işleyişi için neler yapılabilir?

(3)

Çevrisel akım şeması

Haneler Firmalar

•Varsayımlar:

•Devlet yok; Finans yok; Dış dünya yok

Faktör gelirleri (TL) Üretim faktörleri (emek, sermaye, vs)

Mal ve hizmetler Harcamalar (TL)

Gayrisafi Yurtiçi Hasıla – GSYİH

• Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) ekonomideki toplam üretim, gelir ve harcamaları ölçer

• Bir ülke içinde belirli bir dönemde üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa değerine eşittir

• Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) itarafından üçaylık ve yıllık olarak hesaplanır

• GSYİH ekonominin tüm kanuni üretimini kapsar

• Piyasaya çıkmadan hane içinde tüketilen (tarım) ve yasak malları (uyuşturucu) kapsamaz

• Üretimde girdi olarak kullanılan mal ve

hizmetlerin birden fazla hesaba girmesine izin verilmez (katma değeri ölçer)

Gayrisafi Milli Hasıla – GSMH

• GSYİH ülke içinde belirli bir dönemde üretilen geliri ölçer

• Ancak, ülke içinde üretilen gelirin bir bölümü yurt dışında mukim kişi ve kurumlara aittir: örneğin dışarıya yapılan faiz ve temettü ödemeleri

• Aynı şekilde, ülkede mukim kişi ve şahısların yurt dışından gelirleri olabilir: örneğin yurt dışından gelen faiz, temettü ve işçi dövizleri

• Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) bir ülkede mukim kişilerin elde ettikleri toplam gelirdir

• GSYİH’ya yurt dışından net faktör gelirlerinin eklenmesi ile elde edilir

GSMH’nın bileşkenleri

• Tüketim (C) haneler tarafından tüketim amacı ile satın alınan tüm mal ve hizmetleri kapsar (yeni konut hariç)

• Yatırım (I) firmalar, haneler ve devlet tarafından sermaye malları, binalar (yeni konut dahil) ve stoklar için yapılan tüm harcamaları kapsar

• Kamu tüketimi (G) yerel ve merkezi idare tarafından satın alınan tüm mal ve hizmetleri kapsar fakat

transfer harcamaları dahil değildir

• Net ihracat (NX) mal ve hizmet ihracatından mal ve hizmet ithalatının çıkarılması ile bulunur

• Temel makro özdeşlik:

Y = C + I + G + NX

(4)

Milli Muhasebe Yöntemleri

ÜRETİM HARCAMA GELİR

Ciftcilik ÖZEL NİHAİ TÜKETİM ÜCRETLER

Ormancılık Gida-içki Özel Sektör

Balikçılık Dayanıklı Tüketim Malları Kamu Sektörü

Tarım Toplam Yarı Dayanıklı ve Dayanıksız Tük. Mal. MAAŞ Tasocakcılıgı Enerji-Ulastırma-Haberleşme Özel Sektör

İmalat Hizmetler Kamu Sektörü

Elektrik, gaz, su Konut Sahipliği KENDİ HESABINA ÇALIŞAN

Sanayi Toplam DEVLETİN NİHAİ TÜKETİM HARCAMALARI RANT

İnsaat Sanayi Maaş-Ücret KAR

Toptan ve Parakende Diger Cari Firma-dışı kar

Otel ve Lokanta Hizmetleri GAYRİSAFİ SABİT SERMAYE OLUŞUMU Firma karı

Ticaret Toplam Kamu Sektörü FAİZ GELİRİ

Ulastirma ve Haberleşme Makine Techizat

Mali Kuruluşlar Bina İnşaat

Konut Sahipliği Bina Dışı İnşaat

Serbest Meslek Hizmetleri Özel Sektör İzafi Banka Hizmetleri Makine Techizat

SEKTÖRLER TOPLAMI Bina+Konut Insaati

Devlet Hizmetleri STOK DEĞİŞMELERİ

Kar Amacı Olmayan Özel Hizmetler Mal ve Hizmet İhracatı

TOPLAM Mal ve Hizmet İthalatı

Ithalat Vergisi NET İHRACAT

GSYIH (Alıcı Fiyatlarıyla) GAYRİSAFİ YURTİÇİ HASILA Dış Alemden Gelen Istatistiki Hata

Dış Aleme Giden GSYIH (İstatistiki Hata Çık.) Dis Alem Net Faktör Gelirler Toplamı

GSMH (Alıcı Fiyatlarıyla)

GSMH: Sektörler itibariyle (1)

( Katrilyon TL) 2000 GSMH % Pay

Ciftcilik 16,6 13,2

Ormancılık 0,4 0,3

Balıkçılık 0,6 0,4

Tarım Toplam 17,5 14,0

Tasocakcılıgı 1,4 1,1

İmalat 23,9 19,0

Elektrik, gaz, su 3,7 3,0

Sanayi Toplam 29,0 23,1

İnsaat Sanayi 6,5 5,2

Toptan ve Parakende 20,5 16,3 Otel ve Lokanta Hizmetleri 4,4 3,5

Ticaret Toplam 24,9 19,8

Ulastirma ve Haberleşme 17,6 14,0

Mali Kuruluşlar 4,7 3,7

Konut Sahipliği 5,8 4,6

Serbest Meslek Hizmetleri 4,4 3,5

İzafi Banka Hizmetleri 4,1 3,3

SEKTÖRLER TOPLAMI 106,4 84,7

Kaynak : MB

GSMH: Sektörler itibariyle (2)

(Katrilyon TL) 2000 GSMH % Pay

Tarım Toplam 17,5 14,0

Sanayi Toplam 29,0 23,1

Diğer Sektörler Toplam 59,8 47,6

SEKTÖRLER TOPLAMI 106,4 84,7

Devlet Hizmetleri 12,6 10,1

Kar Amacı Olmayan Özel Hizmetler 0,5 0,4

TOPLAM 119,5 95,2

Ithalat Vergisi 5,1 4,0

GSYIH (Alıcı Fiyatlarıyla) 124,6 99,2

Dış Alemden Gelen 5,3 4,2

Dış Aleme Giden 4,3 3,4

Dis Alem Net Faktör Gelirler Toplamı 1,0 0,8

GSMH (Alıcı Fiyatlarıyla) 125,6 100,0

Kaynak : MB

GSYİH: harcama kalemleri (1)

ÖZEL NİHAİ TÜKETİM 89,1 71,5

Gida-içki 32,6 26,2

Dayanıklı Tüketim Malları 12,7 10,2 Yarı Dayanıklı ve Dayanıksız Tük. Mal. 12,3 9,9 Enerji-Ulastırma-Haberleşme 15,8 12,7

Hizmetler 9,5 7,7

Konut Sahipliği 6,2 5,0

DEVLETİN NİHAİ TÜKETİM HARCAMALARI 17,5 14,1

Maaş-Ücret 12,6 10,1

Diger Cari 4,9 3,9

GAYRİSAFİ SABİT SERMAYE OLUŞUMU 27,8 22,4

Kamu Sektörü 7,5 6,0

Makine Techizat 2,0 1,6

Bina İnşaat 2,1 1,7

Bina Dışı İnşaat 3,4 2,7

Özel Sektör 20,4 16,4

Makine Techizat 11,8 9,5

Bina+Konut Insaati 8,6 6,9

İÇ TALEP (stok değişmeleri hariç) 134,5 107,9 Kaynak : MB

(5)

GSYİH: harcama kalemleri (2)

ÖZEL NİHAİ TÜKETİM 89,1 71,5

DEVLETİN NİHAİ TÜKETİM HARCAMALARI 17,5 14,1 GAYRİSAFİ SABİT SERMAYE OLUŞUMU 27,8 22,4 İÇ TALEP (stok değişmeleri hariç) 134,5 107,9

STOK DEĞİŞMELERİ 2,7 2,2

Mal ve Hizmet İhracatı 30,0 24,0

Mal ve Hizmet İthalatı -39,3 -31,5

NET İHRACAT -9,3 -7,5

GAYRİSAFİ YURTİÇİ HASILA (GSYİH) 127,8 102,6

Istatistiki Hata -3,3 -2,6

GSYIH (İstatistiki Hata Çık.) 124,6 100,0

Kaynak :MB

Reel ve nominal GSMH

• Milli gelir muhasebesi daima cari fiyatla tutulur

• Nominal GSMH mal ve hizmet üretimini o dönemde fiilen geçerli (cari) fiyatlarla hesaplar

• Reel GSMH mal ve hizmet üretimini baz alınan yılın (sabit) fiyatları ile hesaplar

• GSMH deflatörü nominal milli geliri sabit fiyatlarla milli gelire dönüştüren enflasyon ölçüsüdür

• Halen 1987 yılı baz alınmakta, yani reel milli gelir 1987 fiyatları ile hesaplanmaktadır

• Dönemler arası karşılaştırmalarda reel GSMH kullanılır

Nominal ve reel GSYİH

Nominal GSYİH % GSMH Reel GSYİH %

(Triyon TL) Değişim İndeks Deflatör (Trilyon TL) Değişim İndeks

1987 75 100 75 100

1988 129 72,9 173 69,7 76 2,1 102

1989 227 75,9 304 75,5 76 0,3 102

1990 393 72,9 526 57,6 84 9,3 112

1991 630 60,3 843 59,2 84 0,9 113

1992 1093 73,5 1.463 63,5 89 6,0 120

1993 1982 81,3 2.652 67,4 97 8,0 129

1994 3868 95,2 5.177 107,3 91 -5,5 122

1995 7762 100,7 10.388 87,2 98 7,2 131

1996 14772 90,3 19.769 78,0 105 7,0 140

1997 28836 95,2 38.591 81,2 113 7,5 151

1998 52225 81,1 69.892 75,3 116 3,1 155

1999 77415 48,2 103.604 55,8 111 -4,7 148

2000 124583 60,9 166.729 50,9 119 7,4 159

Kaynak: MB

GSYİH ve GSMH: TL ve US$

Nominal GSYİ H Faktör Gelirleri GSMH Ortalama GSMH %

$/TL (Milyar $) Değ i şimİ ndeks

1987 75 0,3 75 860 87 100

1988 129 -0,05 129 1.434 90 3,7 104

1989 227 3,0 230 2.124 107 18,8 123

1990 393 4,1 397 2.609 151 40,8 173

1991 630 4,3 634 4.180 151 0,1 173

1992 1.093 10 1.104 6.881 159 5,4 183

1993 1.982 15 1.997 11.047 179 12,9 206

1994 3.868 19 3.888 29.818 130 -27,7 149

1995 7.762 92 7.855 45.846 169 30,5 195

1996 14.772 206 14.978 81.591 181 6,9 208

1997 28.836 557 29.393 152.438 189 4,5 218

1998 52.225 1.293 53.518 261.675 200 5,5 230

1999 77.415 868 78.283 421.076 184 -7,9 211

2000 124.583 1.013 125.596 625.208 199 8,4 229

Kaynak : MB

(Trilyon TL)

(6)

Uluslararası karşılaştırmalar

• Uluslararası karşılaştırmalarda GSYİH’nın nüfusa bölünmesi sonucu elde edilen kişi başına GSYİH kullanılır

• Mal ve hizmetlerin fiyatlarında ülkeden ülkeye görülen farklılıklar uluslararası karşılaştırmalarda ek sorunlar yaratır

• Bir yöntem nominal GSYİH’nin cari döviz kuruna bölünerek dolara çevrilmesidir

• Daha gerçekçi yöntem ülkelerde aynı mal ve hiz- metlerden oluşan bir sepetin maliyetine bakmaktır

• Satın Alma Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity – PPP) Dünya Bankası tarafından hesaplanır

Dünya: kişi başına GSMH

kişi başına Gayrisafi Milli GSMG- PPP Gayri Safi Milli (1) / (2) dolar, 2000 Gelir PPP (1) ABD % 'si Gelir (2) %

ABD 34.260 100 34.260 100

Japonya 26.460 77 34.210 77

Almanya 25.010 73 25.050 100

Yunanistan 16.940 49 11.960 142

Arjantin 12.090 35 7.440 163

Meksika 8.810 26 5.080 173

Rusya 8.030 23 1.660 484

Brezilya 7.320 21 3.570 205

Türkiye 7.030 21 3.090 228

Çin 3.940 12 840 469

Mısır 3.690 11 1.490 248

Hindistan 2.390 7 460 520

Pakistan 1.960 6 470 417

Bangladex 1.650 5 380 434

Nijerya 790 2 260 304

Kaynak: World Bank

Fiyat endeksleri

• Enflasyon fiyat endeksleri tarafından ölçülür

• Çok sayıda bağımsız bölümden oluşan bir bütündeki değişimi ölçmek için endeksler kullanılır

• Farklı unsurlara belirli ağırlıklar verilerek bir sepet oluşturulur ve sepetin değeri izlenir

• Tüketici Fiyatları Endeksi – TÜFE – ve Toptan Eşya Fiyatları Endeksi – TEFE – en önemli endekslerdir

• 1994 baz yıldır

• Aylık, yıllık (son oniki aylık), yıl sonu ve

ortalama (son oniki ay yıllık ortalaması) şeklinde izlenir

TÜFE’nin bileşimi

AĞIRLIK (% )

TÜFE 100

Gıda İçki 31,1

Giyim 9,7

Konut 25,8

Ev Eşyası 9,3

Sağlık 2,8

Ulaştırma 9,3

Eğlence 2,9

Eğitim 1,6

Lokanta 3,1

Diğer 4,4

(7)

TEFE-TÜFE farkı

• TEFE firma girdileri düzeyinde enflasyonu ölçer

• Dört ana kalemi vardır: Tarım (22.2 %), Maden- cilik (2.5 %), İmalat Sanayi (71.1 %) and Elektrik- Gaz-Su (4.2 %)

• Diğer ülkelerde Üretici Fiyatları Endeksi kullanılır

• TÜFE’de tüketicinin satın aldığı nihai ürünler, TEFE’de ara mal ve girdiler vardır

• Gömlek, pantalon TÜFE’de, kumaş, iplik TEFE’dedir

• TÜFE’nin yarısından fazlası hizmetler ve kiradır, TEFE’de hizmet ve kira yoktur

• TEFE ne ölçtüğü daha belirsiz bir endekstir

Aylık TEFE ve TÜFE

0 3 6 9 12 15

Oca.98 Tem.98 Oca.99 Tem.99 Oca.00 Tem.00 Oca.01 Tem.01 Oca.02

%

CPI WPI

Yıllık TEFE ve TÜFE

25 35 45 55 65 75 85 95 105

Oca.98 Tem.98 Oca.99 Tem.99 Oca.00 Tem.00 Oca.01 Tem.01 Oca.02

%

CPI -Annual WPI-Annual

Ortalama ve yıllık TÜFE

25 50 75 100 125

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001

%

CPI Annual CPI -Average

(8)

TÜFE: Şubat 2000 ayrıntılar

EN YÜKSEK ARTIŞ AYLIK % YILLIK % EN DÜŞÜK ARTIŞ AYLIK % YILLIK %

DOMATES 48,5 250,2 BADANACI VE BOYACI ÜCRETİ 1,7 53,5

PORTAKAL 28,6 110,1 PAMUK 1,7 107,9

ELMA 24,1 131,9 KANAPE VE DİVAN 1,4 43,5

KIVIRCIK 14,2 374,5 BELEDİYE SUYU 1,3 76,0

ŞANS OYUNLARI MASRAFLARI 11,1 25,3 TOZ ŞEKER 1,0 147,1

YUMURTA 10,1 172,3 TAVUK ETİ 0,9 76,2

BİR BARDAK ÇAY 7,3 69,0 OTOMOBİL 0,8 92,1

OTOBÜS ÜCRETİ 6,1 63,4 BUĞDAY UNU 0,7 130,0

ODUN ÜCRETİ 5,6 75,3 BELEDİYE OTOBÜSÜ ÜCRETİ 0,5 81,7

BİSKÜVİ 4,4 73,1 LAHANA 0,5 430,5

KAĞIT MENDİL 4,0 103,0 MAZOT 0,2 106,5

EV TEMİZLİK SABUNLARI 3,5 90,7 KALORİFER YAKIT ÜCRETİ 0,1 132,9

HAMBURGER 3,3 44,6 LİMON -1,5 16,8

EV KİRASI 3,2 38,7 AYAKKABI -2,1 66,7

TUVALET KAĞIDI 3,1 114,9 İLAÇLAR -4,7 68,8

POĞAÇA 2,7 60,1 BOT -4,8 70,3

ANAHTAR YAPTIRMA ÜCRETİ 2,6 81,7 KAZAK -5,8 68,0

SICAK YEMEKLER 2,3 37,5 DOĞALGAZ -5,8 80,5

KAĞITLI ŞEKER 2,2 101,0 TAKIM ELBİSE -6,2 63,6

BEYAZ PEYNİR 2,1 41,9 PANTALON -6,5 57,8

TEFE: Şubat 2000 ayrıntılar

EN YÜKSEK ARTIŞ AYLIK % YILLIK % EN AZ ARTIŞ AYLIK % YILLIK %

MARUL 42,4 273,6 SÜPER BENZİN 2,3 116,3

TAZE FASULYE 41,9 120,8 ÇİKOLATALAR 2,1 69,1

TÜTÜN 35,7 69,0 BELEDİYE SUYU 1,6 113,7

SİVRİ BİBER 34,8 80,0 MOTORİN 1,2 111,6

DOMATES 28,7 131,2 HORTUMLAR 1,1 74,9

YUMURTA 14,8 180,5 KALORİFER YAKITI 0,7 139,4

ZİRAİ MÜCADELE İLAÇLARI 14,3 210,5 BUĞDAY UNU -0,1 120,4

BUHAR VE KALORİFER KAZANI 12,9 90,2 LPG TÜPLERİ (EV TİPİ) -0,2 85,5

CAM ÇUBUK-CAM PROFİL 12,5 107,7 SELÜLOZİK BOYALAR -0,3 70,3

TEMİZLEME TOZLARI 11,5 118,8 KANATLI HAYVAN YEMİ -0,9 90,8

HAVALANDIRMA VE KLİMA CİHAZ 10,9 323,8 KÜTÜKLER -1,4 107,2

DÜZ CAM (PENCERE, SERA CAMI) 9,9 160,8 TUTKAL -1,7 149,5

BİSKÜVİ 6,8 79,6 MARGARİNLER -1,8 108,0

BÜYÜKBAŞ-KÜÇÜKBAŞ HAY. YEM 6,0 79,5 AKRİLİK ELYAF -2,2 63,0

İZOLE TUĞLA (YALITIM TUĞLASI) 5,5 47,8 YÜKSEK YOĞUNLUK POLİETİLEN -2,7 36,4

HAM PETROL 5,3 51,5 İNSAN SAĞ. KUL. İLAÇLAR -7,2 70,5

TAŞKÖMÜRÜ 5,2 110,3 DOĞALGAZ -10,0 71,2

TEMİZLİK KAĞITLARI 4,4 114,5 AMONYUM SÜLFAT % 21 N -10,6 76,7

ÇIPLAK BAKIR TEL (6mm ALTINDA) 3,0 69,5 GLİSERİN -12,1 37,4

Ölçme sorunları

• Sepet gerçek durumu temsil etmeyebilir – 1994 kriz yılı idi

– TÜFE’de kira payı çok yüksektir

– Tarım ürünleri TEFE’ye gereksiz volatilite getiriyor

• İkame etkisi: nisbi fiyat değişince daha ucuz mal tercih edilir

• Yeni mallar: cep telefonu, bilgisayar yoktur

• Kalite artışı: beraberinde gelen fiyat artışından ayırdedilmelidir

• ABD için uzun dönemde TÜFE’nin enflasyonu % 0.5-2 arasında yüksek gösterdiği hesaplanmıştır

TÜFE, TEFE ve GSMH deflatörü

25 50 75 100 125

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999

%

TÜFE-ort TEFE-ort. GSYİH DEFLATÖR

(9)

REEL EKONOMİ

Büyüme, Yatırım, İstihdam

İkinci Bölüm

Üretim ve büyüme

• Ülkeler arasında hayat standardında çok büyük farklar olduğunu kolayca gözlemliyoruz

• Keza, aynı ülkenin de zaman içinde hayat standardında büyük değişmeler olabilmektedir

• Zenginliğin kökeninde ekonomik büyüme ve verimlilik artışları yatmaktadır

• Bugün fakir ülkeler arasında kişi başına geliri

zengin ülkelerin 19uncu yüzyıl sonundaki düzeyine ulaşamayanlar mevcuttur

• Bazı ülkeler hızla zenginleşmiş (Japonya), diğerleri ise zaman içinde gerilemiştir

• Dünya deneyimi öğreticidir

Dünyada büyüme

Kişi Başına 1900 Kişi Başına 1997 Büyüme Reel GSYİH yılı Reel GSYİH yılı hızı ÜLKE DÖNEM (başlangıç) sıralama (son) sıralama (%)

Japonya 1890 - 1997 1.196 6 23.400 2 2,82

Brezilya 1900 - 1997 619 10 6.240 9 2,41

Meksika 1900 - 1997 922 7 8.120 7 2,27

Türkiye 1927 - 1997 1.287 8 6.430 8 2,11

Almanya 1870 - 1997 1.738 5 21.300 4 1,99

Kanada 1870 - 1997 1.890 3 21.860 3 1,95

Çin 1900 - 1997 570 12 3.570 10 1,91

Arjantin 1900 - 1997 1.824 4 9.950 6 1,76

Amerika 1870 - 1997 3.188 2 28.740 1 1,75

İndonezya 1900 - 1997 708 9 3.450 11 1,65

Hindistan 1900 - 1997 537 13 1.950 12 1,34

İngiltere 1870 - 1997 3.826 1 20.520 5 1,33

Pakistan 1900 - 1997 587 11 1.590 13 1,03

Bangladeş 1900 - 1997 495 14 1.050 14 0,78

1997 US$ Fiyatlarıyla (Satın alma gücü paritesi)

Kişi başına GSMH: eğilimler

1000 6000 11000 16000 21000 26000

1927 1937 1947 1957 1967 1977 1987 1997

Japan Turkey Germany Argentina US UK

(10)

Türkiye’de ekonomik büyüme

• 1923 öncesi için güvenilir ve anlamlı veri yoktur

• 1923-2000 arası (78 yıl) Türkiye’nin ortalama GSMH büyüme hızı % 4.5’tur

• Ancak nüfus da yıllık ortalama % 2.3 artmıştır

• Kişi başına reel milli gelirin uzun dönem ortalama büyüme hızı % 2.1’dir

• Türkiye, Japonya, Kore, Tayvan gibi “ekonomik mucize” yaratmamıştır

• Arjantin, İngiltere gibi nisbi gerileme yaşamamıştır

• Pakistan, Bangladeş gibi ekonomisi durağan kalmamıştır

• Ayrıntılar bir sonraki tablodadır

Türkiye: büyüme performansı

Dönem GSMH Nüfus Kişi Başına GSMH Yorum

1923-2000 4,5% NA NA Nüfus verileri 1927'de başlıyor

1927-2000 4,5% 2,3% 2,1% Savaş yılları dahildir

1927-1950 2,6% 1,8% 0,8% Savaş yılları dahil

1927-1939 6,5% 2,1% 4,3% Yeniden inşa ve devletçilir

1939-1945 -6,0% 1,2% -7,2% Savaşın ekonomik faturası

1945-1950 6,3% 2,1% 4,0% Savaş sonrası toparlanma

1950-2000 4,8% 2,4% 2,3% Demokrasi, darbe, kriz, vs.

1950-1960 5,8% 2,8% 2,9% DP ekonomiyi dönüştürüyor

1960-1970 6,0% 2,5% 3,4% Demirel ve planlı ekonomi

1970-1980 4,4% 2,3% 2,0% Popülizm ve kriz

1980-1990 5,3% 2,4% 2,8% Özal ekonomiyi dışa açıyor

1990-2001 3,2% 2,2% 1,0% İsraf edilen onyıl

Türkiye: kişi başına reel GSMH

Sabit 2000 fiyatları (PPP USDollars)

1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000

1927 1937 1947 1957 1967 1977 1987 1997

Verimlilik ve zenginlik

• Zenginliği belirleyen verimliliktir

• Verimlilik bir işçinin bir zaman biriminde (saat, hafta, vs.) ürettiği fiziki mal ve hizmet miktarını ölçer

• Kişi başına yüksek milli gelire sahip ülkeler tanım icabı yüksek verimliliğe de sahiptir

• GSMH’nın hızlı büyümesi verimliliğin hızlı büyümesi ile özdeştir

• Verimlilik ne üretildiğine değil, ne kadar etkin üretildiğine bağlıdır çünkü mühim olan kişi başına yüksek katma değer üretebilmektir

• İsviçre, Danimarka örneklerini hatırlayın

(11)

Üretim fonksiyonu

• Üretimde kullanılan girdiler ile ürün miktarı arasındaki ilişkiyi üretim fonksiyonu tasvir eder

Y = A F ( L, K, H, N ) Y = ürün miktarı

A = üretim teknolojisi L = emek miktarı

K = fiziki sermaye miktarı H = insan sermayesi

N = doğal kaynak miktarı

• F girdilerin nasıl birleştiğini gösteren üretim fonksiyonudur

• Makroiktisatta ölçeğe göre sabit getiri varsayılır

Devlet ve büyüme

• Uzun dönem büyüme hızları kamu politikaları ile çok yakından ilgilidir

• Bazı önemli politikalar şunlardır:

– Tasarruf ve yatırımın teşvik edilmesi (K) – Eğitim ve insan sermayesinin teşviki (H) – Mülkiyet hakları ve siyasi istikrar (A, F) – Yabancı sermayenin cezbedilmesi (K, A) – Nüfus artışının denetlenmesi (L)

– İhracata yönelik büyüme (A)

– Araştırma ve teknolojinin teşviki (A) – Fiyat istikrarı (hepsi)

Tasarruf ve büyüme

Kişi Başına GSYİH Yatırımların GSYİH ortalama büyüme oranı içindeki payı

(% ) 1960-91 ( % ) 1960-91 ( % )

Güney Kore 7,0 24,0

Singapur 6,7 32,0

Japonya 5,4 34,0

İsrail 3,3 26,0

Kanada 2,7 24,0

Brezilya 2,6 19,0

Batı Almanya 2,6 27,0

Meksika 2,4 16,0

Türkiye 2,3 20,6

İngiltere 2,1 18,0

Nijerya 2,0 13,0

ABD 1,9 22,0

Hindistan 1,5 14,0

Bangladeş 1,4 4,0

Şili 1,3 20,0

Ruvanda 1,2 4,0

Sermaye birikimi ve mali sistem

• Büyüme için sermaye birikimi, sermaye birikimi için yatırım, yatırım için tasarrufları yatırıma kanalize edecek olan mali sistem gereklidir

• Makroekonominin özü, bir ekonomide tasarruf yapanlarla yatırım yapanların aynı kişiler

olmaması yatar

• Mali sistem, ekonomideki tasarruf ve yatırım kararlarının eşgüdümünü sağlar

• Mali sistemi üç bölümde ele alabiliriz::

– Mali piyasalar

– Mali aracı kurumlar

– Denetleyen kamu kurumları

(12)

Mali sistemin bölümleri

• Mali piyasalar: tahvil ve hisse senedi piyasalarıdır

• Piyasada alınıp satılan menkul değerlerle çalışır

• Mali aracı kurumlar: bankalar ve yatırım fonlarıdır

• Tasarruf yapanla yatırım yapan arasında aracılık yaparlar

• Para gibi çok hassas bir ürün söz konusu

olduğundan, dünyanın her yerinde mali sistem sıkı düzenlemelere tabidir

• Kamu kurumları: Merkez Bankası, Hazine, Sermaye Piyasası Kurulu, Bankacılık Denetleme ve

Düzenleme Kurulu

• Kamu kurumları mali sistemin düzgün işleyişi gözetler

Nüfus ve istihdam

• Nüfusun çalışabilir yaştaki bölümüne (15-65 yaş arası) yetişkin nüfus denir

• Emek gücü, issizler de dahil olmak üzere mal ve hizmet üretimi için emeklerini arzeden insanlardan oluşur

• İstihdam artı işsizlik emek gücünü verir

• Emek gücüne katılma oranı emek gücünün yetişkin nüfusa oranıdır

• Gelişmiş ülkelerde emek gücüne katılma oranı daha yüksektir

• Daha çok kadının çalışması temel nedendir

• Nüfus artışı düşük ülkelerde yetişkin nüfusun toplam nüfusa oranı daha yüksektir

Uluslararası karşılaştırmalar

Bütün sayılar World Bank 1997; son sütun (*işaretli) DIE

(Milyon) Türkiye ABD Almanya Japonya Hindistan Turkey*

Toplam Nüfus 64 268 82 126 961 64

Erişkin Nüfus 41 175 56 87 587 41

Erişkin Nüfus/Toplam Nüfus 64% 65% 68% 69% 61% 64%

İşgücü 29 136 41 67 416 22

İşgücü/Toplam Nüfus 45% 51% 50% 53% 43% 34%

Katılım Oranı 71% 78% 73% 77% 71% 54%

Kadın İşgücü Oranı 36% 46% 42% 41% 32% -

İstihdamın yapısı

• Gelişmiş ülkelerin bir diğer özelliği emek

gücünde ücret ve maaşla çalışanların oranının % 90’lara varmasıdır

• ABD, Almanya, vs. sanayi ülkelerinde nüfusun % 10’undan az kısmı kendi işinde çalışan yada

işveren statüsündedir

• Türkiye’de istihdamın yapısı çok farklıdır

• Ücret ve maaşla çalışanlar, geçici işçiler de dahil, istihdamın sadece % 45’ini oluşturur

• Kendi işinde çalışan, aile işletmesinde ücretsiz çalışan ve işverenler ise istihdamın % 55’idir

• İşsizlik kavramının Türkiye’de gelişmiş

ülkelerden farklı algılanmasının geri planı budur

(13)

Türkiye: nüfusun dağılımı

yetişkin nüfus (41 milyon)

Emek gücü (22 milyon) İstihdam

(20.4 milyon)

Emek gücü dışında (19 milyon=

İşsizler (1.6 milyon)

Türkiye’de sivil istihdam

millions %

Ücretsiz Aile İşçisi 5,1 25%

Kendi Hesabına Çalışan 5,1 25%

Ücretli 7,3 36%

Yevmiyeli 1,8 9%

İşveren 1,1 5%

Toplam Sivil İşgücü 20,4 100%

Sektörel millions %

Tarım, Ormancılık, Avcılık ve Balıkçılık 8,3 41%

Madencilik ve Taşocaklığı 0,2 1%

İmalat Sanayi 3,4 17%

Elektrik, Gaz ve Su 0,1 0%

İnşaat ve Bayındırlık İşleri 1,3 6%

Toptan ve Perakende Ticaret, Lokanta ve Oteller 2,8 14%

Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama 0,9 4%

Mali Kurumlar 0,5 2%

Toplum hizmetleri 2,9 14%

İşsizlik türleri

• İktisatçılar dört işsizlik türünü ayırdederler – Yapısal işsizlik

– Gizli işsizlik

– Konjonktürel işsizlik – Geçici işsizlik

• İlki sermaye yada insan sermayesi yetersizliğinden kaynaklanır

• Kısa dönemde sadece makro politikalarla çözülmez

• İkincisi çok düşük verimli istihdamdır

• Makroiktisatta önemli olan konjonktürel işsizliktir

• Büyüme ile birebir ilişkisi vardır

• Tam istihdamı sağlamış ekonomilerde bile bir miktar geçici işsizlik mutlaka olur

Neden işsizlik olur?

• Piyasa sisteminde işsizliğin neden ve nasıl oluştuğu çok tartışmaya yol açmıştır

• Teorik olarak, işsizlik halinde ücretlerin düşmesi ve emek piyasasının dengeye gelmesi gerekir

• Ama gerçek hayatta böyle olmaz

• Reel ücretin düşmesine rağmen iş bulamayanlar kalır

• Makroiktisat emek piyasası için “esneklik” ve

“rijidite” kavramlarını kullanır

• Yapışkan ücretler (tersi esnek ücretler) yada yapışkan fiyatlar (tersi esnek fiyatlar) makroeko- nomik dalgalanmaların açıklanmasında önemli rol oynayan kavramlardır

(14)

GELİR VE HARCAMA TEORİSİ

İlk model: Klasikler ve Keynes

Üçüncü Bölüm

Model ve gerçek

• İktisadi olayların karmaşıklığı teoriyi soyut modeller üstünde çalışmaya mecbur eder

• Böylece nisbeten basit kavramsal yapılar aracılığı ile temel ilişkiler açığa çıkartılır

• Gerçeğe yaklaşmak için kısıtlayıcı varsayımlar adım adım gevşetilir

• İlk modelimizde şu varsayımları yapacağız:

– Enflasyon yoktur ve olması söz konusu değildir; yani reel ve nominal ayırımı gereksizdir

– Ekonomi dışa kapalıdır: dış ticaret, sermaye hareketi, döviz kuru yoktur

– Hatta, devlet yoktur

Milli gelir özdeşliği

• GSYİH’nın aynı anda ekonominin toplam gelirini ve toplam harcamaları yansıttığını hatırlayalım

Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX

• Kapalı ekonomide Net İhracat kalemi düşer Y = C + I + G

Y = C + S + T

• Devleti de soyutlayınca işler iyice basitleşir Y = C + I

Y = C + S

• Bu basit ilişkiden yola çıkacağız

Tasarruf = Yatırım

• Çevrisel akımın düzgün işleyici için kazanılan gelirin tümünün harcanması gerekir

• Tüketim her iki denklemde varolduğuna göre, tanım icabı bu eşitlik yatırım harcamalarının tam tasarruf kadar olması ile mümkündür

S = I

• Halbuki, tasarruf ve yatırım kararları farklı ekonomik aktörler tarafından alınmaktadır

• Makroiktisat teorisinin ilk ama en önemli sorusu budur: bir ekonomide yatırım harcamalarının tasarruflara eşit olmasına ne ve nasıl temin eder?

• İki zıt hipotez vardır: Klasik ve Keynesyen

(15)

Klasikler: faiz haddi

• Klasik yaklaşım milli gelirin (Y) harcama kararla- rından bağımsız şekilde sabit olduğunu kabul eder

• Üretimi sermaye, emek, teknoloji, vs. (üretim fonksiyonu) belirler

• Yatırımlar faiz haddinin (i) azalan bir fonksiyonudur: faizler düşünce yatırım harcamaları yükselir

I = I ( i )

• Tasarruflar faiz haddinin artan bir fonksiyonudur:

faiz yükselince tasarruflar artar S = S ( i )

• Tasarruf arzı ve yatırım talebi borçverilebilir fonlar piyasasında biraraya gelir

• Faiz haddindeki değişmeler ekonomiyi dengeye getirir

Borçverilebilir fonlar piyasasında denge

Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) 0

Faiz haddi

5%

Tasarruf

Yatırım

TL 1,200 trl.

Tam istihdam kuraldır

• Modelin anlamı çok açıktır

• Çevrisel akım daima düzgün işler çünkü

tasarruflardaki bir artış yada yatırımlardaki bir azalış halinde faiz haddi düşecek ve tasarruf- yatırım eşitliği sağlanacaktır

• Bu durumda çevrisel akımda bir düzensizlik nedeni ile üretilebilecek milli gelirin talep yetersizliği yüzünden üretilememesi diye bir durum söz konusu değilidir

• Ekonomi daima emek dahil tüm kaynaklarının tam kullanıldığı bir dengededir

• Eksi büyüme yada yaygın işsizlik gibi durumlar varsa nedenleri başka yerlerde aranmalıdır

Keynes: eksik istihdam

• Keynes için üretim fonksiyonu sadece ekonominin üretim kapasitesini sınırlar; her hangi bir anda üretilen miktar ise talebe bağlıdır

• Keynesyen modelde Y sabit değil değişkendir

• Yatırım harcamaları müteşebbislerin yırtıcılığı, teknolojik değişim gibi dışsal nedenlerin etkisinde dışsal bir veri kabul edilir

I = I

• Tasarruflar milli gelirin artan bir fonksiyonudur (Y – C) = S = S ( Y )

• Her yatırım harcaması düzeyine, ona eşit tasarrufu sağlayacak milli gelir düzeyi tekabül eder

• Denge noktasında pekala işsizlik olabilir

(16)

Gelir-harcama modeli

• Tasarruf gelirin tüketilmeyen kısmıdır

• Dolayısı ile tüketim fonksiyonu aslında tasarrufu belirler

C = C ( Y ) = α + βY S = Y – C = - α + (1 - β ) Y

• Dengede, ekonomideki toplam harcama (H) toplam gelire eşit olmak zorundadır

H = (α + βY) + I = Y

• Bu denklemi açınca

Y = (α + I) x 1 / (1 - β )

• Milli gelir otonom harcamalara ve tüketim eğilimi tarafından belirlenir

• 1 / (1 - β ) = Çarpan Katsayısıdır

Sayısal örnek

• Tüketim fonksiyonunun iki parametresi α= 10 TL ve β= 0.6

• Çarpan katsayısı

1 / ( 1 – 0.6 ) = 2.5

• I = 20 TL ise, Y = 75 TL; C = 55 TL; S = 20 TL

• Tersinden gidip Y = 100 TL haline bakalım: bu durumda C = 70 TL ve S = 30 TL buluruz

• Yani 100 TL gelir üretildiğinde sadece 90 TL harcama yapılmaktadır: ürettiklerini satamayan üreticiler mutlaka üretimi düşüreceklerdir

• Y = 50 TL olsa, C = 40 TL ve S = 10 TL çıkar

• Yani 50 TL gelir üretildiğinde 60 TL harcama gelmektedir; üretim artışı kaçınılmazdır

Gelir-harcama dengesi

Harcanan gelir H

Uretilen gelir Y C = 10 + 0.6 Y

H = C + 20

75 TL 75 TL

50 TL 100 TL

45^O

daraltıcı açık

genişletici açık

Kim haklı?

• Uzun dönemde milli gelir verimlilik ve onu belirleyen üretim faktörleri tarafından kısıtlanır

• Bunlar değişmeden sadece toplam talepte artış olması ekonominin daha fazla üretim yapmasına sağlayamaz

• Kısa dönemde durum farklıdır; toplam talep yetersiz kalırsa ekonomi kapasitesinin altında üretim yapabilir

• Bu takdirde talep artışı geliri de yükseltecektir

• Klasik model uzun döneme ve genel duruma, Keynesyen analiz ise şu yada bu şekilde çevrisel akımın kırıldığı resesyon ve depresyon dönem- lerine tekabül etmektedir

(17)

Modele devlet giriyor

• Şimdi modeli gerçekliğe doğru bir adım daha yaklaştırmak için devleti ekleyebiliriz

• Devlet milli gelir özdeşliğine vergiler (T) ve kamu harcamaları (G) ile dahil olur

Y = C + I + G Y = C + S + T

• Tasarruf-yatırım eşitliğini kullanarak I = Y – C – G

I = S

S = ( Y – T – C ) + ( T – G )

• Kamu ve özel tasarrufları ayıredebiliriz S_p = ( Y – T – C ) = özel tasarruf S_g = ( T – G ) = kamu tasarrufu

Tasarruf: özel ve kamu

• Özel tasarruf: gelirden vergiler ve tüketim çıktıktan sonra kalan bölümdür

S_p = ( Y – T – C )

• Kamu tasarrufu ikamu harcamaları yapıldıktan sonra kamuya kalan vergi gelirleridir

S_g = ( T – G )

• ( T – G ) kamu bütçesi dengesidir: eğer bütçe açığı varsa S_gnegatif olacaktır

• Tasarruf daima yatırıma eşittir ama bütçenin dengesine göre özel tasarruf yatırıma eşit, küçük yada büyük olabilir

S = I + ( G – T )

• Tanım icabı, kapalı ekonomide kamu açığı özel tasarruflarla karşılanır

Dünyada vergi gelirleri

•Gelişmiş ülkeler vatandaşları daha çok vergi ödüyor

•ABD’de vergi AB’den daha düşüktür

•Türkiye’de vergi gelirleri gelişme

düzeyine göre düşüktür

Vergi gelirleri GSMH oranı %

Fransa 38,8

İngiltere 33,7

İsrail 33,4

Almanya 29,4

Bulgaristan 25,1

Mısır 22,6

Brazilya 19,7

Yunanistan 19,7

ABD 19,3

Kanada 18,5

Rusya 17,4

Pakistan 15,3

Türkiye 15,2

Endonezya 14,7

Meksika 12,8

Hindistan 10,3

Türkiye: kamu maliyesi

• Konsolide bütçe: merkezi hükümet, yerel idareler ve ek bütçeye tabi kurumlar (üniversiteler, fonlar,

• Maalesef Türkiye’de hükümetlerin bütçe dışındavs) önemli miktarda harcama yapma geleneği vardır (görev zararları, kamu işletme zararları, vs.)

• Devletin ekonomideki payını ölçmenin bir yolu milli gelir serilerinde kamu tüketimi kalemine bakmaktır

• Kamu tüketimi devletin tüm mal ve hizmet satınalmalarını kapsamaktadır

• Fakat faiz, sosyal güvenlik kurumlarına ödemeler, teşvikler, vs. şeklindeki transfer harcamaları

hariçtir

(18)

Kamu tüketiminin seyri

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4

%

Kamu tüketimi/GSMH (cari fiyatlar)

Bütçe kalemleri

• Faiz dışı denge:

Gelirler – Faiz dışı harcamalar

• Toplam harcama:

Faiz dışı harcama + faiz ödemeleri

• Genel bütçe dengesi:

Gelirler – Toplam harcama

• Türkiye’de çok uzun süredir konsolide kamu bütçesi açık vermektedir

• Buna karşılık, faiz dışı denge her zaman ekside değildir

• Önce kamu gelir ve harcamalarının GSMH’ya oranına bakacağız

• Sonra her iki kalemin dağılımını göreceğiz

Faiz-dışı bütçe ve GSYİH

10 12 14 16 18 20 22 24 26 28

1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

%

Non-interest expenditures / GDP Revenues/GDP

Bütçe gelirlerinin dağılımı

% 1995 2000

Toplam Bütçe Gelirleri 100,0 100,0 Gelirden alınan vergiler 30,7 31,4

Gelir vergisi 23,4 18,9

Kurumlar vergisi 7,3 12,5

Servetten alınan vergiler 0,6 1,0 Mal ve hizmet. alınan vergiler 30,5 34,0

KDV 16,3 15,0

Petrol tüketim vergisi 7,3 9,8

Diger vergiler 6,9 9,2

Dış ticaretten alınan vergiler 13,8 12,8 Diğer vergiler ve gelirler 24,4 20,7