T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ ÇANKIRI ORMAN FAKÜLTESİ

(1)

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ ÇANKIRI ORMAN FAKÜLTESİ

KENBAĞI ORMAN FİDANLIĞI (ÇANKIRI )'NDA BULUNAN LEPİDOPTERA TÜRLERİNİN TESPİTİ İLE

KAVAK YALANCIARISI [Paranthrene tabaniformis (Rott.)]'NIN MÜCADELE YÖNTEMLERİ ÜZERİNDE

ARAŞTIRMALAR

(2)

2

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR PROJESİ KESİN RAPORU

KENBAĞI ORMAN FİDANLIĞI (ÇANKIRI)'NDA BULUNAN LEPİDOPTERA TÜRLERİNİN

TESPİTİ İLE KAVAK YALANCIARISI [Paranthrene tabaniformis (Rott.)]'NIN MÜCADELE

YÖNTEMLERİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR

PROF . DR. ZİYA ŞİMŞEK PROJE NO : 2000-07-12-030

Başlama Tarihi : 23/10/2000 Bitiş Tarihi : 23/10/2002 Rapor Tarihi: 28/02/2003

Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri

Ankara - 2002

(3)

3

AMAÇ VE KAPSAM

Gerek ülkemiz ve gerekse dünya nüfusunun hızlı artışına paralel olarak odun hammaddesi tüketiminin de giderek arttığı bilinmektedir. Bu açığın, doğal ormanlar tahrip edilmeden karşılanması mümkün görülmemektedir. Bu nedenle orman alanı ile bu alan dışında bulunup uygun iklim ve arazi koşullarına sahip sahalarda hızlı gelişen türlere öncelik verilerek endüstriyel plantasyonların oluşturulması büyük önem taşımaktadır. Yurdumuzda odun hammaddesi 1990 yılı tüketimi 30,42 milyon m³ olarak öngörülmesine karşın 1993 yılı tüketimi 22,0 milyon m³ olmuş ve bunun 15 milyon m³'ü (%68,2) doğal ormanlardan karşılanmıştır. Yaklaşık 4 milyon m³ (%18,2) ise kavakçılık sektöründen elde edilmiştir (Tacenur, 1998).

Orman ürünleri arz açığı sadece yurdumuz için söz konusu olamayıp, tüm dünya için bir sorundur. Bu bakımdan hızlı gelişen türlerle ağaç plantasyonları yaparak odun üretimini artırmak, odun arz açığının kapatılmasına yardımcı olacak çarelerden birisidir. Bilindiği gibi Kavak önemli bir hızlı gelişen ağaç cinsidir.

Odununun kontrplak, kibrit ve ambalaj sanayii gibi endüstri dallarında aranan özelliklere sahip olması, iki evcikli (dioik) olması nedeniyle türler arası ve türler içi melezlemeler yapabilmesi, idare müddetinin kısalığı, birçok hızlı gelişen türlerin yetişme alanının sınırlı olduğu Anadolu'nun karasal iklime sahip iç kesimlerinde yetişebilme imkanına sahip olması gibi özellikleri nedeniyle kavak yetiştiriciliğinin hızlı gelişen türler arasında ayrı bir önemi vardır (Sekendiz, 1974).

Bu nedenle geleneksel olarak yıllardan beri yetiştirilmekte olan kavak fidancılığı, son yıllarda Türkiye Fidancılığını Geliştirme Projesi çerçevesinde ele alınmış ve özel sektör de kavak fidanı üretimine başlamıştır.

Yurdumuzda 150 civarında bulunan orman fidanlıklarının önemli bölümü ağır tekstürel yapıda, kireçli ve dolayısıyla reaksiyonu yüksek, alkalin karakterlerde topraklara sahip olduğu bilinmektedir (Tacenur, 1998). Bu durum özellikle iç kesimlerde, jeomorfolojik yapıya bağlı olarak daha açıkça görülmektedir.

Fidanların gelişme ortamının başta toprak yapısı olmak üzere uygun olmayan ekolojik koşullarda yetiştirilmeye zorlanması ve tarım ekosistemiyle birlikte bulunması, kavak fidanlarını zararlılara karşı daha duyarlı kıldığı gibi tarım alanında polifag durumda bulunan bazı böcek türlerinin de salgın yapmasında etken olmaktadır. Böylece harcanan zaman ve emekler boşa gitmekte ve zararlı böcekler bazen bulaşık fidanlarla bazen da karantina tedbirlerinin yeterince uygulanmaması nedeniyle temiz alanlara taşınmaktadır.

(4)

4

Yaygın olarak kullanılan ilaçların insan sağlığını,çevreyi, doğal dengeyi olumsuz yönde etkilemesi, böceklerde direnç oluşturması gibi nedenlerden dolayı, son yıllarda kimyasal uygulamaların en alt düzeye indirilmeye çalışıldığı, alternatif mücadele yöntemlerini içeren biyoteknik yöntemlere ayrı bir önem verildiği bilinmektedir. Biyoteknik yöntemler içerisinde feromon veya çeşitli cezbedicilerle yapılan kitle halinde tuzakla yakalama yönteminde feromon tuzakları, besi tuzakları ve vizuel tuzaklar kullanılmasına karşın, en yaygını feromon tuzaklardır.

Yapılan literatür taramalarında Kavak yalancıarısı [(Paranthrene tabaniformis (Rott.)]’nın sorun olduğu ülkelerde biyoteknik yöntemler uygulanarak Kitlesel Tuzaklama (masstrapping) ve Mücadele Zamanının Belirlenmesi (monitoring) amacıyla feromon tuzakların kullanıldığı anlaşılmıştır. Ülkemizde kitlesel tuzaklama yönteminin orman alanında zararlı olan bazı türlere, özellikle kabuk böceklerine karşı 1982 yılından bu yana kullanılarak başarılı sonuçlar alınmasına karşın (Serez, 1987) Kavak yalancıarısı mücadelesinde kullanıldığına dair bir kayda rastlanılmamıştır. İlaç kullanımını en az düzeye indirmeyi hedefleyen ve zararlı yönetimi olarak bilinen "Integrated Pest Management" kavramı içerisinde Biyoteknik Yöntemler büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle Kavak türleri (Populus spp.)’nin en yaygın ve önemli zararlılarından birisi olan P.tabaniformis'in mücadelesinde ülkemizde feromon tuzakların kullanım imkanlarını araştırmak ve Kenbağı Orman Fidanlığı'nda bulunan lepidopter türlerini belirlemek amacıyla bu çalışma ele alınarak 1999 -2001 yılları arasında yürütülmüştür.

(5)

5

İÇİNDEKİLER

AMAÇ VE KAPSAM ... 3

ÖZET... 9

SUMMARY ... 11

1 MATERYAL VE YÖNTEM ... 13

1.1 Böcek Türlerinin Saptanması... 13

1.2 P. tabaniformis’in Uçuş Seyrinin İzlenmesi ... 14

1.2.1 2000 Yılında Yapılan Çalışmalar ... 14

1.3 P. tabaniformis’le Mücadele... 18

1.3.1 Kitlesel Tuzaklama... 18

1.3.1.1 2000 Yılında Yapılan Çalışmalar ... 18

1.3.2 Kimyasal mücadele... 19

2 ANALİZ ve BULGULAR ... 21

2.1 Böcek Türlerinin Saptanması... 21

2.2 P. tabaniformis’in Uçuş Seyrinin İzlenmesi ... 32

2.3 P. tabaniformis ile Mücadele... 54

2.3.1 Kitlesel Tuzaklama... 54

2.3.2 Kimyasal Mücadele... 60

TEŞEKKÜR ... 71

KAYNAKLAR ... 71

EKLER... 75

PROJE ÖZET BİLGİ FORMU... 75

PROJEDEN KAYNAKLANAN SUNUM VE YAYINLAR ... 77

(6)

6

TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ

Tablo

No

Başlığı

1 1999 Yılında Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda Çokluk Sırasına Göre Yetiştirilen Fidanlar ile Çevresinde Bulunan Ağaç ve Ağaççıklar

2 1999-2000 Yılında Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda Bulunan Lepidopter Türleri, Konukçuları, Uçuş Periyodu ile Yakalanan Böcek Sayıları

3 32000 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'nda Kavak yalancıarısı (Paranthrene tabaniformis (Rott.)'nın tülbent kafeslerde gelişimi

4 2000 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı ve Merkez)’da Kavak yalancıarısı [(Paranthrene tabaniformis (Rott.)]‘nın yakalanma durumu

5 2001 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı, Fakülte Bahçesi ve Merkez)'da Kavak Yalancıarısı (Paranthrene tabaniformis [Rott])'nın yakalanma durumu.

6 2000 ve 2001 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı, Fakülte Bahçesi ve Merkez)'da Kavak Yalancıarısı (Paranthrene tabaniformis [Rott])'nın yakalanma durumu.

7 2000 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)’da Paranthrene tabaniformis (Rott )’e karşı uygulanan kitlesel tuzaklama denemesinde parsellerden elde edilen sayım sonuçları

8 2001 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'da Paranthrene tabaniformis (Rott.)'e karşı uygulanan kitlesel tuzaklama denemesinde parsellerden elde edilen sayım sonuçları

9 2000 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)’da Paranthrene tabaniformis (Rott)'e karşı yapılan ilaç denemesinde parsellerden elde edilen sayım sonuçları

10 2001 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'da Paranthrene tabaniformis (Rott.)'e karşı yapılan ilaç denemesinde parsellerden elde edilen sayım sonuçları

(7)

7

Şekil No İçeriği

1 Lepidopterlerin yakalanmasında kullanılan ışık tuzağı.

2 Paranthrene tabaniformis (Rott)'in yakalanmasında fidanlıkta (a) ve yaşlı kavak alanında (b) yerleştirilmiş feromon tuzaklar.

3 Paranthrene tabaniformis (Rott.)'in popülasyon gelişmesi ve uçuş seyrinin izlendiği tülbent kafes.

4 Paranthrene tabaniformis (Rott.) ile bulaşık kavak fidanlığının ilaçlanması.

5 Paranthrene tabaniformis (Rott.) ergini çıktıktan sonra kavak gövdesi üzerinde bırakmış olduğu pupa gömleği.

6 Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda 1999 yılı Mayıs-Eylül ayı yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerleri (B).

7 Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda 2000 yılı Haziran-Eylül ayı yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerleri (B).

8 2000 yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'da Paranthrene tabaniformis (Rott)'in izleme (N0:1) ve kitlesel tuzaklama (No:2) parsellerinde değişik tarihlerde feromon tuzaklarda yakalanma durumu.

9 2000 yılında Çankırı'da Karatekin (A) ve Fakülte bahçesi (B)'nde Paranthrene tabaniformis (Rott)'in değişik tarihlerde feromon tuzaklarda yakalanma durumu.

10 2000 Yılında Kenbağı (Çankırı) Mart-Eylül ayları arasında yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerler (B).

11 Kavak yalancıarısı [Paranthrene tabaniformis (Rott.) ]‘nın dişi (a) ve erkek (b) kelebekleri.

12 Paranthrene tabaniformis (Rott.)'nin kavak gövdesi içinde son dönem larvasının kışlama durumu.

13 Paranthrene tabaniformis (Rott.)'in kavak gövdesi içinde pupa durumu.

14 Paranthrene tabaniformis (Rott.) kelebeklerinin çiftleşme durumu.

15 Paranthrene tabaniformis (Rott.) ergininin çıktığı kavak gövdesi.

16 Paranthrene tabaniformis (Rott.) zararı üst kısmı kurumuş ve alttan sürgün veren kavak fidanı

(8)

8

Şekil No İçeriği

17 Paranthrene tabaniformis (Rott.) ile bulaşık kavak fidanlarının ortamdan uzaklaştırılması sonucu oluşan boş alanlar.

18 2001 Yılında Çankırı'da Kenbağı Orman Fidanlığında (No:1 ve No.2) Paranthrene tabaniformis (Rott)'in değişik tarihlerde yakalanma durumu.

19 2001 Yılında Çankırı'da Karatekin (A) ve Fakülte bahçesi (B)'nde Paranthrene tabaniformis (Rott)'in değişik tarihlerde yakalanma durumu.

20 2001 Yılında Kenbağı (Çankırı) Mayıs-Eylül ayları arasında yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerler (B).

21 200 Yılında Kenbağı (Çankırı) Mart -Eylül ayları arasında yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerler (B).

22 2000 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'nda Paranthrene tabaniformis (Rott.)'in kitlesel tuzaklama parselinde değişik tarihlerde feromon tuzaklarda yakalanma durumu.

23 2001 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'nda Paranthrene tabaniformis (Rott.)'in kitlesel tuzaklama parselinde değişik tarihlerde feromon tuzaklarda yakalanma durumu.

24 2000 Yılında Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'nda Paranthrene tabaniformis (Rott.)'in mücadele zamanının belirlenmesi amacıyla izleme parselinde değişik tarihlerde feromon tuzaklarda yakalanma durumu.

(9)

9

KENBAĞI ORMAN FİDANLIĞI (ÇANKIRI )'NDA BULUNAN LEPİDOPTERA TÜRLERİNİN TESPİTİ İLE KAVAK YALANCIARISI [Paranthrene tabaniformis

(Rott.)]'NIN MÜCADELE YÖNTEMLERİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR¹ Ziya ŞİMŞEK²

RESEARCHES ON THE LEPIDOPTERA SPECIES FOUND IN KENBAĞI FOREST NURSERY IN ÇANKIRI AND CONTROL METHODS OF POPLAR CLEARWING MOTH [Paranthrene tabaniformis (Rott.)]

ÖZET

Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda bulunan Lepidoptera türlerini belirlenmesi ile kavak yalancı arısı [Paranthrene tabaniformis (Rott.)]'nın mücadele yöntemlerini belirlemek amacıyla ele alınan bu çalışma 1999-2000 yılında mayıs-eylül ayları arasında yürütülmüştür. Fidanlık, deniz seviyesinden 760 m yükseklikte ve yaklaşık 97 ha genişliktedir. Fidanlıkta Kavak (Populus x euroamericana), Akasya (Robinia pseudoacacia L.), Negundo akçaağaç (Acer negundo L.), Dişbudak (Fraxinus excelsior L.), İğde (Elaeagnus angustifolia L.) Karaçam (Pinus nigra Arn.), Sedir (Cedrus libani A.Rich.), Kokarağaç=Cennetağacı (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle ), Dut (Morus alba L.) fidanların üretimi yapılmakta olup içerisinde Kavak (Populus euroamericana), Söğüt (Salix sp.), Mazı (Thuja orientalis L), Meşe (Quercus sp.) bitkiler doğal olarak yetişmektedir.

Böceklerin toplanma ve uçuş periyotlarının belirlenmesinde Pensilvania tipi ışık tuzağı ile feromon tuzaktan yararlanılmıştır. Ayrıca bulaşık bitkilerden örnekler alınarak ergin bireyler elde edilmiştir. Çalışma alanında bulunan böcek türleri belirlenmiş, bunların bitki türleriyle olan ilişkisi ortaya konulmuştur.

Bu çalışma sonucunda Lepidoptera takımından 14 familyaya bağlı 62 tür olmak üzere toplam 2117 adet böcek tespit edilmiştir. Bunların Arctiidae (11), Cossidae (1), Ethmiidae (1),Geometridae (7), Lasiocampidae (3), Lymantriidae (2), Noctuidae (10), Notodontidae (6), Pyralidae (2), Saturnidae (1), Sesiidae (1); Sphingidae (11), Thaumetopoeidae (1); Tortricidae (5) familyasına ait olduğu saptanmıştır. Bulunan 62 böcek türünden 26'sının konukçu bitkilerinin orman ağaçları olduğu anlaşılmıştır: Bunlar Arctia caja (L.), Eilema sp., Cossus cossus (L.) (Cossidae); Elicrinia cardiaria Hb.

(Geometridae); Malacosoma neustria (L.), Phyllodesma tremulifolia (Hb.) (Lasiocampidae); Euproctis chrysorrhoea (L.), Leucoma salicis (L.) (Lymantriidae);

Agronicta megacephala (D-S.), Dysgonia algira (L.) Earias chlorana (L.) (Noctuidae);

Cerura vinula (L.), Furcula bifida (Braham)., Notodonta ziczac (L.), Pterosoma palpina (L.), Clostera curtula (L.) (Notodontidae); Saturnia pyri (D.-S.) (Saturnidae);

Paranthrene tabaniformis (Rott.) (Sesiidae); Sphinx pinastri (L.), Laothoe populi (L.), Smerinthus kindermanni Lederer, Smerinthus ocellatus (L.) (Sphingidae);

1 Bu çalışma ARFO - 2000-07-12-030 no'lu projesi olarak yürütülmüştür

2 Ankara Üniversitesi Çankırı Orman Fakültesi, 18200 Çankırı / TÜRKİYE

(10)

10

Thaumetopoa pityocampa (Schiff.) (Thaumetopoeidae); Acleris variegana ([D.-S.]), Tortrix viridana L.,Gypsonoma minutana (Hübner) (Tortricidae)'dır.

Diğer 36 tür ise meyve ağaçları ile otsu bitkilerde saptanmıştır. Bunlar Diacrisia sannio (L.), Diaphora mendica (Cl.), Epatalmis casearea Goeze., Epicallia villica, (L.), Eucharia (Arctia) casta (Esp.), Lithosia quadra (L.), Phragmatobia fuliginosa (L.), Phragmatobia placida Frivaldsky, Tyria jacobaeae (L.) (Arctiidae); Ethmia bipunctella (F.) (Ethmiidae); Scopula decorata (D-S), Aplocera plagiata (L.), Opisthograptis luteolata (L.), Rhodostrophia tabidoria Zeller., Semiothisa clathrata (L.), Timandra amata (L.) (Geometridae); Malacosoma castrensis L. (Lasiocampidae); Aletia l- album (L.), Dysgonia torrida (Guenee.), Emmelia trabealis (Scop.), Noctua orbona (Hufn.), Noctua pronuba (L.), Polyphaenis subsericata H.-S., Noctua fimbriata (Schreber) (Noctuidae); Pheosia tremula (Clerk.) (Notodontidae); Crambus craterellus (Scop.), Crambus pinellus (L.) (Pyralidae); Agrius convolvuli (L.), Deilephila suellus (Stgr.), Hyles euphorbiae (L.), Hyles hippophaes, (Esp.), Hyles nicaea (Prunner), Macroglossum stellatarum (L.), Rethera komarovi Christeph. (Sphingidae); Cydia pomenella (L .), Hedya nubiferana (Hw.) (Tortricidae)'dır.

Bu çalışma ile Paranthrene tabaniformis, Gypsonoma minutana'nın ülkemiz kavak yetiştiriciliğinin; Thaumetopoea pityocampa'nın ise diğer orman ağaçlarının ana zararlısı türler olduğu belirlenmiştir.

Yapılan çalışmada Çankırı (Kenbağı Orman Fidanlığı)'da Kavak yalancıarısı ,[Paranthrene tabaniformis (Rott.)]'nın kavakların en önemli zararlı olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle zararlı ile mücadelede kitlesel tuzaklama (masstrapping)’nın etkinliğini ve kimyasal mücadelesini belirlenmesi amacıyla bu çalışma 2000-2001 yılında yürütülmüştür

Kelebeklerin ilk kez yakalandığı tarihte hava sıcaklığının ort. 16.5^oC olduğu, kelebek uçuşlarının üç kez doruk noktaya ulaştığı ve daha sonra azalarak devam ettiği belirlenmiştir.

Çalışmada P.tabaniformis’in türe özgü eşeysel çekici feromonu [(3 E, 13 Z)-3, 13- octadecadien-1-ol)], ile Funnel tipi tuzaklar (F) kullanılmıştır. Feromon tuzaklar 30 adet/ha hesabıyla olmak üzere 4 adet kavak fidanlığına yerleştirilmiş,genellikle 3 gün ara ile kelebekler sayılarak tuzaktan uzaklaştırılmıştır.

Elde edilen veriler birlikte değerlendirildiğinde ilacın etkisinin 2000 yılında %97.5, 2001 yılında %93.9; kitlesel halinde tuzaklama yönteminin ise aynı sıra ile %63.9 ve

%52.9 olduğu; türe özgü feromon kullanılarak kelebeklerin uçuş seyrinin kolaylıkla izlenebileceği; ergin uçuşlarının görüldüğü tarihten 4 hafta sonra birinci, 15’er gün ara ile de iki ve üçüncü kez olmak üzere toplam 3 defa Dimilin 25 WP (200 g/ha) ile ilaçlanması durumunda zararlının kontrol altına alınabileceği belirlemiştir.

Anahtar kelimeler : Lepidoptera, fidanlık, orman zararlıları, ışık tuzağı, feromon tuzak

(11)

11

SUMMARY

RESEARCHES ON THE LEPIDOPTERA SPECIES FOUND IN KENBAĞI FOREST NURSERY IN ÇANKIRI AND CONTROL METHODS OF POPLAR CLEARWING MOTH [Paranthrene tabaniformis (Rott.)]

This study taken in hand to determine the order Lepidoptera species and the control methods of poplar clearwing moth [Paranthrene tabaniformis (Rott.)] in Çankırı Forest Nursery between May and October in 1999-2000.This area was covered on 97 ha and its altitude is 760 m, Populus x euroamericana, Robinia pseudoacacia L., Acer negundo L., Fraxinus excelsior L., Elaeagnus angustifolia L., Pinus nigra Arn., Cedrus libani A.Rich., Ailanthus altissima (Mill.) Swingle, Morus alba L. have been producing in this nursery. Populus euroamericana, Salix sp., Thuja orientalis L., Quercus sp. have been growing as natural flora in the same area.

Pennsylvania type light trap and pheromone traps were used for catching the pests and determining their flight period. Adult insects were got from the larvae on the infested plants. The relationship between host plants and the lepidoptera species were established.

In this study 2117 moths were identified representing 62 species and 14 families. Moths in the families Arctiidae (11), Cossidae (1), Ethmiidae (1), Geometridae (7), Lasiocampidae (3), Lymantriidae (2), Noctuidae (10), Notodontidae (6), Pyralidae (2), Saturnidae (1), Sesiidae (1); Sphingidae (11), Thaumetopoeidae (1); Tortricidae (5) were captured most frequently.

By this study 62 species were determined in forest nursery where the 26 of them were found as important or to be potential pests for forest area.

The important 26 species of which host plants are forest trees are Arctia caja (L.), Eilema sp., Cossus cossus (L.) (Cossidae); Elicrinia cardiaria Hb. (Geometridae);

Malacosoma neustria (L.), Phyllodesma tremulifolia (Hb.) (Lasiocampidae); Euproctis chrysorrhoea (L.), Leucoma salicis (L.) (Lymantriidae); Agronicta megacephala (D- S.), Dysgonia algira (L.) Earias chlorana (L.) (Noctuidae); Cerura vinula (L.), Furcula bifida (Braham)., Notodonta ziczac (L.), Pterosoma palpina (L.), Clostera curtula (L.) (Notodontidae); Saturnia pyri (D.-S.) (Saturnidae); Paranthrene tabaniformis (Rott.) (Sesiidae); Sphinx pinastri (L.), Laothoe populi (L.), Smerinthus kindermanni Lederer, Smerinthus ocellatus (L.) (Sphingidae); Thaumetopoa pityocampa (Schiff.) (Thaumetopoeidae); Acleris variegana ([D.-S.]), Tortrix viridana L.,Gypsonoma minutana (Hübner) (Tortricidae).

The other 36 species were determined on orchards, on herbs and on annual plants.

These were Diacrisia sannio (L.), Diaphora mendica (Cl.), Epatalmis casearea Goeze., Epicallia villica, (L.), Eucharia (Arctia) casta (Esp.), Lithosia quadra (L.), Phragmatobia fuliginosa (L.), Phragmatobia placida Frivaldsky, Tyria jacobaeae (L.) (Arctiidae); Ethmia bipunctella (F.) (Ethmiidae); Scopula decorata (D-S), Aplocera plagiata (L.), Opisthograptis luteolata (L.), Rhodostrophia tabidoria Zeller., Semiothisa clathrata (L.), Timandra amata (L.) (Geometridae); Malacosoma castrensis L. (Lasiocampidae); Aletia l- album (L.), Dysgonia torrida (Guenee.), Emmelia trabealis (Scop.), Noctua orbona (Hufn.), Noctua pronuba (L.), Polyphaenis subsericata H.-S., Noctua fimbriata (Schreber) (Noctuidae); Pheosia tremula (Clerk.) (Notodontidae); Crambus craterellus (Scop.), Crambus pinellus (L.) (Pyralidae);

Agrius convolvuli (L.), Deilephila suellus (Stgr.), Hyles euphorbiae (L.), Hyles

(12)

12

hippophaes, (Esp.), Hyles nicaea (Prunner), Macroglossum stellatarum (L.), Rethera komarovi Christeph. (Sphingidae); Cydia pomenella (L .), Hedya nubiferana (Hw.) (Tortricidae).

By this study, it was understood that Paranthrene tabaniformis, Gypsonoma minutana are the important species in poplar nursery, but Thaumetopoa pityocampa are the major harmful species of other forest trees.

It is cleared that the most important pest of Poplar in poplar nurseries in Çankırı is Poplar clearwing moth [(Paranthrene tabaniformis (Rott.) (Lepidoptera: Sesiidae)] This study was carried out to determine the chemical control and effectiveness of mass trapping for the control of Clearwing moth [(Paranthrene tabaniformis (Rott.)] in the poplar nurseries in Çankırı in 2000.and 2001.

Average daily temperature was 16.5^oC when the first moths captured. Moth flight were made three peaks and after that moth population gradually decreased

Sexual pheromone trap [(3 E, 13 Z)-3, 13-octadecadien-1-ol], and Funnel type traps (F) were used in the study. Pheromone traps were placed in four-poplar nursery and 30 traps were set up per ha. These traps were checked tree day intervals and captured moths were counted and removed.

According to evaluation, effectiveness of Dimilin 25 WP (200 g/ha) and masstrapping was 97.9% and 63.9% respectively. Also in 2001, effectiveness of Dimilin 25 WP (200 g/ha) and mass-trapping was 92.9% respectively. It was determined that pheromone traps can easily control the pest. It was concluded that three applications; the first, 4 weeks later than the first capture, and the other two applications with 15-days of intervals could control the pest.

Key Words: Lepidoptera, nursery, forest pests, light trap, pheromone trap.

(13)

13

1 MATERYAL VE YÖNTEM

1.1 Böcek Türlerinin Saptanması

Çalışmanın ana materyalini; denizden yüksekliği 760 m olan Kenbağı Orman Fidanlığı'nda yetiştirilen ve ilaçlanmamış kavak fidanlar ile bu alanda veya civarında bulunan ağaç türleri (Tablo 1), bulunan böcekler ile 160 Wattlık cıva buharlı Pensilvanya tipi ışık tuzağı (Gül, 1967) oluşturmuştur .

Tuzaklarda böcek öldürücü olarak kavanozlar içerisinde talaşa emdirilmiş Dichlorvos 50 EC ilacı kullanılmıştır. Kavanozlara ilaç ilavesi haftada bir kez yapılmış ve kavanozlardaki talaşlar ise iki haftada bir değiştirilmiştir.

Tuzaklar, sözü edilen ağaçlık alana, kelebekler kışlaklarından çıkmadan önce (hava sıcaklığının 15°C’ye ulaşmadığı tarihte (25.4.1999 ve 25.5.2000 günü) 1.5 m yüksekliğe asılmış (Şekil 1), gün batışından doğuşuna kadar geçen süre içerisinde çalıştırılarak böceklerin yakalandığı ekim ayı ortasına kadar yürütülmüştür.

Şekil 1. Lepidopterlerin yakalanmasında kullanılan ışık tuzağı.

(14)

14

Çalışma süresince tuzaklar genellikle haftada iki kez kontrol edilerek yakalanan böcekler laboratuara alınmış ve teşhise hazır hale getirilmiştir.

Ayrıca bulaşık ağaçlardan, bulaşık materyal ile birlikte ve değişik biyolojik dönemlerde bulunan (larva, pupa) böcek örnekleri alınarak buz kabında laboratuara taşınmış ve ergin bireyler elde edildikten sonra teşhise hazır hale getirilmiştir.

Türlerin teşhisi Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nde yaptırılmış konukçu bitkileri değişik kaynaklar (Escherich, 1931;

Schimitschek, 1953; Forster, 1960; Acatay, 1963; Roesler, 1973; Sattler, 1976;

İren, 1977, Toros, 1988; Uğurlu ve Avcı, 1998; Pittaway, a. r. (?); Çanakçıoğlu ve Mol, 1998)'dan yararlanılarak verilmiştir.

Çalışmanın yürütüldüğü alanda bulunan zararlılar sayılmış, çizelge ve grafiklerle görsel hale getirilerek popülasyon yoğunluğundaki değişmeler,tuzaklara geliş ve uçuş seyri, iklim verileriyle ilişkileri, bunların konukçu bitkileri, ormancılık bakımından birinci derecede önemli veya potansiyel türler ile faunistik açıdan önemli olanlar belirlenmiştir.

1.2 P. tabaniformis’in Uçuş Seyrinin İzlenmesi 1.2.1 2000 Yılında Yapılan Çalışmalar

Çalışmanın ana materyalini P.tabaniformis ile dispenser [(Polyethylen vial (P) kodu ile üretimi yapılan ve zararlının türe özgü eşeysel çekici feromonu (3 E, 13 Z)-3, 13-octadecadien-1-ol)], Funnel tipi tuzaklar (F), DDVP emdirilmiş şeritler ile 2–5 yaşındaki kavak fidanları (Populus X euroamericana I-214), stereomikroskop ve dal kafesleri oluşturmuştur.

P. tabaniformis’in uçuş seyrinin izlenmesinde feromon tuzak, dal kafesleri ile meteorolojik değerlerden yararlanılmıştır.

Kenbağı Orman Fidanlığı'nda yaklaşık 1.5 ha genişliğinde ve 2 yaşlı ikişer adet fidanlık (No: 1 ve No: 2) ile Çankırı Merkez (Karatekin) ve Fakülte bahçesinde 1/4 ha genişliğinde ve 10-12 yaşında toplam 4 adet kavaklık, çalışma alanı olarak belirlenmiştir. Kenbağı Orman Fidanlığı’nda birinci çalışma alanı (No:

1), dere boyunca yetişmekte olan 10-12 yaşındaki kavak alanlarından yaklaşık 250 m, ikincisinin ise (No: 2) sözü edilen kavak alanlarına 50 m uzaklıkta olduğu saptanmıştır. Kelebeklerin uçuş mesafesi dikkate alınarak Kenbağı'ndaki fidanlıklar birbirinden 100'er m uzaklıkta alınmıştır. İkinci çalışma alanı (No:2), zararlının uçuş seyrinin izlenmesi yanında ,dal kafes çalışmaları ve kitlesel tuzaklama amacıyla da kullanılmıştır

.Feromon tuzaklar 30 adet tuzak/ha hesabıyla (Du et al., 1987), Kenbağı'ndaki fidanlıklara (No:1 ve No:2) 5'er adet; Merkez’de Karatekin ile Fakülte bahçesi’ne birer adet olmak üzere toplam 12 adet kullanılmıştır. Tuzaklar, 30-40 m aralıklarla olmak üzere içerisine dispenser ile DDVP emdirilmiş şeritler yerleştirildikten sonra, Kenbağı Orman Fidanlığı’nda 17.5.2000, Çankırı Merkez Karatekin’de 15.6.2000, Fakülte Bahçesi’nde 21.6.2000 tarihinde olmak üzere,

(15)

15

kavak fidan ve ağaçlarının yerden 1.5 m yüksekliğine ve güney yönüne gelecek şekilde (Moraal, ?) asılmıştır (Şekil 2). Dispenser ve ilaçlı şerit 4 haftada bir yenisiyle değiştirtmiştir (Du et al, 1987).

Kenbağı'ndaki fidanlıklardan birinde (No:2) dal kafeslerinden de yararlanılarak P. tabaniformis kelebeklerinin uçuş seyri izlenmiştir. Dal kafesleri, 125 cm uzunluğunda, 25 cm genişliğinde olacak şekilde tülbent kullanılarak dikilen torbanın, 2 başına birer tel çember yerleştirilerek silindir şeklinde hazırlanmıştır.

Ayrıca dala bağlama payı olarak tülbent dal kafesin her iki ucunda 25 cm pay bırakılmıştır (Şekil 3). Bulaşık kavak fidanları, bulaşık gövde kısmın hemen üzerinden testere ile kesilerek üst kısım uzaklaştırıldıktan sonra, keski ve çekiç yardımıyla gövde kısmı ikiye ayrılmış ve içerisinde böcek aranmıştır. Bulunan zararlı, yerinden alınmayarak biyolojik dönemi (larva, pupa) kaydedildikten sonra gövde üzerine sözü edilen tülbent kafes geçirilip üst ve alt kısmından iple bağlanmış, etiket takılarak durumu izlenmiştir. Kontrol sırasında tülbent kafes, üst taraftan açılarak içerisinde önce kelebek aranmış, bulunanlar yerlerinden uzaklaştırılmış, daha sonra da keski ile gövde açılarak içerisinde bulunan zararlının biyolojik dönemi kontrol edilmiş ve tekrar kapatılmıştır. Çalışmalara, zararlının larva döneminde başlanılmış ve genellikle haftada birer kez olmak üzere tamamı ergin oluncaya kadar devam edilmiştir Bu şekilde hazırlanan 14 adet kafesten, zararlının biyolojik dönemleri ile kelebek çıkış seyri izlenerek feromon tuzaklardaki yakalamalarla karşılaştırılmıştır.

(a) (b)

Şekil 2. Paranthrene tabaniformis (Rott)'in yakalanmasında fidanlıkta (a) ve yaşlı kavak alanında (b) yerleştirilmiş feromon tuzaklar.

(16)

16

Şekil 3. Paranthrene tabaniformis (Rott.)'in popülasyon gelişmesi ve uçuş seyrinin izlendiği tülbent kafes.

Tülbent kafeslerden elde edilen P.tabaniformis kelebeklerinin cinsiyet ayırımında morfolojik özelliklerinden yararlanılmıştır. Ergin erkeklerin abdomeni uç kısma doğru incelerek devam eder ve sonunda genişçe bir sarı bant bulunur. Bu kısımdan uzunca kıl demeti çıkar. Ergin dişilerin abdomen kısmı ise geniş ve silindirik görünüşlü, son kısmında nispeten ince bir adet sarı bant ile bunun çevresine dizilmiş daha yoğun ve uzunca kıl demeti bulunmaktadır.

Tülbent kafeslerde yapılan çalışmalar sırasında bulaşık kavaklar incelenerek zararlının diğer biyolojik dönemleri (son dönem larva, pupa, ergin), davranış biçimi (çiftleşme durumu, gövdeden çıkışı), zarar durumu belirlenmiş ve görsel hale getirilmiştir.

Toprak işleme, sulama ve ot alma gibi fidanlık tekniğine ait işlemler, bütün alanda aynı tarihte olmak üzere, gereken aralıklarla tekrarlanmıştır.

Tuzaklarda P.tabaniformis sayımları genellikle 3'er gün ara ile yapılmış, yakalanan bireyler sayılarak kaydedildikten sonra tuzaklardan uzaklaştırılmıştır.

Dispenser ile DDVP emdirilmiş şeritler, 4 hafta aralıklarla yenisiyle değiştirilmiş

(17)

17

(Woerman et al., 1983) ve son ergin yakalama tarihinden itibaren 3 hafta süre ile yerlerinden alınmamıştır.

Feromon tuzak ile tülbent kafeslerde yakalanan kelebekler sayılarak kaydedildikten sonra yerlerinden alınmış, laboratuarda stereomikroskop altında incelenerek erkek/dişi ayrımı yapılmıştır. Cinsiyetler ayrımı, abdomenin son segmenti üzerinde yer alan sarı bantların sayı ve genişliği ile uç kısmında bulunan tüylerin durumuna göre yapılmıştır.

P. tabaniformis’in uçuş seyrinin izlenmesinde meteorolojik verilerden olan sıcaklık değerlerinden de yararlanılmıştır. Gelişme eşiği 10ºC olarak alınmış (Georgiev, 1995) ve günlük etkili sıcaklık toplamı ise aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır (Allen,1974) :

Bulunan günlük değerler, ilk kelebek uçuşuna kadar toplanarak Etkili Sıcaklık Toplamı hesaplanıp gün-derece olarak ifade edilmiş, ayrıca ilk kez uçmaya başladıkları hava sıcaklığı dikkate alınmak suretiyle kelebeklerin teorik olarak uçuş aktivitesinin beklendiği tarih saptanmıştır. Bulunan değerler, feromon tuzaklardaki yakalanma tarihi ile tülbent kafeslerde ergin çıkış tarihlerindeki değerlerle karşılaştırılmak suretiyle aralarındaki ilişki araştırılmıştır.

Feromon tuzaklarda sayımlara; tuzakların yerleştirildiği tarihten üç gün sonra başlanılmış ve uçuş periyodu dikkate alınarak saat 15^oo’den sonra olmak üzere, üçer gün ara ile yürütülmüş ve tuzaklarda yakalamanın sona erdiği tarihi (4.9.2000) izleyen 3’ncü haftanın sonuna kadar (25.9.2000) devam edilmiştir. Her kontrol tarihinde yakalanan kelebek sayıları, tuzak başına yakalanan toplam P.tabaniformis sayımları üzerinden verilmiştir. Çalışmalardan elde edilen veriler grafikler halinde gösterilerek aralarındaki ilişki belirlenmiştir.

1.2.2 2001 Yılında Yapılan Çalışmalar

P. tabaniformis’in 2001 yılında uçuş seyrinin belirlenmesinde,dal kafes çalışması hariç tutulursa, 2000 yılında verilen metot esas alınıp aynı çalışma alanlarında yürütülmüştür.

Kenbağı Orman Fidanlığı'nda yaklaşık 1/2 ha genişliğinde dere boyunca yetişmekte olan 10-15 yaşındaki kavak alanı (No:1), 1.5 ha genişliğinde ve 2 yaşlı bir adet fidanlık (No: 2) ile Çankırı Merkez (Karatekin) ve Fakülte bahçesi’nde 1/4 ha genişliğinde ve 10-12 yaşında toplam 4 adet kavaklık, çalışma alanı olarak belirlenmiştir. Kenbağı Orman Fidanlığı’nda ikinci çalışma alanı (No: 2), yaşlı kavak alanından (No:1) 250 m uzaklıkta olduğu saptanmıştır.

(18)

18

Kenbağı Orman Fidanlığı (No: 1 ve No:2)'na 5'er, Çankırı Merkez Karatekin ile Fakülte Bahçesi’ne ise birer adet olmak üzere toplam 12 adet feromon tuzak;

hava sıcaklığının 18 ^oC'nin üzerine çıkmadığı 30.04.2001 tarihinde yerleştirilmiştir.

Sayımlara, tuzakların yerleştirildiği tarihten üç gün sonra başlanılmış, kelebek yakalamasının sona erdiği tarihi (21.08.2001) izleyen hafta sonuna kadar (27.08.2001) devam edilmiştir.

Kenbağı Orman Fidanlığı'nda belirlenen kavak alanları (No:1 ve No:2), zararlının uçuş seyrinin izlenmesi yanında, mücadeleye başlanılma zamanının saptanmasında yararlanılmıştır. İki yaşındaki kavak alanı (No:1) kitlesel tuzaklama amacıyla da kullanılmıştır.

P. tabaniformis’in uçuş seyrinin izlenmesinde meteorolojik verilerden,sıcaklık değerlerinden de yararlanılmıştır. Gelişme eşiği 10ºC olarak alınmış ve günlük etkili sıcaklık toplamı ise 2000 yılı çalışmasında verilen formüle göre hesaplanmıştır

Ayrıca uçuş seyri bakımından P. tabaniformis’in 2000 ve 2001 sonuçları görsel hale getirilerek birlikte değerlendirilmiştir.

1.3 P. tabaniformis’le Mücadele 1.3.1 Kitlesel Tuzaklama

1.3.1.1 2000 Yılında Yapılan Çalışmalar

Kitlesel tuzaklamada çalışmanın ana materyalini P.tabaniformis ile dispenser (Polyethylen vial (P) kodu ile üretimi yapılan ve zararlının türe özgü eşeysel çekici feromonu [(3 E, 13 Z)-3, 13-octadecadien-1-ol], Funnel tipi tuzaklar (F), DDVP emdirilmiş şeritler ile 2 yaşındaki kavak fidanları (Populus X euroamericana I -214) (No : 1) oluşturmuştur. Kitlesel tuzaklamanın yapıldığı parselin şahidi olarak, ilaç denemesindeki şahit karakter aynen alınmıştır. Kitlesel tuzaklama yapılan alan şahit parsellerden 100 m mesafede olacak şekilde seçilmiştir. Her parsel, 50 m uzunluğunda bir sıra kavaktan meydana gelen 35 parsel oluşturulmuştur.

Kitlesel tuzaklamanın uygulandığı parsellere; 4-8 tuzak/ha hesabı ile feromon tuzaklar yerleştirilmiş (Du et al., 1987), Dispenser ile DDVP emdirilmiş şeritler 4 hafta aralıklarla yenisiyle değiştirilmiştir (Woerman and Wouters, 1983).

Tuzaklar; içerisine dispenser ile DDVP emdirilmiş şeritler yerleştirildikten sonra, yerden 1.5 m yüksekliğe, güney yöne gelecek şekilde ve P.tabaniformis ergin uçuşları başlamadan önce (hava sıcaklığının 18°C’nin üzerine çıkmadığı 20.5.2000 günü) kavak fidanlarına asılmıştır.

Feromon tuzaklarda sayımlara tuzakların yerleştirildiği tarihten (20.5.2000) üç gün sonra başlanılmış ve kelebeklerin uçuş periyodu (saat 15^oo-18⁰⁰) dikkate alınarak üçer gün ara ile yürütülmüş ve tuzaklarda yakalamanın sona erdiği tarihi (4.9.2000) izleyen 3’ncü haftanın sonuna kadar (25.9.2000) devam edilmiştir.

Yakalanan bireyler sayılarak kaydedildikten sonra tuzaklardan uzaklaştırılmıştır.

(19)

19

P. tabaniformis ile 2001 yılında yapılan kitlesel tuzaklama çalışmalarında, 2000 yılında verilen metot esas alınıp aynı çalışma alanında yürütülmüştür.

Feromon tuzaklar; Kenbağı Orman Fidanlığı'nda kitlesel tuzaklamanın yapıldığı parsele (No:1) hava sıcaklığının 18^oC'nin üzerine çıkmadığı 30.04.2001 tarihinde yerleştirilmiştir. Sayımlara, tuzakların yerleştirildiği tarihten üç gün sonra başlanılmış, kelebek yakalamasının sona erdiği tarihi (21.08.2001) izleyen hafta sonuna kadar (27.08.2001) devam edilmiştir.

1.3.2 Kimyasal mücadele

Kimyasal mücadele çalışmalarının ana materyalini Dimilin (diflubenzuron % 25 WP), yayıcı ve yapıştırıcı, traktör kuyruk milinden hareketli ve 400 litre depo kapasiteli yüksek basınçlı pülverizatör oluşturmuştur.

Çalışma iki karakterli (ilaç+kontrol) tesadüf parselleri deneme desenine göre 35 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Parseller, 50 m uzunluğunda bir sıra kavaktan oluşmuştur.

P.tabaniformis'in uçuş periyodunu izleyerek mücadele zamanının belirlenmesi amacıyla muamele gruplarından yaklaşık 100m uzaklıkta alınan kavak alanına 30'ar m ara ile 5 adet feromon tuzak yerleştirilmiştir.

Mücadeleye başlama zamanının tespitinde Kenbağı Orman Fidanlığı'nda kitlesel tuzaklama ve mücadele zamanının belirlenmesi amacıyla yerleştirilen feromon tuzaklar (No: 1 ve No : 2)'dan yararlanılmıştır. Tuzaklarda ilk kez kelebek yakalandıktan 4 hafta sonra (21.6.2000) birinci ilaçlama yapılmış, tuzaklardaki yakalamalar da dikkate alınarak, 15‘er gün ara ile 2 olmak üzere toplam 3 kez tekrarlanmıştır.

İlaçlı parsel, dimilin 25 WP 200 g/ha dozunda uygulanmıştır.Yayıcı- yapıştırıcı, 50 ml/hl oranında kullanılmıştır. İlaçlama 400 litre depo kapasiteli ve traktör kuyruk milinden hareketli basınçlı pülverizatörle yapılmış (Şekil 4), ilaçlı sıvı ile fidanların dal ve yapraklarının, özellikle gövdenin iyice ıslanmasına özen gösterilmiştir.

(20)

20

Şekil 4. Paranthrene tabaniformis (Rott.) ile bulaşık kavak fidanlığının ilaçlanması.

Ergin uçuş periyodu sona erdikten iki ay sonra (22.11.2000) parsellerdeki fidanlar ayrı ayrı kontrol edilerek sağlam (gövde üzerinde zarar belirtileri görülmeyen) ve bulaşık [(gövdesi şişkin, ergin çıkış deliği belirgin, bazen üzerinde pupa gömleği bulunan (Şekil 5)] olmak üzere ayrılmış, bulaşık fidan sayısı, toplam fidan sayısına oranlanarak bulaşma oranı (%) bulunmuştur İki yaşına ulaşan kavak fidanları, izleyen yılın ilkbaharında sökülerek üreticilere aktarılmıştır.

Şekil 5. Paranthrene tabaniformis (Rott.) ergini çıktıktan sonra kavak gövdesi üzerinde bırakmış olduğu pupa gömleği.

(21)

21

P.tabaniformis'e karşı 2001 yılında yürütülen kimyasal mücadele çalışmalarında; 2000 yılında verilen materyal ve metot esas alınıp aynı çalışma alanlarında yürütülmüştür.

Mücadeleye başlama zamanının tespitinde Kenbağı Orman Fidanlığı'nda kitlesel tuzaklama ve mücadele zamanının belirlenmesi amacıyla yerleştirilen feromon tuzaklar (No: 1 ve No : 2)'dan yararlanılmıştır. Tuzaklarda ilk kez kelebek yakalandıktan 4 hafta sonra (15.06.2001) birinci ilaçlama yapılmış, tuzaklardaki yakalamalar da dikkate alınarak, 15‘er gün ara ile 2 olmak üzere toplam 3 kez tekrarlanmıştır.

Ergin uçuş periyodu sona erdikten iki ay sonra (28.10.2001) parsellerdeki fidanlar ayrı ayrı kontrol edilerek .2000 yılında verilen yönteme göre, sağlam ve bulaşık olmak üzere ayrılıp bulaşma oranı (%) bulunmuştur İki yaşına ulaşan kavak fidanları, izleyen yılın ilkbaharında sökülerek üreticilere aktarılmıştır.

Çalışmalar süresince Meteorolojik değerler (sıcaklık, nem ve yağış), çalışma alanına yaklaşık 2 km uzakta bulunan Çankırı Meteoroloji Müdürlüğü kayıtlarından alınmış, çalışmada elde edilen veriler grafikler halinde gösterilerek aralarında ilişkiler belirlenmiştir.

2 ANALİZ ve BULGULAR

2.1 Böcek Türlerinin Saptanması

Kenbağı Orman Fidanlığı'nda bulunan lepidopter türlerini, popülasyon değişimini belirlemek amacıyla ele alınan bu çalışmada çalışma alanına ait 1999 ve 2000 yılı iklim verileri sırasıyla Şekil 6 ve 7'de, saptanan bitki türleri Tablo 1'de, 1999 ve 2000 yılında ışık tuzağında yakalanan lepidopterlerin konukçuları, uçuş tarihleri ile yakalanan böcek sayıları Tablo 2'de familya, cins ve türler harf sırasına göre verilmiştir.

Meteorolojik değerlerin verildiği Şekil 6 incelendiğinde hava sıcaklığının mayıs ayının ortasına kadar genellikle 20°C civarında bulunduğu, haziran ortası- ağustosun son haftası arasında 20°C'nin üzerine çıktığı, eylül ayında 20°C'nin altına düştüğü, sözü edilen aylar arasında ort. orantılı nemin %45-90 arasında değiştiği, haziran ayının yarısının yağışlı geçtiği ve toplam 51 mm yağışın düştüğü görülmektedir. Şekil 7 incelendiğinde haziran ayında hava sıcaklığının 10-20°C arasında değiştiği, temmuz-eylülde 20-30°C arasında değişip ekim ayında 20°C'nin altına düştüğü, sözü edilen aylar arasında ort. orantılı nemin %40-90 arasında değiştiği, haziran ayında sadece 3 kez olmak üzere toplam 40.5 mm yağış düştüğü görülmektedir.

(22)

22

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

10.05.1999 17.05.1999 24.05.1999 31.05.1999 07.06.1999 14.06.1999 21.06.1999 28.06.1999 05.07.1999 12.07.1999 19.07.1999 26.07.1999 02.08.1999 09.08.1999 16.08.1999 23.08.1999 30.08.1999 06.09.1999 13.09.1999

Tarih

Yağış (mm)

(A)

0 20 40 60 80 100 120

10.05.1999 17.05.1999 24.05.1999 31.05.1999 07.06.1999 14.06.1999 21.06.1999 28.06.1999 05.07.1999 12.07.1999 19.07.1999 26.07.1999 02.08.1999 09.08.1999 16.08.1999 23.08.1999 30.08.1999 06.09.1999 13.09.1999

Tarih

Günlük ort. sıcaklık (°C) ve orantılı nem (%) Sıcaklık Nem ^(B)

Şekil 6. Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda 1999 yılı mayıs-eylül ayı yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerleri (B).

(23)

23

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

23.03.2000 30.03.2000 06.04.2000 13.04.2000 20.04.2000 27.04.2000 04.05.2000 11.05.2000 18.05.2000 25.05.2000 01.06.2000 08.06.2000 15.06.2000 22.06.2000 29.06.2000 06.07.2000 13.07.2000 20.07.2000 27.07.2000 03.08.2000 10.08.2000 17.08.2000 24.08.2000 31.08.2000 07.09.2000 14.09.2000 21.09.2000 28.09.2000 Tarih

Yağış (mm)

(A)

0 20 40 60 80 100 120

23.03.2000 30.03.2000 06.04.2000 13.04.2000 20.04.2000 27.04.2000 04.05.2000 11.05.2000 18.05.2000 25.05.2000 01.06.2000 08.06.2000 15.06.2000 22.06.2000 29.06.2000 06.07.2000 13.07.2000 20.07.2000 27.07.2000 03.08.2000 10.08.2000 17.08.2000 24.08.2000 31.08.2000 07.09.2000 14.09.2000 21.09.2000 28.09.2000 Tarih

Günlük ort. sıcaklık (°C) ve orantılı nem (%)

Sıcaklık Tarih

Şekil 7. Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda 2000 yılı haziran-eylül ayı yağış (A) ile sıcaklık ve nem değerleri (B).

Tablo 1 incelendiğinde Kenbağı Orman Fidanlığı'nda 3 tür ibreli, 8 tür yapraklı fidanın üretildiği; fidanlığın içerisinde ve çevresinde 13 ibreli, 17 yapraklı ağaç ve ağaççığın doğal olarak yetiştiği; toplam olarak 16 ibreli ve 25 yapraklı bitkinin görülmektedir.

Tablo 2 incelendiğinde 1999-2000 yılında Lepidoptera takımından Arctiidae (11), Cossidae (1), Ethmiidae (1), Geometridae (7), Lasiocampidae (3), Lymantriidae (2), Noctuidae (10), Notodontidae (6), Pyralidae (2), Saturnidae (1), Sphingidae (11), Tortricidae (4) familyası olmak üzere 12 familyaya bağlı toplam 59 tür ve 1120 adet böceğin yakalandığı anlaşılmaktadır. Bunlardan 23 tür (Arctia caja, Eilema sp. Cossus cossus, Elicrinia cardiaria, Malacosoma neustrium, Phyllodesma tremulifolia, Euproctis chrysorrhoea, Leucoma salicis, Agronicta megacedphala, Dysgonia algira, Earias chlorana, Cerura vinula, Furcula bifida, Notodonta ziczac, Pterosoma palpinum, Clostera curtula, Saturnia pyri, Sphinx pinastri, Laothoe populi, Smerinthus kindermanni, Smerinthus ocellatus, Acleris variegana, Tortrix viridana)'ün konukçusunun orman ağaçları olduğu (Schimitschek, 1953; İren, 1977; Toros, 1988; Warren and Howard, 1991; Majunke

(24)

24

et al. 1997; Hunter, 1999) görülmektedir. Diğer 36 tür (Diacrisia sannio, Diaphora mendica, Epatalmis casearea, Epicallia villica, Eucharia casta, Lithosia quadra, Phragmatobia fuliginosa, Phragmatobia placida, Tyria jacobaeae, Ethmia bipunctella, Scopula decorata, Aplocera plagiata, Opisthograptis luteolata, Rhodostrophia tabidoria, Semiothisa clathrata, Timandra amata, Malacosoma castrensis, Aletia l-album, Dysgonia torrida, Emmeria trabealis, Noctua orbona, Noctua pronuba, Polyphaenis subsericata, Noctua fimbriata, Pheosia tremula, Crambus craterellus, Crambus pinellus, Agrius convolvuli, Deilophila suellus, Hyles euphorbia, Hyles hippophaes, Hyles nicaea, Macroglossum stellatarum, Rethera komarovi, Cydia pomenella, Hedya nubiferana)'ün ise otsu ve çalımsı bitkiler ile tarım alanında bulunduğu (Mol ve Avcı, 1997) aynı Tablodan anlaşılmaktadır.

Aynı Tablo incelendiğinde çalışma alanlarında saptanan lepidopterlerin mayıs–ekim ayları arasında aktif oldukları, bazı orman zararlılarının (Phragmatobia fuliginosa, Earias chlorana, Emmeria trabealis, Laothoe populi, Smerinthus ocellatus, Phragmatobia placida) oldukça uzun süre (2-3 ay) uçuş periyoduna sahip oldukları görülmektedir .

Bulaşık kavak fidanlarından alınan örneklerden Kavak yalancıarısı (Paranthrene tabaniformis (Rott.): Lepidoptera-Sesiidae) ile Kavak sürgün kelebeği (Gypsonoma minutana (Hübner.) (Lepidoptera-Tortricidae); bulaşık Karaçam plantasyonundan alınan örnekte ise Çam keseböceği (Thaumetopoa pityocampa (Schiff.): Lepidoptera-Thaumetopoeidae) tespit edilmiştir.

Thaumetopoa pityocampa'nın ülkemiz başta olmak üzere Güneyde Cezayir ve Filistin'in kuzeyinden başlayarak Güney Almanya, Güney Fransa, İspanya ve İsviçre'ye kadar alanda Pinus spp.'nin ana zararlısı durumunda bulunduğu (Çanakçıoğlu ve Mol, 1998); Gypsonoma minutana’nın Türkiye, Avrupa, Çin, Doğu Rusya ve Amerika'da (Allegro,1992; Çanakçıoğlu ve Mol, 1998); Paranthrene tabaniformis'in ise Türkiye, Avrupa ve Asya'nın soğuk kesimleri dışındaki tüm bölgelerde,Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika, Rusya, Hollanda, Macaristan, Çekoslovakya ,İspanya, Çin, İtalya, Ortadoğu Ülkeleri'nde kavak yetiştiriciliğini tehdit eden ana zararlılardan olduğu anlaşılmıştır (Chodjai, 1970; Sekendiz, 1974;

Dafauce, 1975; Doom, 1980; Turundaevskaya, 1983; Woerman and Wouters, 1983; Du et al. 1987; Szontagh, 1988; Kralicek and Lastuvka, 1989, Kanat, 2001).

Bu çalışmada kavak fidanlarında G.minutana'nın %10'lara, P.tabaniformis'in ise

%30'lara varabilen oranlarda bulaşma olduğunun saptanmış olması; bu kanıyı güçlendirmiştir.

Tablo 1-2; bitki-böcek faunası bakımından incelendiğinde Kenbağı Orman Fidanlığı ile çevresinde bulunan toplam 16 ibreli ve 25 yapraklı bitki türünün en az yarısının fidanlıkta tespit edilen böceklerin konukçusu durumunda bulunduğu anlaşılmıştır.

Elde edilen veriler birlikte değerlendirildiğinde 1999-2000 yılında ışık tuzağı (59 tür), feromon tuzak ve bulaşık bitki örneklerinden (3 tür) olmak üzere Kenbağı Orman Fidanlığı'nda toplam 62 lepidopter türü ve 1594 adet böcek örneği bulunduğu saptanmıştır.

(25)

25

Şekil 6-7 ile Tablo 2 birlikte değerlendirildiğinde 1999 ve 2000 yılında hava sıcaklığının ort. 15°C’nin üzerine çıktığı mayıs-haziran ayından itibaren uçuş aktivitelerinin başladığı; hava sıcaklığının 15°C’nin altına düştüğü ekim ayından itibaren de sona erdiği kanısına varılmıştır.

Yapılan literatür taramalarında, çalışma alanında saptanan bazı türlerle ilgili değişik ülkelerde ayrıntılı çalışmalar yapıldığı anlaşılmıştır.

Arctia caja ve Arctia villica'nın Sovyetler Birliği'nde çok sayıda yapraklı ağaç türlerinde polifag oluğu (Pavlık,1974); Lithosia quadra'nın Rusya'da meşe'ye zarar verdiği (Pupawkin and Semakov,1976); Dendrolimus pini'nin İsveç, Norveç ve Rusya'da çam türlerinin önemli zararlılarından birisi olduğu, ülkemiz ormanlarında larvalarının Çam, Göknar, Servi ve Larix'de ağır zararlara neden oluğu (Malyı,1978; Grımal'skii and Entin,1980; Toros;1988; Adolfsson,1984);

Malacosoma neustrium ile Euproctis chrysorrhoea'nın, Rusya'da en önemli 14 böcek türünden birisi durumunda bulunduğu (Malyi, 1978), ülkemizde polifag bir zararlı olup Meşe, Gürgen, Söğüt, Kavak, Fındık gibi orman ağaçları ile çeşitli meyve ağaçlarının en sevdiği bitkiler arasında yer aldığı (Çanakçıoğlu ve Mol, 1998); Leucoma salicis'in Yugoslavya'da orman ağaçları (Maceljski,1985), ülkemizde çeşitli Kavak ve Söğüt türlerinde zararlı olduğu (Çanakçıoğlu ve Mol, 1998); Sphinx pinastri'nin Hollanda'da orman alanında (Meerman and Schouten,1980), ülkemizde Marmara Bölgesi'nde Pinus'larda önemli zararlar yaptığı (Mol ve Avcı, 1997); Laothoe populi'nin orman alanında, özellikle kavak ve söğüt ağaçlarının bulunduğu park ve bahçelerde yaygın olarak görüldüğü (Pittaway, ?); Smerinthus ocellatus erginlerinin Belgrad Ormanları'nda Populus nigra ve P.canadensis yapraklarında zarar yaptığı (Mol ve Avcı, 1997); Tortrix viridana'nın ise periyodik olarak Belgrad Ormanları ile hemen hemen tüm Marmara Bölgesi'nde Quercus, Fagus, Acer, Populus, Salix, Carpinus, Vaccinium ile Urtica yapraklarını tamamen yiyebilen zararlı bir tür olduğu (Çanakçıoğlu ve Mol, 1998) anlaşılmıştır.

Elde edilen veriler birlikte değerlendirildiğinde bu çalışma ile Lepidoptera takımından 14 familyaya bağlı 62 tür bulunmasına ve literatür bildirişlerine göre bunlardan 26’sının konukçu bitkilerinin orman ağaçları olduğu bilinmesine karşın zararlıların yakalanma sayısı ve zarar şiddeti dikkate alındığında 3 tür (Paranthrene tabaniformis, Gypsonoma minutana, Thaumetopoa pityocampa)'ün önemli olduğu ve bunlar içerisinden de en zararlı türün Kavak yalancıarısı (P.tabaniformis) olduğu anlaşılmıştır. Zararlı tür sayısının oldukça fazla olması göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu fidanlıkta yapılabilecek yanlış müdahalelerin önemli entomolojik sorunlara neden olabileceği kanısını vermiştir.

(26)

26

Tablo 1. 1999 Yılında Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda Çokluk Sırasına Göre Yetiştirilen Fidanlar ile Çevresinde Bulunan Ağaç ve Ağaççıklar

Plantasyonu yapılmış türler Üretimi yapılan fidan

türleri Yaşı

Fidanlık içerisinde Fidanlık çevresinde

Fidanlık içerisinde doğal olarak yetişen türler Populus x

euroamericana 1+0,2+

0 Ligustrum vulgare Pinus nigra L. Pinus nigra L.

Robinia pseudo-

acacia L. 1+1,1

+2, 1+3 Pinus nigra L. Cedrus libani

A.Rich. Fraxinus excelsior L.

Acer negundo L. 1+0,

1+2 Cupressus

sempervirens L. Fraxinus

excelsior L. Quercus sp.

Elaeagnus angustifolia L.

1+0, 2+0

Thuja orientalis L. Quercus spp. Cedrus libani A.Rich.

Fraxinus excelsior L. 2+0,1+

3 Cedrus libani

A.Rich. Populus x

euroamericana Salix sp.

Juglans regia L. 1+0,

2+0 Pinus sylvestris L. Salix sp. Populus sp.

Ailanthus altissima

( Mill.) Swingle) 1+0,

2+0 Picea pungens

Engelm. Thuja orientalis L.

Acer pseudoplatanus L.

2+0 Tilia argentae Desf.

Morus alba L. 1+3 Berberis vulgare Pinus nigra Arn. 1+1,

1+2 Mahonia Cedrus libani ARich. 1+0,

2+1 Cotoneaster salicifolia

Ailanthus altissima ( Mill.) Swingle) Aesculus hippocastanum Morus alba L.

Quercus sp.

Cerasus mahaleb ( L.) Miller

Ulmus glabra Huds.

Buxus sempervirens L.

Taxus baccata L.

Juniperus sabina Eonymus japonica

(27)

27

Tablo 2. 1999-2000 Yılında Kenbağı Orman Fidanlığı (Çankırı)'nda Bulunan Lepidopter Türleri, Konukçuları, Uçuş Periyodu ile Yakalanan Böcek Sayıları

Tür sayısı

Tür adı Familyası Konukçusu/ Konukçuları

1999 Yılında uçuş tarihleri ile yakalanan böcek

sayıları

2000 Yılında uçuş tarihleri ile yakalanan böcek sayıları

1 Arctia caja (L.) x

Arctiidae Polifag 2.9.1999 2 -

2 Diacrisia sannio (L.) Arctiidae ? - - 15.6-28.8.2000 3

3 Diaphora mendica (Cl.) Arctiidae Otsu ve küçük bitkiler 10.5-

21.6.1999 252 12.6-19.10.2000 47

4 Eilema sp. x Arctiidae İğne yapraklılar 16.8.1999 2 - -

5 Epatalmis casearea

Goeze. Arctiidae Plantago, Veronica, Galium, Hieracium,

Euphorbia, Stellaria 18.5-

12.7.1999 3 - -

6 Epicallia villica (L.) Arctiidae ? 18.5-

14.6.1999

20 12.6.2000 1

7 Eucharia casta (Esp.) (Arctia casta )

Arctiidae ? - - 15 .6.2000 1

8 Lithosia quadra (L.) Arctiidae ? 16.7.1999 1 - -

9 Phragmatobia fuliginosa (L.)

Arctiidae Plantago, Taraxacum, Rumex, Artemisia 18.5- 14.9.1999

56 - -

10 Phragmatobia placida Frivaldsky.

Arctiidae Otsu bitkiler 10.5-8.6. 1999 14 12.6-19.10.2000 69

11 Tyria jacobaeae (L.) Arctiidae Senecio vulgaris, Senecio paludosus, Tussilago 18.5-10.6.

1999

11 27.6-19.10.2000 2