AYKUTARIKAN ÇöZUM KUTUPHANELERDE UYGULANMASI DOKUMANTASYON ENFORMASYON ANAB!L!MDALI KüTüPHANEC!L!K BöLüMU UN!VERS!TES!EDEB!YAT

T.C.

!STANBVL UN!VERS!TES!

EDEB!YAT FAKULTES!

KüTüPHANEC!L!K

BöLüMU

DOKUMANTASYON

VE ENFORMASYON

ANAB!L!MDALI

VER! TABANI YAKLASIMI

VE KUTUPHANELERDE

UYGULANMASI

B!R ÇöZUM öNER!S!

L!SANS TEZ!

AYKUT

ARIKAN

9008 DE 005

!C!NDEK!LER

ÇİZİMLER

öZ/ABSTRACT/ABSTRAKT

öNSöZ

o

1 1.1 1.2 1.2.1 1.3 ., ':)

ı. ·-'.

1 1.3.2 1.3.2.1 1.3.2.2 1.3.2.2.1 1.3.2.2.1.1 1.3.2.2.1.2 1.3.2.2.1.3 1.3.2.2.2 1.3.2.3 1.3.3.4 1.3.3.5 1.3.3 1.3.3.1 1.3.3.2

GiRİŞ

VERİ TABANI YAKLASIMI

VERİ TABANI KAVRAMI

VERİ

.B!LGi

VERİ TABANI

VER! TABANI YAKLAŞIMININ AMAÇ

VE KAPSAMI

VER! TABANI

GEL!STIRME SURECI

VER! ARAŞTIRMASI

VER! öRNEKLEMES!

VERI öRNEGIN!N öGELER!

!L!SKİLER

VARLIKLAR VE YUKLEMLER

YöRELER VE TANIMLAYICILAR

VER! öRNEGİNİN SAPTANMASININ

ASAMALARI

VER! TABANI TASARIMI

VERİ TABANI İŞLETİMİ

VER! TABANI AYARLAMASI

VER! TABANI TURLER!

HiYERARŞİK VER! TABANLARI

AG YAPILI VER! TABANLARI

GJ Hed

By

Sctyfa

t: ·-~~~

p:i

.;:.\\

ç?

(i'J

-"·

-ı

::u

""{

c:::

I J ~/ ":-,.; 'ı)'

--<11s~'?-~,

~ lV V \/ 1 1 4

~ı

5 8 9 14 17 19 21 24 24 26 27 27 28 28 29 29 31 3'1 ~ .L.

1.3.3.3 1.3.3.4 1.3.3.5 1.4 1.4.1 1.4.1.1 1.4.1.2 1.4.1.3 1.4.1.4 1.4.1.5 1.5 l. .5 .1 1.5.1.1 1.5.5.2 1.5.5.3 1. 5. 2 1.5.2.1 1.5.2.2 1. 6 2

2.1

2. 1. 1

!L!ŞK!SEL VER! TABANLARI

NESNE YöNEL!MLI VER! TABANLARI

D!GER

VER! TABANI YöNET!M S1STEMLERI

VER! TABANI YöNET!M S!STEMLER!N!N

15LEVLER!

TA'.3ARIM

CiUNCELLEŞT1

Rı\lIE

SORGULAMA VE RAPORLAMA

DAGITIK VER! YöNET!M!

D!GER GENEL 1SLEVLER1

VER!

TABANI UYGULAMA YAZILIMLARI

VER! TABANI UYGULAMA D!LLER!

XBASE/CLIPPER

A!LESI

SQL

OB.JECTPAL

UYGULAMA YAZILIMLJI.RININ

GELIŞT!R!LMES!NDE D!KKAT ED!LMES!

GEREKENLER

D!L

KULLANICI DOSTLUGU

VER! TABANI YAKLAŞIMININ

GER!RD!KLER!

VER! TABANI YAKLAŞIMININ

KUTUPHANELERDE UYGULANMASI VE B!R

ÇöZUM öNER!Si

VER! TABANI YAKLAŞIMININ

KUTUPHANELEREGET!RD!G! YEN!L!KLER

TUMLEŞ!K YAPI

32 41 4.5 45 ,1 r-q o 46

47

47 48 49 ~('ı ._!,.ı ı;;-,:ı :..)..) 53 54 55 ı::;c:: ._,._) 55 56 58 62 62 62

2.1.2 ')

.

".)

,:_.. ı. ,..)

I ,...i <.,."' 2.2.1 2.2.1.1 :2 . 2 . l .

2

2.2.1.3 2. 2. :2 3

KAYNAKLAR

STANDARD!ZASYON

VE !ŞB!RL!G!

OLANAKLARI VE MARC YAKLAŞIMININ

DEG!Ş!M!

KUTiJPHANEC!NiN DEG!ŞEN KONUMU

KUTUPHANELERDE

VER!

TABANI

YAKLAŞIMINA DAYALI UYGULAMALA@

!ÇIN PARADOX

FOR

WINDOWS

VER!

TABANI YöNET!M :3!STEM! ALTINDA

c;EL:t::;;TtR!LEB!LECEl( B!F~ t~(jz;t}TvI

öNER!S1

PARADOX FOR WINDOWS'A DAYALI

ÇöZUMLER!N UYGULANAB:tL!RL:tı~t

VER! TABANI YAPISI VE TASARIM

!SLET!M VE DENET!M

30RGULAMJ.\

VE

RAPORLAMA

CöZUM öNER!S:t

B.K.V.

SONUÇ

63 66 67 67 tı '/ 69 70 71 O'"• (_) .,.J 87

Ç!Z!MLER

Ç1ZiM

1

Ç!Z1M

.;'.

ÇiZiM

3

C1ZiM

4

C 1 Z

HıI 5

Ç1Z1M

6

CiZiM

7

CiZ!M

8

Ç1ZiM

9

C1Z1M

10

CiZiM

11

ANSI/SPARC

MODEL!

IL!ŞK!SEL VER!

TABANI

öRNEGI

SEÇME

!ŞLEMi

1

ZDU:3UM

t $LEM!

B1RLEST!RME ISLEM!

KES1S1M

!$LEM!

AYRIM

1$LEM:t

IL!ŞK!SEL VER!

TABANI

öRNEG!

NESNE YöNEL:tMLi

VER!

Tl.ı.BkNI

öRNEG!

SAUER ŞEMASI

GEN!ŞLET!LM!S SAUER SEMASI

ıv '13AYFA 16 37 38 39 .39 40 40 ,42 4 :,

-~

58 60

öZ

Kuramsal

temel

eksikligi

nedeniyle.

sorunlar

yaşanan

veri

tabanı uygulamalarına. kuramsal destek sagl.:ı.nması amaçlanıyor. Veri t e berıı yakl,:tşımını ortaya. cıkare n . ve konuyla ilgili dıçer kavramlar çözilmlenerek, yaklaşımın

sagladıgı

olanaklar dayalı uygulamalar

saptanıyor.

KutUphanelere tartışılarak, Paradox ver· i £or t e be nırıe

Windows

iliskiselveri tabanı yönetim

Bo l urunii a Kat.:ı.loçJ ıle r: Tabanı

si s tern ı

için

B.K.V.

çre l iş t. :Lri l e n tabanına. dayalı ki_itıiphan,? kötöloğu uyqu lerneeı . coz ürn o l erak

re p ı s ı . a.d 1 ı 'v78.l ... l

önerili yo r .

ABSTRACT

It

is

intended

to

support

da.töbö.se

e.pl

rcet ione . where problems ere fac ed , be

cauz

e of lack of ı:t theoreti.cctl. ba s e .

with

theoretical

aspects.

Concepts

that brought the

database

,öpproach to 1

ight,

erıd re le

t.ed

coric e pts are a.nal i:3ed to

indi ea. te the op port un ıt ıes. supplied by the epproe ch . Database applications

in

libraries are discused, and a database based library catalogue application. called B.K.V .. developed for the relational da ta be e e manı:ı.çrenıent sie t em Paradox for Windows. is proposed as a

solution.

ABSTRAKT

E:::;

wi

rd be abs ichtiçrt. Datenba.nk Anwendunqen. bei denen.

wegen Mangel einer theoretischen Basis, Probleme auftauchen. aus theoretischen Aspekten zu unterstiitzen. Begriffe. die das

Datenbank-Verfahren verursacht

ha.ben.

und

betreffende

Begriffe. werden anal.isiert. um Möglichkeiten des Datenbank-­ rfahrens. darzustellen. Datenbank-Anwendungen in bliotheken werden

ı::l.i:.::::kutiert ..

urıd eirıe Dc:ttenb.:ınk besie r

t

e ndung für Bibliotkekskat.:ıolge, namens B.K.V., die für das lationale DatenbcHÜ<: Verwaltungssystem Pe r adox for Windows

öNSöZ

Bu a.ra.stırmı:t.

Perran özben Kütüphanecilik ödülü

yarışması

birincisi

"Veri

ta.ba.nı

yönetim

sistemleri

ve

küt üpne rıe I eı--d.e uygu l e rıme s ı

bil"

çö::::um

ôrıe.rı ai ' e.d

ı

ı e

t

e c t ıı-me rıın o o zd e rı geçirilis. d üz e l tf Irnis v e çrenisle·cilmiş he l i d i r .

od:-1.I J~ı:l.

z

a.

na

rı ar·a~:>t ı rrnc ri ı rı IvIJ\RC ~./.:::tJ<l,:t::3.ıınını tdr·tışrrıö

konusu

yapması

nedeniyle

kimi

çevrelerden

oldukça

oıumsuz

tepki e l rne s ı ne keı r s ı n . kimi çevrelerce de bı ri nc ı Li k od uLürı e

uygun

görülecek der .. e c;ı?c..i.e

olumlu

Y.:a.ı-şı iarımes ı ~ bu ko nudeı

yasanan

boslugun

en somut

göstergesidir.~

özel 1

ilde

MARC

yaklaşımını ele

alan

kctynaklardcın

' -' 1 - . ., .

'"' CJ ,-·,v

c=.,-ı

,=,

ı-· '

1 "" ••- eet , fJıı.,..,

._, .• .lJ. ~·- _.•.. ı '·~'-·-·.L . _,_ .J..J ı..J. SC)fll.JÇ ia.1··1 n tezimi de:;c,:tek 1 ernes i ıse

s enı r rrn hcrkc::::e

bu

ko nudak i boş l uçru doldurma

fırscı.tını

v·eI...r.:::c e kti l" .

"Ort,:tya ortak bir

bibliyografk

veri

taban1

yapısı

konurs2.ı. ulusal

düzeyli

bir

MARC

biçimine

gerek ka Irnez "

d ed ıq i mde bunu ortaya

koymam

konusunda

be rıe ~;rer'e}<l i

motivasyonu veren ve sbzkonusu araştırma metnini 1994' Perran özben Kütüphanecilik ödülü yarışmasına göndermeme neden olan

Prof.

Dr.

Meral ALPAY'a

teşekkürü

bir borç

bilirirm.

I

I

I

I

I

I

Beni tezim boyunca destekleyen danışman hocam Doc .

Dr.

Aysel Yontar'a bu destegi

için

teşekkUr

ederim.

Yrd. Doç. Dr.

Hasan S.

Keserogu'na özellikle

B.V.K. 'nin

geiştirilmesi

konusundaki d.8s l.ek ler·i nderı dolayı t e s e kkür

ederim.

Ayr 1ea

a.1-,3.şt

ır'rna e vr e s i

nele

beni yaz ılım. belge ve bi 1 gi

yorıunde n d estek Leye rı Bimeks Eıil~;ri I:;:1em ve,_. [) 1ş _{Tic. Ltd.}

Şt. i .

genel

mUdUrU

Doç.

Dr.

Vedat

AKG!RAY a

da

bu içten

destegi için teşekkür ederim.

Aykut Arı kem

31.5.1994

o

Giris

Bu araştırmanın amacı önce 1 ilde Turkiye'de kuramsal temelsizlik ve bilgi eksikligi nedeniyle uygulamalarında yanlışlara ve aksaklıklara rastlanan veri tabanı yaklaşımı konusuna kuramsal açıdan genel

uygulamalara yöntem, yaklaşım ve tutarak onları desteklemektir.

bir temel saglamak. kapsam konusunda ışık

Bu nedenle arastınnanın ilk bö 1 ümünde veri tabanı yaklaşımı tarihsel gelişimi içinde, kuram ve yöntem açısından bir bü t

ün

olarak irdelenmiştir. Bu bağlamda öncelikle veri tabanı ter imi kavramsctl açıdan tartışı lmı st ır. Buna bağlı olarak da veri tabanı yönetim sistemi ve veri tabanı uygulama yazılımı kavramlarına açıklık getirilmiştir.

Bu tart ışına ve açıklamaların ışıgında. veri tabanı

ye k l esımı n ı n kapsam ve amaçları ile veri tabanı geliştirme süreci incelenmiştir. Veri tabanı kavramının zaman içinde geçiridiği yapısal degişimi yansıtan degişik veri tabanı ti..irlerj_ de buna bağlı olarak ele alınmıştır.

ilJ< bö 1 umun sonunda veri tabanı yönetim sistemlerinin yazı 1 ıml arı ayrıntı 1 ı işlevleri ve veri tabanı uygulama

Kütüphane ve Bilgi bi 1 imleriyle bu kadar yakından ilişkili olan bir konunun kütüphane alanındaki uygulamaları, getirdigi yenilikler. uygulamalardaki eksiklikler ve yapılması gerekenler ikinci böliimde. sözkonusu kuruluşlarda geliştirilecek uygulamalarda özellikle kataloglama alanında yaşanan karmaşaya çöziim getirebilmek amacıyla tasarlanmış.

çerçevesinde ele

somut bir çöziim önerisi alınmıştır.

B.K.V.

olarak da adlandırılan.

B. K. V. 'tün seçeneksiz bir tekbiçim olmayıp. yapısal

açıdan çözüm için bir öneri niteligini taşımasının nedeni özellikle diger çöziim yollarını. alışılagelmiş zihniyetin aksine. yadsımayarak ya da görmezlikten gelmeyerek. bilgi teknolojisi, bilgi hizmetleri. kiitiiphanecilik ve iletişim alanlarında yaşanan kimi sıkıntıların baslıca nedeni olan uyumsuzluk sorununu ortadan kaldırmaktır.

B.K.V.

ya da diger geleneksel çözüm yollarından hangisinin daha etkin oldugunu zama.n içinde geliştirilecek ve gerçekleştirilecek uygulamaların sonuçları belirleyecektir.

Veri tabanı yönetim sistemi olarak önerilen

Paradox

for

Windows

adlı ticari veri tabanı yönetim sistemi yazılımı.

konuya yetkın Lıç ı açısından tercih edilmiş. ve geliştirilen örnek uygulamalardan, tatmin edici sonuçlar alınmıştır. Ancak bunun ötesine geçip bu üriin için "en iyisi" demek ne olasıdır ne de bilimsel açıdan tutarlı bir yaklaşımdır.

Bu araştırma. getirdigi yeni bakış açısıyla Türkiye

çözüm için önerisi yeni çerçevesindeki bir yaklaşımın başlangıcı olabilirse amacına ulaşmış sayılacaktır.

1

Veri

Tabanı

Yaklaşımı

1.1

Veri

Tabanı

Kavramı

Günümüzde. gerek kiitüphanec i 1 ik, gerekse bilgisayar konulu yayınlarda. veri tabanı kavramı, çogunlukla kendisinden baska bir kavram olan. veri tabanı yönetim sistemi kavramının yerine. sanki onun bir kısaltmasıymıs gibi. yanlış olarak kullanılmaktadır. Oy se veri tabanı kavramı, aşağıda da ele alınacagı gibi. özellikle bilgisayar ortamındaki uygulamalarda. verilerin yüklü bulunduğu, örgütlU. teknik diiz e rıeqi (ktit upherıe ci l fk beıkıs açısıyla bir belgeyi) belirtirken, veri tabanı yönetim sistemi kavramı, bu düzenek ile işlem yapmaya, onu söz konusu örgütlenme içinde, yönetmeye yarayan bir tür uygulama yazılımını belirtmektedir.

İlk be kıat e hiç önemsenmeyen başka bir hata ie e . özellikle bilgisayar piyasasında, veri tabanı yönetim sistemi olarak, hiç bir ayrım yapılmadan, veri tabanı yönetim sistemleri pazarında "baskın bir egilimi temsil ettiğinden"1•

değişik türlerdeki veri tabanı yönetim sistemlerinden sadece biri olan, ilişkisel veri tabanı yönetim sistemlerinin kast edilmesidir.

!liskisel

sistemler

ve

digerleri.

~

s.

Bilgisayar . ~ (Temmuz

1993). ~

s.

38

I

I

i

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

Bu hata halkaları birbirlerine eklenip de ortaya çıkan zincirleme hata yukarki gibi çözümlendiginde. konunun gerçek boyutları ortaya çıkmaktadır: günümüzde. verı tabanı kavramıyla aslında kast edilen. veri tabanı yönet im sistemlerinin bir ti..irü olan. ilişkisel veri tabanı yönetim sistemleridir. Bu bakımdan veri tabanı kavramının ortaya çıkmasını saglayan kavramlarla konuyla ilişkili di ger kavramı arın tek tek incelenerek. konunun çözümlemeli olarak ele alınması gereklidir.

1. 2

Veri

Kavramın inailizce kar eı l r qı olan "date" [çog. data] Latince'deki "dare" [vermek] fi i 1 inin "rni s " yapı1 ı ortacı olan "datum" sözcüğünden t.Lire t Ll miet Lr+": sonuçta "verilmiş oları" g·ibi bir anlam çıkmaktadır. Dolayısıyla da, "veri" sözcügünün kavramı tam olarak karsıladıgı söylenebilir.

Türkçe

Sözlük,

kavramı "bir araştırmanın. bir

ta.rtı ernenı n . bir us1 amlamenı n [zihinsel bir yargılamanın] temeli olan ana öge"':'" olarak ele almaktadır.

2

American

Boston

367

heritage

dictionary.

Houghton Mifflin Company,

2nd college

C. 1982.

ed.

-s.

366-3

Türkçe

sözlük.

-

genişl. 7. bs. - [Ankara]

Kurumu 1983. - s. 1253

I·

r

r

I

I

öte yandan American Heritage Dictionary kavramı "bilgi, özellikle çözUnıleme için örgUtlenmis ya da bir kararın temellendirilmesi için kullanılan bilgi olarak11·'1

tanımlamaktadır. Bu noktada, kavramın en önemli yarılarından biri ortaya

ilişkilidir.

çıkıyor: kavram bilai kavramıyla yakından

Veri. zihinsel bir yargılamaya temel olan başlıca ögedir

ve

s

oriuc

t e bilgiden fe rk l r bir sey olmayan (ya da bir tiir cıkarsanmıs bilgi olan) bir yargı veya kararı ortaya çıkartmaktadır. Yani bilgi, veri olarak adlandırılan başka bilgilerden çıkarsamalar yoluyla türetilir.

öyleyse veri, işlenerek yeni bilgiler tUretilen bilgidir, yani bir tür islenmemiş, ham bilgidir. Ancak burada kullanıla.n "ham bilgi" ifadesi aslında yanıltıcı bir ifade. Konuyu bu noktada örneklerle açmak gerekir:

örnegin 3 sayısı bir veridir. Aynı zamanda kendi anlamı dışında herhangi bir bilgi vermed iç ınde n. ham bir bilgidir. Bu sayı, her hangi bir çocugun yası. bir ögrencinin aldığı not ya da bir nesneye ait bir ölçü (en. boy. yükseklik v.b. gibi büyüklükler) olabilir. Sayı diğer her hangi bir nesne ile tanımlanmış bir ilişkiye girdigi zaman, ortaya bir bilgi

çıkmaktadır. örnegin "3" sayısı "araba" adlı nesne i 1e, "metre cinsinden uzunlugu. olma11 olarak tanımlanan ilişkiye girdiginde, ortaya "er e be nın metre cinsinden uzun l uqu 31tür11 gibi, önerme biçiminde bir bilgi çıkar.

Arıc e k sözge l imi, yukarda.ki önermede anı 1 an "araba" ad 1 ı nesne. 11gara_i11

adlı kümenin bir ögesi olsun. Aynı kümenin di ger iki ögesi de "kamyonet 11

ve 11

otobüs" adlı nesne 1 er olsun. "Kamyonet11 adlı nesne

11411

sayısı ile, "ot obüe " adlı nesne de 11511

sayısı ile .. "me t re cinsinden uzunluğu olma" olarak tanımlanan ilişkiye girdiginde. ŞU önermelere

ulaşılır:

(1) "er abe nın metre cinsinden uzun l uq u 31tiir"

(2) "kamyonetin metre cinsinden

uzun

l uqu 41tür11

(3) "otobüsiin metre cinsinden uzurı l uqu 51tir11

Aslındı:ı. başlı başına birer b i lq i olan bu üç önermeden, çıkarasama yoluyla, bir dördüncüsüne de ulaşılabilir:

(4) 11garajdaki

araçların metre cinsinden uzunluklarının ortalaması

4

1tür"

İşte ham bilgi kavramının yanıltıcılığı da burada yatar: 1·' ,._,') ve 3 numaralalı önermeler. ya da önerme biçimindeki

lgiler. aslında 4 numaralı önermeye ulaşmak için. amaya tutulacak birer veridirler; ancak bunlara ham

I

I

I

I

biligi demek dogru degildir. çünkü üçü de aynı zamanda başlı başına birer bilgidir.

I

Bu nedenle. veri kavramını. işlenmeye hazır bilgi ögesi

I

olarak açıklamak. yukarda sozu edilen yanılgıyı orta.dan

ka ldıracagında.n. de ha uygundur.

I

I

1.2.1

Bilgi

Bu nokta.da bilgi kavramının. Türkçe'nin yapısından kaynaklanan, ve çelişkilere yol açabilecek bir eşseslilik nedeniyle. kendi içindeki iki anlamını ayrımsamak gereklidir: Bilgi terimi, birbirinden farklı iki kavram olan

''enfonnasyon'' ve "birikim" ( ing. knowledge) kavramlarını karşılayabilmektedir5• Ancak birikim. "akılda kalan

bi lç ı vd ı r+. Bu araştırmada ise, genel kullanım çrözönünde bulundurula.ı:ak. "bilgi" terimi. doçrrudan dogruya

"erı r orme eyon " ka.vramı yerine kullanılmıştır.

Kavra.mırı "veri" kavramı ile olan ilişkisi göz önünde bulundurulacak olursa.. şu sonuca da ulaşılabiiir: "bilgi, işlenmeye hazır bilgi ögeleri ya da veriden çıkarsanacak sonuç. varılacak yargıdır".

Aysel Yontar.

Bilgi

bilime

giriş

[İstanbul] [y.y.

J,

[1992]. - Not

-

s.

6

[ders

notları

J.

Metin teksirdir. Mi chae1 H. Brackett.

databases.~

Engelwood Hall, 1987. - s. 214

Deve 1 op

i

ng

data

Cliffs, New Jersey

structured

Prentice-1. 3

Veri

tabanı

Yukarda

da

be 1 i rt i 1 dig i

gibi

veri

tabanı

kavra.mı.

özellikle

bilgisayar

ortamındaki

uygulamalarda,

verilerin

yüklü

bulundugu

örgütlü

teknik

düzenegi

(kütüphanecilik

bakış

açısıyla

bir belgeyi)

belirtir.

Ancak

gene

de kavramı

çeşitli

bakış

acılarından

irdelemekte

yarar

vardır:

Yazılım

pazarındaki

ticari

ilişkisel

veri

tabanı

yönetim

biri

olan

Paradox,

veri

tabanı

sistemi

yazılımlarından

kütüphane

bilgi

bilimlerinin

kavramını

özellikle

ve

yaklaşımlarına

koşutluk

gösterecek

tarzda.

"örgütlil bir bilgi

ya ela veri

dermesi "

7

olarak

tanırnla.ma.ktadır. Bilgi

dermesinin

örgiltlenmesinin bu

iki

bilim

dalının

temel

alanlarından

biri

oldugu

diişUniilecek

olursa

kavramın

özellikle

bilgi

bilim

çıkmaktadır:

kiltilphaneler.

açısından

önemi

açıkça

ortaya

er-e i

v l c r ve

belge

merkezleri.

örgütlü

bir

belge

dermesinin

yönetildigi

sistemlerdir;

bilgi

merkezleri

ise

bunun

diçe

r

dermelerinin

yönetildigi

bir boyutu

oian

örgütlii

bilgi

sistemlerdir.

Bu nedenle.

veri

tabanları.

bilgi merkezlerinin

sidirler.

Buna

göre

denebilir

ki.

veri

tabanları

bilgi

rkezlerinin

temel

unsurudur.

Veri

tabanı

yönetim

Paradox

for

Windows.

Get ing

started.

-

Scotts

Va

11ey.

I

I

I

I

I

sistemleri, bilgi merkezleri hatta aynıdırlar.

ile islev bakımından ko~ut.

Dermenin bilgi dermesi mi, yoksa veri dermesi mi oldugu sorusunun bu tanımda yanıtlanmamış olması. yukarda da söz edilen veri ve bi ligi kavramlarının anlam yakınlığından kaynaklandıgı bir gerçektir. Ancak bu iki kavramın ayrımı da göz önUnde bulundurularak. veri kavramını benimsemek gerekmektedir.

Tanımın çözümlenmesi sonucunda ulaşılan sonuç, verı tabanının bjr veri dennes i oldugu.. ve ayırd edici özelliginin, örgUtlenmesi oldugudur.

Ancak önemli olan bir diger nokta, yukarki tanımda veri tabanının fiziksel biçimine değinilmemesidir. özellikle bilgisayar çevrelerinde yapılan önemli bir hata da burada yatmaktadır: kullanılagelenin aksine, veri tabanı kavramı özellikle biligsayara ait bir kavram değildir, yani veri tabanının fiziksel biçimi. ille de bir bilgisayar ortamı degildir. örgütlü olan her biçimdeki, her tUrden ve her ortamd.:ı.ki veri dermesi bir veri tabanıdır: örnegin bir telefon rehberi, bir sözlUk, her hangi bir çizelge özellikle

"kütüphanelerin kart ket.e Loç l e rı ":" hep birer veri abanıdırlar.

I

I

I

I

Kütüphane otomasyonu konusundaki e r-e st ı rma1 arı ve çalısmal~rıyla uluslararası düzeyde bir üne sahip olan

Robert

I

M.

Hayes,

veri tabanı kavramını "kullanıma uygun, makine

dilindeki bir veri dosyası""' olarak tanımlamaktadır. Bu veri

I

I

I

tabanı kavramının özel1 I k l e bilgisayar ortamı için kullanılagelen fiziksel biçimidir: veri tabanı. makine diline uygun bir dosyadır, yani bir bilgisayar dosyasıdır.

Yetkin danışma kaynaklarından

American

Heritage

I

I

Dictionary,

veri tabanı kavramını söyle tanımlamaktadır:

"örnegin bilgisayarda oldugu gibi, kolay ve hızlı bilgi erişimini saglayacak şekilde düzenlenmiş veri toplulugu''10•

I

Tanın0a ilk göze çarpan nokta, Paradox'un tanımına koşut olarak, bilgisayar dosyasının veri tabanının fiziksel biçimlerinden sadece biri olduğudur. Arıcak bilgisayar ortamının hızlı ve kolay bilgi erişimini saglaması. bu tanımın asıl önemli yanıdır. Bu hız ve kolaylıgı ise, söz konu;3u veri dermesinin düzeni, yani veri tabanı örgütlenmesi saglamaktadır.

Veri tabanının örgütlenme düzenini. yazı 1 ım

asındaki ticari veri tabanı yönetim sistemi

Rober·t Hayes. 2nd ed. Company, 1974.

Handbook

of data

processing

for

libraries

Los Angeles Melville Publishing 656

C,

~,.

yazılımlarının, özellikle 80' li yıllarda en yaygın olarak

kullanılanlarından biri olan,

Dbase

3 Plus

adlı yazılım. verı

tabanı kavra.mına önerdiği tanımda eöy 1 e aç ık 1 a.ma.kta.dı r: "bir çok varlık ha.kında.ki aynı türden bilgi":L:ı.. Yani bir veri tabanı dosya.sının yapısında birden çok varlık hakkında bilgi vardır. ve bu bilgi hepsi için aynı düzendedir: örnegin degisik elementlere ait bir veri tabanında, her elementin atom numarası. özgül agırlıgı. elektron sayısı v.b. gibi elementlerin doğasını açıklayan bilgiler bulunabilir. Bu bilgilerin düzeni. +- .•_"Um elementler için aynıdır. yani her elementin atom numarası. özgül agırlıgı v.b .. bu veri tabanında yer almaktadır.

Bu

tan

ım , ilerde de ele alınacağı gibi. söz konusu yazılımın doğası gereği özellikle ilişkisel veri tabanlarının yaklaşımına koşutluk göstermektedir. Ancak gene de, veri t.e be n l e rının öı·giitlenme di_izeni _{he kk} ınd e bir fikir verdiğinden. kayda değerdir.

Veri tabanı kavramıyla sıkça karıştırılan bir kavram da veri bankası kavramıdır. !ki kavram arctsındaki ayrım. özellikle son zamanlarda ortadan kalktığından, her iki kavram veri tabanı terimi altında birleşmiştir. Bunun nedenini, veri bankası kavramına Hayes' in önerdigi tanımla açıklamak

Dbase 3 Plus.

Inrtoduction

to

Dbase 3 Plus

[bilgisayar

I

I

I

I

I

I

I

I

olasıdır. Hayes veri bankasını, "genellikle çok büyük ölçekte olup, çok kullanıcı amaçlı olan bir veri tabanı" :ı:::, o l e r ak

tanımlamaktadır. Buna gore veri bankası, bir tür veri tabanıdır: ancak veri tabanından eyr ı Ldıç ı nokta, nicel

olarak daha büyük olması. yani daha çok öge hakkında veri içermesi. ve birden fazla kullanıcı tarafından erişilebilir ve işlenebilir olmasıdır.

Ancak geçen zaman içinde gelişen veri tabanı teknolojisi bu ayr·ımı ortadan kaldırmıştır. Artık neredeyse her verı tabanı birden fazla kullanıcı tarafından erişilebilir ve işlenebilir durumdadır.: ve

ör nec

ın Paradox for Window:::: ile yaratılan veri tabanı dosyalarına., iki milyar e det civarında. öge hakkında. veri girilebilmektedir. Bu nedenle de veri tabanı terimi, veri bankası kavramını da artık içerdiginden. özel 1 a k l e giiniimLizde kul lanı lan veri tabanı kavramı ile veri bankası kavramının ayrımı ortada.n kalkmıştır. Burıe koşut olarak da veri bankası teriminin bir geçeri i 1

ı

ç

ı

kalmömıstır.

Bu arada veri tabanı terimi, kimi zaman da belirli konularda veri içeren bilgi sistemi anlamında da kullanılmaktadır. Terimin bu yanlış kullanımının yaygınlıgına karşın, ortaya çıkabilecek yanlış anlaşılmaların önlenmesi

I

I

I

I

I

I

için veri tabanı ve bilgi sistemi terimlerinin birbirlerinden ayrılmasında yarar vardır.

1.3.1

_Veri

_{Tabanı Yaklaşımının}

_{Amaç ve Kapsamı}

Verı tabanı yaklaşımı. _{1960' ların} sonlarına docrru1~.

gelişmekte olan bilgisayar teknolojısiyle birlikte. _{anı ık} işlemler ve hesaplamalar yerine. belli mantıkal yapılar içinde saklanacak bilgilere dayanarak. yükse k düzey! ı .

karmaş ık ve her eeyd e n once, plan1 amaya/karar vermeye veya denetimi saglamaya yöne 1 ik o1e r ek:ı."" • _{sorgulamaların}

yapılabilecegi sistemler anlayışının ağırlık kazanmasından sonra, gündeme gelmeye başlamıştır.

Veri tabanı düşüncesinin. o zamana kadar geçer! i 1 iğini korumuş olan "geleneksel dosya yaklaşımı "ndan"·:'-'·'' temel farkı. her hangi bir konudaki verinin "ayrı dosyalarda ee k l a nen bagımsız birimlerde değil. _{ilişkilendirilmiş bir biçimde.} tek birimde" ı.e,, _{saklanması di..i:;;üncesidir.}

_Bu

_düşünce

doğrultusunda ortaya çıkan sonuç. verinin derlenerek belli

Hermann Sauer.

Relationale

Datenbanken

Praxis,

inklusive

SQL-2 . --

2. korr iq . u.

···- Bonn. . . [ve öte. ] : Addi son-Wes 1ey. 1992.

Theorie

und

e rw . Auf1. s. [ 1 J Elizabeth A. Oxborrow.

Databases

and database

control

systems

:

concepts

and

issues.

-

2nd ed. - Bromley,

Kent, England : Chartwell-Bratt .. c. 1989. - s. 3 Oxborrow ...

bir örgütlenme içinde tek dosyada. kısaca aynı belli tabanda.

yani yukarda da sozu edilen verı tabanı dosyasında

sak 1e nrne sıdı r .

Burada özellikle belirtilmesi gereken nokta. geleneksel dosya yakl~sımında, verinin saklandıgı birbirlerinden bagımsız dosyaların kendilerini ycinetecek olan yazılıma olan bagıml ı 1 ıklarıdır1·7• Bu yaklaşımın en büyük yitir imi. aynı

verinin ayrı işlevleri yüklenmiş olan deq i aik yazılımla.rL:t birlikt~. yazılımlar ancak birbirlerinin ardı sıra çalıştırılabildiginden, gereksiz yere tekrar edilmesidir18.

Oysa devrim niteligini taşıyan veri tabanı yaklaşımında, merkezi bir ve ri sözlii.Çriiniin. veri dosyalarından ve uygulama yazılımlarından bagımsız o l erak . degişik veri tabaı1ıdosyalarının içeriklerini tanımlayabilmesi nedeniyle. aynı verı tabanı dosyctsı. birden çok uygulama yazılımı

tarafından işlenebilmekte. veya anlık işlemler

yapılabilmektedir. Sözgelimi. geleneksel dosya yaklaşımında kütüphane yazılımları sag lama. kataloglama. dolaşım ve

işbirligi gibi. ayrı yazlımlardan oluşmaktadır. Sağlamaya ait veri. alnızca sağlama yazılımında kullanılabildiğinden. ayrıı

veri kataloglama yazılımı için bilgisayara tekrar yüklenmekte. eğer kataloglanan kitaban ait veri dolaşım ya da

işbirligi yazılımlarında kullanılacaksa, aynı veri tekrar

58

17

Sauer . Sauer .

s .

23 s. 13

tekrar bilgisayara girilmekte. gereksiz yere bellek harcanmaktadır. Oysa veri tabanı yaklaşımında. katalog verisi sadece katalog veri tabanında saklanmakta. sag-lama. kataloglama. dolaşım ve işbirliği yazılımları, ya da çı:ı.gdc:1s

programlama

yaklaşımıyla.

t

um l e s

i

k

bir

iist

yazılım

olan

kutuphane

yönetimi

y

e z

ı

l ımının

alt

yazılımları

o Larak

degerlendiri lebi lecek.

yordamları.

bu

ve r I

t

e be n

ı

do2;ya.sını

ortaklaşa

kullanmaktadırlar.

1975'te

yayınlana.n,

ANSI/SPARC

Modeli

olarak

da

an ı

ıe n .

konuya. ilişkin

standa.rt ..

veri

tabanı

yaklaşımını

birbirleri

ile dikey

bağlantılı

Uç

temel katmanda

ele almaktadır~

9:

KATMAN

BAKIŞ ACISI

Dış katman

Kullanıcı

bakısı

kavramsal

katman

1 Mantıksal

genel

bakış

Iç

katman

I

Fiziksel

bakış

C!Z.

1.

ANSI/SPARC MODEL!

ANSI/SPARC

Modeli'ne

gcire.

bu

üç ke trnan

da

irlerinden

fiziksel

olarak

tamamen

bagımsız

birimler

zorundadırlar

20•

\ciylelikle verinin

fiziksel

tutanak

yapısının. kullanıcının bakış açısında tamamen bagımsız olması saglanmış, arada bulunan kavramsal katman ile kullanıcıya mantıksal açıdan bir genel bakıs saglanarak buradan fiziksel olarak ayrı yerleşimlere sahip olan degisik veri tabanı dosyalarına. kurulan mantıksal baglantılarla.. merkezi erisim olanagı verilmiştir.

Ancak

E.

F.

Codd.bu

modeli, tanımlarının kesin olmaması ve y o r uma bir hayli açık olması nedeniyle sakıncalı bulur:,-·1•

Model

Codd'

a. göre. çok önceden. dış katman teriminin yerine bakış (views) teriminin .. iç k a t.me.n teriminin yerine yük lerne

göstergeleri (storage representations) teriminin ve mantıksal katman yerine de t e be n ilişkileri (betse relations) terim.inin

I

kullanıldıgı

ilişkisel

modelde

tanımlandıgını belirtir 22

1.3.2

Veri

Tabanı

Geliştirme

Süreci

Oxborrow

çeşitli araştırmacılarca önerilen veri tabanı

geliştirme yöntemlerini, özet olarak. asagıda amaçları ve sonuçta elde edilmek istenen son ürünleri belirtilen, beş alt süreçten oluşan. şu sürece yansıtmıstır23:

Edgar F. Codd.

The

relational

model

for

database

management

version

2.

-

rep. with corr. - Readi rıo •

Massachusetts ... [ve öte.] : Addison-Wesiey, 1990. -s. 3:3

Codd ... - s. 34

I

I

I

I

I

1.

Veri

araştırması:

Amaç

Verinin

dog-asının

ve

kullanımının

tan ı m 1 a rnna s ı

Son ürün

İskelet,

veri

sözl iigü

2.

Veri

örneklemesi:

Amaç

Gerçekliğe

ait

olguların

.kendilerini

Son urun

yansıtacak

bir örnege

yüklenmesi

Genellenmiş

mantıksal

örnek

3.

Veri

tabanı

tasarımı:

Amaç

Mantıksal

örnegin

v.t.y.s.

'ne ozgu

verı

örneğine

yansıtılması

Son

Urün v.

t.

y. s.

'ne

özgü

rnant

r

ke e

1

örnek

4.

Veri

tabanı

işletimi:

Amöç:

Olgusal

verinin

fiziksel

veri

tabanına.

Son ürün

yW<lenmesi

İç katman

ve veri

tabanı

dosyası

5.

Veri

tabanı

ayarlaması:

Amaç

Veri

tabanının

kul lnımının

düzenlenmesi

ve

gerek

duyulan

durumlarda

veri

tabanının

yeniden

yapılandırılması

I

I

I

I

I

I

I

I

I

Oxborrow

tarafından

oraya konan.

sistem

analizi

sUrecini

andıran.

bu

sUreci

ortaya.

çıkaran

alt

sür-e c

l

e

rı

incelemek,

konuya. yaklaşımı

da.ha da anlaşılır

kılacaktır.

1.3.2.1

Veri

Araştırması

Veri

araştırması

alt

süreci

her

yönden

verı

tabanı

geliştirme

surecinin

en

önemli

alt

surecidir.

Bu

anemin

nedeni

gerçekleştirilecek

veri

araştırmasının

tutarlılıgı,

dogrulugu,

konuya

ve

amaca

uygunlugu.

gerçekligi

yansıtma

derecesi

v.b.

niteliklerinin.

veri

tabanının

niteliklerini.

verimini

ve

etkinligini

dogrudarı

etkileyecek

olmasıdır.

Yukarda

da

ele

alındıgı

gibi,

amacı

verinin

dogasının

ve

kullanımının

tanımlanması

olan.

veri

araştırması.

bu nedenle

kc

e

i

n olarak

geliştirilmek

istenen

veri

tabanı

hangi

konuda

ise

o

konunun,

araştırılacak

verinin

sistem

içindeki

konumunu

saptayabilecek.

sistem

gerçekleştirilmelidir.

analizi

bilgisi

olan,

uzmanınca

Araştırılarak

derlenecek

"bilgi.

sistem

içinde

yer

alacak

nesnelere

ozgU

ayrıntıları.

nesnelere

yörıe 1

ik

kısıt lamaları,

birbirleriyle

kurdukları

i 1 işki l e r

i ,

fiziksel

n i

t e 1 i k 1 er i n i v . b . ' n i i

ç

erme 1 i d i r " :·:,~ "' .

I

I

I

I

I

I

I

I

Buna ek olarak kullanılacak verinin sistem içinde nasıl a s l e necep i de be Li r l enrnel idir-:">. Böylelikle bir sonraki alt süreçte belirlenecek olan veri örneginin sisteme uygunlugunun saglanmasına da olanak tanınacaktır.

Bu alt süreçte derlenecek olan bilgi. belirlenmiş olan iki kavramın ayrımı bulundurulara.k, veri, veri tabanında yer dogasına özgü veridir. Bu tur veri

metadata), yani veriye iliskin

adlandırılmaktadır26• ya da yukarda da göz önünde alacak

metaveri

verınin ( ing. ve r ı , ol arak

:3onuç o l e.rak . ortaya. çıkacak olan iki son üründen ilki veri tabanının iskeletinden baska bir e ey olmayacaktır. Diger·i ise, veri sözlugu olarak adlandırılan, veri tabanı y6netim sisteminin veriyi tanımasını saglayacak olan, ve doğrudan doğruya meta.veriyi içerecek olan iiri.lndi..ir:.:,:7• Veri

sözlugU, ikinci alt süreçte olusturulacak mantıksal veri örneğinin de yapısını belirleyecektir.

Oxborrow. . . -- s . 18 Oxborrow ..

1.3.2.2

Veri

örneklemesi

Veri örneklemesi alt sürecinin arne cı . veri araştırmasında derlenen veriyi, yani metaveriyi, gerçekl igin mantıksal bir örnegine yansıtmaktır.

Veri örneklemesinin temellerinin neo-pozitivist felsefe akımının üyelerinden

Ludwig

Wittgenstein'ın

(1889-1951)

bilgi kuramı (epistemoloji) konusundaki çalışmalarında yatabilecegi konusunda .. bazı spekülatif göstergeler dışında. su anda he r he nqi bir bilimsel kanıt o lmernesıne karşın. her iki konunun birbiriyle örtüşme derecesinde ilişkili olm,:ı.l,:ı.rı. tartışmasız bir gerçektir.

Wittgenstein

yedi temel felsefi önerme ve bunların a lt

önermelerinden o l uea n

"Tractatus

ı

oç

ı

co+phı

ı

osopb

ı

cus"=" adlı incelemesinde, önce gerçekligin ve olguların ne oldugunu tartışır.

Sonuçta şu önermeye ulaşır:

"Bizler olguların resimlerini yaparız." (önerme 2.1).

28 Ludwig Wittgenstein.

Tractatus

logico-phiolsophicus

=

Logisch-philosophische

Abhandlung.

-

Frankfurt am Main

I

I

I

I

I

I

I

I

I

Buna baglı olarak da. "resmin gerçekligin bir örneği"

oldugunu belirler (önerme 2. 12) .

Wittgenstein

daha sonra şu önenneyi saptar:

"Nesneleri resimde resmin ögeleri karşılar" 2. 1:3 l .

( .. ,onerme

Buna göre, gerçek lige ait nesne 1 eri . mantıksa 1 örnekte, örnegin ögeleri karşılamaktadır.

"Resirn . ögelerinin birbirleriyle belli bir tarz ve biçimde ilişki kurmalarından oluşur" (önerme 2.14).

Yani mantıksal örnek, kendisini oluşturan ögelerin belli bir tarz ve biçimde birbirleriyle ilişki kurmalarından oluşur. Wittgenstein saptamalarına devam eder:

"öçrelerin bu i 1 işldsi. resmin ycı.pısını. [resmin] o

ıe.s

ı l ıç ı da resimlemenin biçimini ifade eder"

(önerme 2.15).

i Liaki aittir" (önerme 2.1513).

"Resimleyen ilişki _{nesneleri resmin ögelerinin} ka.rsılamasından oluşur" (önerme 2.1514).

"Olgu resim olabilmek için. resimlenen iie ortak bir şeye sahip olmalıdır" (önerme 2. 16).

"Resim ve r-es imlenende. birinin digerinin r earni

olabilmesi için. bir şeyin özdeş olması gerekir" (önerme 2.161).

"Reemi n , gerçekliÇJi kendi te rz ve biçiminde -doıJru ya

da yanlış- resimleyebilmesi r cırı, gerçeklik ile ortak s e h ip olması gereken şey resimlemenin biçimidir" (önerme 2.17).

"Hangi biçimde olurlarsa olsunlar. bütün resimlerin gerçekligi -dogru için, gerçeklikle ya da yanlış­ ortak olarak resimleyebilmeleri Sethip olmaları gereken şey. mantıksôl biçimdir. ki bu da gerçekligin biçimidir" (önerme 2.18).

Kısacası. mantıksal örnegin yapısı, dogrudan dogruya rcekligin mantıksal biçimini yansıtmalı, lıatta ona koşut lı dır . Bu noktada, veri örrıegini oluşturan ögeleri ımakta yarar vardır.

1.3.2.2.1

Veri

örneginin

ögeleri

1.3.2.2.1.1

!lişkiler

Çeşitli arastırmacılar ta.rafından otaya konmuş olan ilişki gruplamaları vardır. Ancak bunların ötesinde, verı

örne k lemes i için etkili olabilecek nokta. ilişkilerin degişik

tiirleridır.

İlişki tUrlerinin iki belirleyici özel ligi vardır: ilişkinin derecesi ve varlıgı~9.

İl ıskini n derecesi ya tanırns ızdır . ya bire bir i 1 tski

söz konusudur. ya bire çok ilişki ya da çoka çok ilişki.

Tanımsız ilişkiler. bu araştırmanın konusu dışıdır.

Bire bir ilişkiye verilebilecek en gUzel örnek. ögrenci ögrenci nurner-e eı r Li eki sidir . Her ögrencinin sadece bir

i numarası vardır; ve her ögrenci numarası sadece bir nciye aittir.

Bire çok ilişki. anne (ya da baba) ile çocukları nda vardır. Her çocugun mutlaka bir annesi

(ya

da

babası) vardır: ancak her annenin (ya da babanın) birden çok cocugu olabilir.

Çoka çok ilişki ise. öğrenciler ile dersler arasında vardır. HAr ögrenci birden çok dersi alır ve her dersi birden çok cigrenci alır.

Iliskinin varlıgı, ya

zorunludur.

ya

seçmeli

ya

da

olası.

Zorunlu

ilişki.

gene

öğrenci

ögrenci

numarası

ilişkisiyle

açıklanabi

1

ir.

Her

ögrencinin

sadece

bir öğrenci

numarası

olmalıdır

ve

her

ogrerıci

numarası

sctdece

bir

Öğrenciye

ait olmalıdır.

Seçmeli

ilişki

ogrenci

ile

yüke

ekoku l

arasında

vardır:

her ögrenci

bir

yi..iksekokula

gidebilir.:

ve

her

yüksek

oku.la

dcgisik

ögrenciler

gidebilir.

Görüleceği

gibi

buı·ada

bir

zorunluluk

değil,

aksine

bir seçim

vardır.

Ola:3ı

ilişki.

ilişkilerin

en

karmaşık

o Le n

ı

d

ı

r .

Burada

bir taraf

için

bir

~orunluluk

varken,

diğeri

için seçim

vardır:

her

kitabın

mutlaka

bir

yazarı

vardır.

ancak

her

1.3.2.2.1.2

Varlıklar

ve Yüklemler

"Ve r Lı k l e r .

gerçeklikte

var

olan.

bizim

ilgimizi

çeken

çeşitli

nitelikleri

tasıyan

nesnelerdir.

Yuk

l

ern

ise,

bir

ve

r l

ı

q

ı

n niteliklerinin

her

biri

o

l are k

t

e n

ı

m l e nab

i

l

i

r "

örnegin.

kitdp

bir

varlıktır:

kitabın

yazarı.

çevirmeni,

yayıncısı.

yayın

tarihi.

sayfa

sctyısı v.b.

nitelikleri.

ya dö

özellikleri.

kitap

adlı varlıgın

yliklemleridirler.

Varlıklar.

Wittgenstein'a

nesneleridirler.

Yazar

2.01231

göre

gerçekligin

sayılı

önermesinde

"Bir

nesneyi

tanımak

için.

dış

özelliklerini

olmasa

bile,

iç

özelliklerini

tanımalıyım."

der.

Buna

göre

nesnenin

iç ve dış

özellikleri

vard ı

r :

ancak

nesnelerin,

sonradan

kazandıkları.

d ı

e özelliklerinin.

kazanıldıktan

bir

süre

sonra ..

nesnenin

varoluşunun

bir parçası,

kısaca

iç özelligi

haline

geldikleri

düşünülecek

olursa,

varlıklara

ait yüklemler

için,

böyle

bir

ayrımın

gerekli

olmadıgı

görülür.

Dolayısıyla.

varlık

için

bir yliklem

olma

özel ligini

kazaıımış

olan

tüm

iç

ve dış

teliklerinin.

varlık

ile

ilişkilendirilmeleri.

her

hangi

r

ayrım

olmaksızın,

olasıdır.

1.3.2.2.1.3 Yöreler ve Tanımlayıcılar

Yöre

ter imi

bu

araştırmada.

Türkçe

kaynak 1 arda

tam

bir

karşılıgı

bulunamamış

olan

"domain"

terimi

için

nerilmektedir.

Terim.

varlıkların

ve

yüklemlerin

ait

oldukları

özel

sınıf::,,.

vük l

eml

e

r

i

rı.

içerdik

l

er- i

"deger

1

eri

aldıkları.

soyut

bir

degerler

havuzu":,:.:·

anlamına

geldigi

söylenebilir.

"Belli

bir

türdeki.

o

le s

ı

tüm

değerleri

içeren

yöreler"',:·:'" özel

1 I

k l e

veri

tabanı

q

e I

r

s

t ı rrne

sürecinin

bir

sonraki

alt

süreci

oları.

veri

tabanı

tasarımında.

verinin

dogasının

belirlenmesinde.

büyük

önem

taşırlar:

yani

veri

bir

tarih nıi olacaktır,

bir sayı mı yoksa

bir kisi

adı

mı. v.b.

Tanımlctyıcılar. gerçekligin

ne s rıe

I

erinin

mant

t

ks e

1

örnekteki

soyut karsılıgı

olacaklardır.

1.3.2.2.2

Veri

örneginin

Saptanmasının

Aşamaları

Veri

örnegi.

tüm

bu

ögelere

dayanılarak.

şu

akış

içinde

saptctrıır::'"""':

31

Oxborrow ...

-

e . 26

2 C. J. De t.e .

Relational

database

writings,

1985-1989

I

by

C. 3.

Date:

with

a

special

contribution

by

Andrew

Warden.

-- repr.

with

corr. -

Reading,

Massachusetts

...

[ve

öte.] :

Addison--Wesley.

1990. - s. 29

Date ...

1. Varlık kümeleri ve iliskiler tanımlanır 2.

Yüklemler

tanımlanır

3.

!liski kümeleri

tanımlanır

4.

Tanımlayıcılar

saptanır

5.

Yöreler

belirlenir

6.

Bütün

bu

ögeler

bir

araya

getirilerek,

ta.m

mantıksal

örnek kurulur

1.3.2.3

Veri

Tabanı

Tasarımı

Veri

tabanı

tasarımı,

yuke r ıdc

kurulan

mantıksal

veri

örneginin,

olusturulmak

.i et e ne n

veri

tabanının

geliştirilecegi.

veri

t e be n ı

yönetim

sisteminde

yeni

be st e n

t.e s e rLanrnas ı . e is tem in o l erıak l e

rı

göz

öni..inde

bu l

unduru l arak

mantıksal

sistemin

veri

tabanı

yapısına

uyarlanmasıdır.

Yukerı d a da

be

l

t

r

t i

ld

i

q

i

çJibi

elde

edilecek

son

ürün ..

veri

tabanı

dosyasının

bilgisayar

ortamındaki

mantıksal

yapısıdır.

1.3.2.4

Veri

Tabanı

!sletimi

Veri

tabanı

işletimi

alt

sürecinde.

veri

tabanında

si

olusturı.ı.löcak veri ..

artık

fiziksel

olarak

bilgisayar

ındaki veri

tabanına.

girilmeye

başlanır.

Bu

sLireç

,

gerekli

görülen

girdi

düzeltmeleri

yapılır.

Son ürün

veri

tabanı

dosyası

elde edilir.

Bu arada geliştirilebilecek diger bir ürün de. bu dosya.ya ait işletim yordamlarıdır.

1.3.2.5

Veri

Tabanı

Ayarlaması

Bu alt

süreçte,

artık

veri

t.a ba n ı n ı n

yapısına.

ilişkin

son ayarla~ila.r

yapılır.

Bu

a.şamada.

yapıya.

ufak

tefek

müdahaleler

yapıla.bilrecegi

gibi

ba:3 I

ı

başına.

yeniden

yctpılandırma çalısmalarına~~

da

gidilebilir.

Veri

t

e be

rıı

gE.'1i:;,tirrne

s üre

c

i

aslına.

bakıl.a.ca.k

o

l urs e

hiç bitmeyecek

bir

sür

e c

t ir.

Zaten

ve

r

i

tabanının

yo:1.pısının

ve

içeriginin

güncel

şartlara

ve

gereksinimlere

uyum

saglayabilmesi

için,

en

s aq Lı k l r

yaklaşım

da

bu

dogrultudadır.

1.3.3

Veri Tabanlarının

Türleri

Veri

tabanları.

içinde

farklılıklar

örgütlenme

yapıları

öçısından

zaman

çröstermis

1

er.

ve

böylece

de

veri

tabanlarının

degişik

türleri

ortaya

çıkmıştır.

Ancak

tarihsel

a

c

ı

dz

rı

konuya

yaklaşıldıgında.

yaklaşım

olarak

veri

tabanı

düşüncesinin

deçrismedigi.

aksine

degişimin

yapısal

niteliJ<li

o

l duq u görülür.

Bu

yüzdendir

ki.

yeni

bir

tür

ortaya

çıktıgında

eskisi

etkisini

yitirmektedir.

Veri tabanlarında yaşanan bu yapısal degişikliklerin başlıca nedeni, veri tabanının yapısının giderek gerçekl igin bir örneginin bilgisayar ortamındaki yansıması olmaktan, uygula.ma amacına yönelik olarak yeniden bi

c

i

m Le nd

ı

r

ı

Irn

i

a bir

yapıya

yönelmesidir.

orneçrin

ilk

tiirlerden

olan

hiyerarşik

veri

tabanlarındı:ı.

veri

tabanı

yapısı

uygulama

(özellikle

de

:3orgulama) kaygısı

taşımaksızın.

gerçekligin

felsefi

e

n l amda

tamamen

koe

u

t

bir

yansımasıdır.

Ag

yapılı

veri

tabanlarında.

bu yapı

biraz

de

he

uygulamaya

yönelik

bir

biçime

sokulmaya

çalışılmış,

ancak

elde

edilen.

hiycrarsik

veri

tabanının

yapısındakinden

biraz

daha

biiyiik bir karma.sa olmuştur.

Veri

tabanı

diinyasında

ilk

devrim

niteligini

taşıyan

ge 1 i eme yap ı

bctkımından

dig-erlerinden

oldukça

ya

1

ın.

özellikle

sorgulamalarda

büyük

kolaylıklar

so:ı.glayan.

ilişkisel

veri

tabanlarının

ortaya

çıkmasıdır.

ilişkisel

veri

tabo:ı.nlarındaki

kimi

aksaklıklar

ve

kısıtlamaların

giderilmeye

çalışılmasıyla

da.

özellikle

90' lı

y 111 ara darngas ı n ı

vuracak

gibi

görünen.

nesne

yöne 1 imli

veri

ları

ortaya

çıkmıştır.

Bu noktada

tarihsel

açıdan

başlı

başına

egi 1 imleri

eden

bu

dört

türü

özet

n it e l

i

q

i

nde

genel

olarak

ele

,

digerlerine

de

sadece

isim

olarak

da

olsa,

deginmekte

1.3.3.1

Hiyerarsik

Veri Tabanları

Olduk~a

karmaşık

bir

yapıya

sahip

olan

hiyerarsik

veri

tabanlarında,

veri

tabanının

yapısı.

bir kökteki

yUklemle

bir

agacın

dallarını

andıracak

biç imde ::'"

0"

hiyerar:;3ik

olarak

I l

i

ak

i

l e nd

i

ri Im

i

s başka

yUklemlerden

olusur.

Kendi

içinde

tutarlı

olan

bu

y

a p

ı Lerımad e yük

l em l er'

başka

bir

köke

de

ei t

yüklemler

oldukları

zaman,

yani

birden

çok

h i

ye r e r-s

i

k

yapı

içinde yer

almaya

başladıkları

zaman.

veri

tabanının

yapısı.

dogrudan

dogruya

ag yapısına

dönUşUr.

Hiyerctrşik veri

tabanlarında.

girişler

ancak hierarsinin

An üst dUzeyindeki

yüklemden

yapılabilir

37.

1.3.3.2

Ag

Yapılı

Veri

Tabanları

Ag

yapılı

veri

t e be n l e rı özellikle

CODASYL (ÇOrrırnittee on

DA

ta

SY

stems

Languages

=

Veri

Sistemleri

Dil

1

eri

Komitesi)

adlı gurubun

çalışmaları

sonucunda.

ortaya

çıkmıstır

38.

1960'

ların

sonlarında

:36

!lişkisel

sistemler

ve digerleri

...

-

:::::.

38

Brackett

.

Oxborrow

.

s.

6 s. 68

Ag yapılı veri tabanında. veri tabanının fiziksel örgiitlenmesi yüklemler ve varlıkların ilişkilerinden kuruları

kurne

l e r

i

n .

bir

ağ

biçiminde

bir

a.raya

getirilmesinden

oluşmaktadır.

Böylesine

karmaşık

bir

yapı.

beraberinde

ke.rme

e

ı

k

yörıe ti

m

işlemlerini

de

getirmekte.

bu

da

si

s tem

i

n

uygula.nıal.::ı.nid.

zorluk

çıkarmasına

neden

o

l mak

t

e d

ı

r-":"

Ag yapılı

veri

tabanlarında.

giris Le r

i

n

agın

her

he no

i

bir yerinden

yapıl

e

b

i l rne

s ine

karşın.

kullanıcı

bu

ke

rrne s

ı

k

yapıyı

çok

iyi bilmek

zorundadır

40.

Gerek

ag

yapılı

gerekse

hiyerarşik

veri

tabanlarında

karşılaşılan

en

önemli

sorun.

bu

karmaşık

yapının

ögelerinin

manyetik

ortamda

fiziksel

olarak

degişik

adreslere

dagıtılmıs

olmaları.

ve

bu

nedenle

ileride

yapılmak

.ı

s t.e ne b

i

Le cek

bir

yeniden

yapılandırmanın

çok

ç ü

c olma;31dır

41..

1.3.3.3

!liskisel

Veri Tabanları

ilişkisel

veri

tabanı

düşüncesi,

E.

F.

Codd'un

1970

yılında

ortaya

koyduç

u

kuramsal

yaklaşımın

bir

ürünüdür'

1<::;:.

9

Oxborrow ...

~

s. 68-77

Brackett ...

Sauer ...

s.

14-15

Sauer ...

s. 19

Codd,

ilişkisel

veri

tabanları

için,

yirmi

yıla

yakın

bir

sürede

q e Li s

t i

r'd

i ö i.

bu

kuramsal

yaklaşımı.

da.ha

sonra

1989

yılında.

ilişkisel

verı

tabanlarının

temel

kuramı

sayılabilecek

''The relational

model

for database

management

version

2''

adlı kitabında

43

yayınlamıstır.

İl

i

ek

i

e e I

veri

t.e be rı ıe

ı-ı

nın

orgütlenmesi,

tablolar

biçiminde

g·erçeklesir'

1'1•

örgütlenme

ye

p ıs

ı r

l

ı

ek

i

s e I

öçreler.

ilişkisel

bütünlük

kuralları

ve

t Li ek ie e I

ü,lemlerin

t

an

ım1ôr ı y la be 1 ir 1e

nm

işt i r ·1 ,., •

ilişkisel

ögeler,

kısaca

şöyle

ele

sırala.nabilir

46:

yöreler,

ilişkiler,

derece.

yüklemler.

tutanaklar.

birincil

anahtar,

ikincil

anahtar.

aday

anahtar,

yabancı

anahtarlar

ve

karma

anahtarlar.

Yöreler,

ilişkiler

ve

yüklemler,

ki

çogu

veri

t.ebeırı

ı

yönetin

e i

e

terni

nd e

bunlara

"alan"

da

denir.

ilişkisel

veri

ôba.nla.rında da.

dig-erleriyle

aynı

.i

s l ev l e r

i

taşırlar,

ancak

işkisel

yapıda

ilişkilerin

yapılandırılmasına.

hiyerarşik

yapılı

veri

tabônlarının

aksine,

6nem

verilmemiş,

ler arası

ilişkiler.

dogrudan

yüklemlerin

dilsel

for Windows.

Getting

started ...

s. 19-20 s. 20-27

mantıgında gerçekleştirilmiştir. Bunun sonucunda. her varlık için yapı bakımından dogrusal ilişkiler kurulmuş, aynı dogruda yer alan yUklemler.

adı tabloda bir

veri

ı rn

i

e

t

ir.

o

varlık

için

ortaya

çıkan

satırı

oluşturmuşlar,

buna

da

tutanak

Böylelikle

bir

veri

tabanını

oluşturan.

aynı

sınıftan

ya

da

türden

farklı

varlıklara

ait

tutanaklar.

yapı

bakımından

birbirleriyle

özdeş

hale

çrelnüslerdir.

Bunun

sonucunda

ortaya

çıkan

veri

tabanı

yapısı.

yukarki

örnekte

de

son

derece

yalın

ve

kolay

anlaşılır

bir

göri_iidugu qi b

i .

biçime

gi:nrıis.

buna

ko s ut

olarak

da..

sorgulama

i$lemleri

hiç

görulrnedigi kadar

hızla

nrn

ı :;::

1

a rd

J

r

ko Lay l a srnı s, ve

dolayısıyla

Bunun

yanı

sıra

tabloların

şu

4

özel ligi

ilişkisel

yapı

açısından

çok önemlidir

47:

1.

Aynı

birbirinin

aynı

olan.

olan,

yani

iki

tutanak

tabloda.

yUklemlerinin

degerleri

aynı

bulunamaz.

Sözgelimi

aynı

ögrenci

için iki

tutanak

tutulamayacagı

gibi.

Tutanctkların

eıre sı

belirsizdir.

Buna. göre

tutanakların

hangi

sıra

ile

tabloya

girilecegi

tama.men kullanıcının

tutumuna

baglıdır .

. . . - s. 24

3.

Yüklemlerin

sırası

belirsizdir.

hangi

yüklemin,

hangi

sırada

tabloda

yer

alacagı,

gene

tamamen

kullı:ı.nıcının tutumuna

baglıdır.

4.

Yi..iklernlerin

deg-erleri

böl urns üz dür .

Yani

bir

yüklemin

alacagı

deger

iki

ayrı degerden

oluşamaz.

Bu özelliklerin

ışıgında

ilişkisel

ögelerden

anahtarları

anlamak

daha

kolaydır.

Birincil

anahtar,

yuk e

rd a

e nı Lerı

ilk

o z el Lfci n J)iY

sonucudur.

Tabloda

yer

alacak

her

tutanak

birbi1·inden farl<lı

olmak

zorundaysa,

tutanagının

en az bir yükleminin

degerinin.

o

yüklemin

diger

tutanaklar

için

içerdigi

degerlerden

farl<lı

o l

rrıe e

ı g e

rkrne k

t

e d ir.

oluşturur.

Birincil

Bu

yüklem

ı:3e.

birincil

degerler

anahtarı

tek

ve

anahtarın

alacagı

" b

i r i c i

k "

(i

n

g .

un i

q

u e )

o

1

ma

1

ı d ı r .

1lişkisel

yapı

geregi.

aynı

tabloda

hepsi

birbirinden

farklı

olan

kayıtlar

bulunur;

ancak

bu

kayıtların

hangi

yüklem

degerinde

farklılık

gösterecegi,

bilinemez.

örnegin

bir nüfus

tutanakları

tablosunda.

kişilerin

ya

adları.

ya

ları.

ya

dogum

tarihleri.

ya

anne-baba

adları

ya

da

yerleri

v.b:

özellikleri

farklı

olacaktır.

Aynı

degeri

n bir

insanın

varlıgı,

mantıksal

olarak

olası

decrildir.

farklılığın

nerede

olabilecegini

deği

1

bilmek,

öz e

l 1

f

k l

e

bel 1

i

ögelere

ait

verının

arandıgı

sorgulamalarda.

o

öçrenin

_{t.ut.e ne}

_q

_{ı n ı n •}

her

degeri

diger

deg-erlerden farklı

olan bir yüklemi

olması

gerekmektedir.

Bu.

belirli

bir tutanaga

erişimde

anahtar

görevini

üstlenmiş

olan

yük

l ome .

i

Li e k

i zıe

I

y

e p

ı

da

birincil

anahtar

adı verilmiştir.

Birincil

anahtarların

değerleri.

bir

okulda

ögrenci

numarası.

bir

ürün

için

seri

numarası.

degişik

alanlardaki

sicil

numaraları.

kişiler

için

u

l us e l

diizeyde

u

l uee l

ya

da.

sosy,:ıl

güvenlik

numaraları.

kütüphane

ya

det

belge-bilgi

merkezlerindeki

belgeler

için

demirbaş

nume

re

l.

arı.

ola.bilirler.

!kincil

anahtarlar,

ki

bunlara

kimi

zaman

seçmeli

anahtar

da

denir.

gene

bir

tablo

içinde

birincil

anahtar

dışında

arıah t ar'

özel ligini

taşıyan

yükl

ern

l erdir.

Aday

anahtarlar

da

bu

özel ligi

t.ae

ı

r Le r

ancak

ikincil

ene h

t.e.r-d

e n

farklı

olarak,

aynı

ilişkilere

başka

bir bakıs

açısı

verilip,

bazı yüklemler

bu bakış

açısına

göre.

b.:ı.şka.

tabloları

luşturduklarında,

aday

anahtarlar

bu

tablolarda

birincil

ar rolünü

üstlenirler.

Yabancı

anahtarlar

ise,

bir

tabloda

yer

alan,

ancak

bir

tablonun

da

birincil

anahtarı

olan

aday