TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
1987
YILLIK RAPOR
TÜ R K İY E CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
A N O N İ M Ş İ R K E T İ
28 N is a n 1988 t ar i h l i
H İ S S E D A R L A R G E N E L K U R U L U ’NA s u n u l a n
1987
E L L İ A L T I N C I H E S A P YILI H A K K I N D A B A N K A M EC L İ S İ N C E H A Z I R L A N A N
F A A L İ Y E T R A P O R U
B İ L A N Ç O , K A R VE Z A R A R HESABI
D E N E T L E M E K U R U L U R A P O R U
A N K A R A
1988
31 A r a l ı k 1987 T A R İ H İ N D E
T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T M E RK E Z BANKASI BANKA MECL İSİ
B A Ş K A N R Ü Ş D Ü S A R A Ç O Ğ L U
Ü Y E L E R F A H İ R T İ G R E L
H A L İ T Ü N A L
M U H İ T T İ N Y U R D U K O R U VA SFİ G Ü R S U
N E V Z A T A L P T Ü R K N İ H A T R E N D A
D E N E T L E M E K U R U L U Ü Y E L E R İ H İ LM İ O K Ç U N E C A T İ G Ü V E N C A H İ T A Y D O Ğ A N E Mİ N ÂLİ Y O L A L A N
Y Ö N E T İ M K O M İ T E S İ
B A Ş K A N R Ü Ş D Ü S A R A Ç O Ğ L U
B A Ş K A N Y A R D I M C I L A R I
R U H İ HASESKİ
B E D İ Z D E M İ R A Y
G Ü N D E M
1. B a n k a Meclisi ve D e n e t l e m e K u r u l u ’nu n 1987 Hesap Y ı l ı ’n a a i t r a p o r l a r ı n o k u n m a s ı ve görüşülmesi, Bilanço ve K a r ve Z a r a r H e s a b ı n ı n o n a y la n ma sı .
2. K a r ı n t e k l i f ge re ği nce d a ğ ı t ı l m a s ı n ı n k a r a r a bağlanmas ı.
3. B a n k a Meclisi ve D e n e t l e m e K u r u l u ’n u n ibrası.
4. B a n k a M e cl i si n de görev s ü re l e r i 30 Ni sa n 1988 t a r i h i n d e s o n a e r e c e k i ki ü y e l i k i çi n seçim yapılması.
5. D e n e t l e m e K u r u l u n d a gör ev s ür el er i 30 Ni san 1988
t a r i h i n d e sona ere ce k iki ü y e l i k için A s ı n ıf ı h i s s ed a rı n ca
bi r, (B-C) s ı n ı f ı h i s s e d a r ı n c a bi r üye seçimi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
I. GENEL DURUM ... 1
II. DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER ... 2
A. ÜRETİM ... 2
B. DÖVİZ KURLARI VE DIŞ TİCARET DENGESİZLİKLERİ ... 3
C. ENFLASYON, İSTİHDAM VE EKONOMİ POLİTİKALARI ... 5
1. Enflasyon ... 5
2. İşsizlik ... 6
3. Ekonomi Politikaları ... 6
III. ULUSLARARASI MALİ PİYASALARDAKİ GELİŞMELER ... 8
A. ULUSLARARASI SERMAYE PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER ... 8
B. BORÇ SORUNU ... 9
İKİNCİ BÖLÜM İÇ EKONOMİK GELİŞMELER VE SOSYAL YAPI I. GENEL DURUM ... 11
II. GENEL DENGE, FİYATLAR VE SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER ... 13
A. GENEL DENGE ... 13
1. Gayri Safi Milli Hasıla ... 13
2. Tarım Sektörü ... 14
3. Sanayi Sektörü ... 14
4. Hizmetler Sektörü ... 16
5. Yatırım ve Tüketim Harcamaları ... 16
6. Yatırım - Tasarruf Dengesi ... 17
B. FİYATLAR ... 18
C. SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER ... 19
1. Nüfus ... 19
2. Sosyal Güvenlik ... 20
3. İstihdam ve İşsizlik ... 21
4. İşçi ve İşveren İlişkileri ve Ücret ... 22
III. KAMU MÂLİYESİ ... 23
A. KONSOLİDE BÜTÇE ... 23
1. Gelirler ... 23
2. Harcamalar ... 23
3. Bütçe Açığı ve Finansmanı ... 2 5 B. KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ ... 25
C. BÜTÇE DIŞI FONLAR ... 28
D. MAHALLİ İDARELER ... 29
IV. ÖDEMELER DENGESİ ... 29
A. DIŞ TİCARET DENGESİ ... 29
1. İhracat ... 30
2. İthalat ... 31
B. GÖRÜNMEYEN İŞLEMLER ... 33
C. SERMAYE HAREKETLERİ ... 34
D. DÖVİZ KURU POLİTİKASI VE BANKALARIN DÖVİZ POZİSYONU YÖNETİMİ ... 35
V. DIŞ BORÇLAR ... 37
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PARA ve KREDİ GELİŞMELERİ I. GENEL DURUM ... 43
II. PARA VE FAİZ POLİTİKALARI ... 43
A. PARA POLİTİKASI ... 43
1. Açık Piyasa İşlemleri ... 46
2. Mevduat Munzam Karşılık ve Disponibilité Uygulamaları ... 48
B. FAİZ POLİTİKASI ... 49
1. Mevduat ve Kredi Faizleri ... 49
2. Reeskont Faizleri ...50
III. B AN K A SİSTEMİ BİLANÇOLARINDAKİ GELİŞMELER ... 50
A. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ... 50
1. Kısa Vadeli Kredi Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler ... 53
2. Orta Vadeli Kredi Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler ... 53
B. MEVDUAT VE KALKINMA ve YATIRIM BANKALARI ... 54
I V . P A RA VE SERMAYE PİYASALARI ... 56
A. BANKALARARASI PARA PİYASASI ... 58
B. DOVIZ VE EFEKTİF PİYASALARI ... 60
C. SERMAYE PİYASASI ... 60 < D. MALİ PİYASA ARAÇLARI ... 61
1. Para Piyasa Araçları ... 6l 2. Sermaye Piyasası Araçları ... 62
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM PERSONEL VE İDARİ İŞLER I. Y Ö N E T İ M KOMİTESİ ... 65
II. B AN KA MECLİSİ ... 65
I I I . DENETLEME KURULU ... 65
I V . K A D R O VE PERSONEL DURUMU ... 66
V. Dİ ĞER FAALİYETLER ... 67
V I . HABERLEŞME Hİ ZMETLERİ ... 68
BEŞİNCİ BÖLÜM MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU I. BİLANÇO AÇIKLAMASI ... 69
II. 1987 YILI KARI VE DAĞI TI MI ... 78
D E N E T L E M E KURULU RAPORU ... 79
B İL A N Ç O KÂR ZARAR HESABI ... 81
Y ASAL VE İDARİ DÜZENLEMELER ... 87
İ S T A T İ ST İ K TABLOLARI ... 97
Bİ LANÇO KARŞILAŞTIRMALARI ... 147
G R A F İ K L E R
Grafik 1 : Sanayileşmiş Ülkelerde Hisse Senedi Fiyatları ... 2
Grafik 2 : Sanayileşmiş Ülkelerde Sanayi Üretimleri ... 3
Grafik 3 : Sanayileşmiş Ülkelerde Efektif Kurlar ... 4
Grafik 4 : Sanayileşmiş Ülkelerde Dış Ticaret Dengeleri ... 4
Grafik 5 : Gelişmiş ve Gelişmekte olan Ülkelerde Enflasyon ... 6
Grafik 6 : Sanayileşmiş Ülkelerde Toptan Eşya Fiyatları ... 7
Grafik 7 : Sanayileşmiş Ülkelerde Kısa Vade Faiz Oranlan ... 7
Grafik 8 : Petrol İthalat Fiyatları ... 12
Grafik 9 : GSMH ve Kesimsel Gelişme Hızları ... 13
Grafik 10 : GSMH İç ve Dış Talep Gelişme Hızları ... 15
Grafik 11 : GSMH İç Talep Gelişme Hızları ... 15
Grafik 12 : Yatırım - Tasarruf Dengesi ... 17
Grafik 13 : Kamu Kesimi Tasarruf Açığı ... 18
Grafik 14 : Ortalama Toptan Eşya ve Tüketici Fiyatları ... 19
Grafik 15 : Nüfus ve Reel GSMH Artışı ... 20
Grafik 16 : Yaş Gruplarına Göre Nüfus ... 21
Grafik 17 : Konsolide Bütçe Gelirleri ... 24
Grafik 18 : Konsolide Bütçe Harcamaları ... 24
Grafik 19 : Konsolide Bütçe Dengesi ... 26
Grafik 20 : Konsolide Bütçe Finansmanı ... 26
Grafik 21 : KİT Dengesi ... 27
Grafik 22 : Bütçe Dışı Fon Dengesi ... 28
Grafik 23 : Dış Ticaret Hadleri ... 30
Grafik 24 : Cari İşlemler Dengesi ... 32
Grafik 25 : Sermaye Hareketleri ... 32
Grafik 26 : Reel Döviz Kurları ... 36
Grafik 27 : Dış Borç Kur Farkları ... 37
Grafik 28 : Borç Verene Göre Orta ve Uzun Vade Dış Borç Yapısı .. 39
Grafik 29 : Borç Verene Göre Kısa Vade Dış Borç Yapısı ... 40
Grafik 30 : Rezerv Para Kalemleri ... 44
Grafik 31 : Para Arzları ... 45
Grafik 32 : Bankalar Mevduat ve Kredileri ... 45
Grafik 33 : Açık Piyasa İşlemleri ... 46
Grafik 34 : Vergi Öncesi Mevduat Faiz Oranları ... 51
Grafik 35 : T.C.M.B. Kredileri ... 52
Grafik 36 : Bankalar Bilanço Aktif Yapısı ... 55
Grafik 36 : Bankalar Bilanço Pasif Yapısı ... 57
Grafik 37 : interbank Faiz Oranları ... 59
Grafik 38 : interbank Günlük İşlem Hacmi ... 59
Grafik 39 : Devlet İç Borçlanma Senetleri Satış Miktarı ... 63
Grafik 40 : Devlet İç Borçlanma Senetleri Faiz Oranları ... 63
İ S T A T İ S T İ K T A B L O L A R I
T a b l o 1 : Ekonominin Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) ... 98
T a b l o 2 : Ekonominin Genel Dengesi (1987 Sabit Fiyatlarıyla) ... 99
T a b l o 3 : Gayrisafi Milli Hasıla (Cari Faktör Fiyatlarıyla) ... 100
T a b l o 4 : Gayrisafi Milli Hasıla (1968 Faktör Fiyatlarıyla) ... 100
T a b l o 5 : Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlarla) ... 101
T a b l o 6 : Sabit Sermaye Yatırımları (1987 Fiyatlarıyla) ...101
Ta b l o 7 : Seçilmiş Sınai Mamülleri Üretimi ...102
T a b l o 8 : Enerji Dengesi ... 104
Tabl o 9 : Seçilmiş Tarım Ürünleri ... 105
Tabl o 10 : Belediyelerce Verilen Ruhsatnamelere Göre Yeni İnşaat ..106
T a b l o 11 : Belediyelerce Verilen Yapı Kullanma İzin Belgelerine Göre Yeni İlave Veya Kısmen Biten Yapılar ... 106
Ta b l o 12 : Ulaştırma Hizmetleri ... 107
T a b l o 13 : Haberleşme Hizmetleri ... 108
Tabl o 14 : İş İsteyenler ve Açık İşler ... 109
Tablo 15 : Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler ... 109
Tabl o 16 : Toplu İş Sözleşmeleri ...110
Tablo 17 : Grevler ve Lokavtlar ...110
Tablo 18 : Fiyat Endeksleri ... 111
Tablo 19 : Altın Fiyatları ...111
Tabl o 20 : Fiyat Endeksleri (Aylık) ... 112
Tablo 21 : Altın Fiyatları (Aylık) ...112
Tablo 22 : Tarımsal Ürünlerin Destekleme Kararname Fiyatları ... 113
Tabl o 23 : 1985 / 1986 ve 1986 / 1987 Kampanya Dönemlerinde “ Kademeli Destekleme Fiyatı” Uygulanan Ürünler ... 114
Tabl o 24 : Konsolide Bütçe ... 115
Tabl o 25 : Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Faaliyet Sonuçları ...116
Tabl o 25A : Fonların Kaynak ve Ödemeleri Cari Fiyatlarla ... 117
Tabl o 26 : Konsolide Bütçe Ödenekleri Harcamaları ve Gelirleri ...118
Tabl o 27 : Kamu Borçlan (İç Borçlar) ... 119
Tablo 28 : Kamu Girişimleri Hakkında Özet Bilgiler ...120
Tablo 29 : Parasal Yetki Kurumlan ... 122
Tablo 30 : Merkez Bankası Kredileri ...123
Tablo 31 : Merkez Bankasındaki Mevduat ... 124
Tablo 32 : Mevduat Bankaları ... 125
Tablo 33 : Mevduat Bankalarındaki Mevduat ...126
Tablo 34 : Mevduat Bankaları Kredileri ...127
Tablo 35 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları ... 128
Tablo 36 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları Kredileri ...129
Tablo 37 : Kredi Stoku ...129
Tablo 38 : Para Stoku ...130
Tablo 39 : İhraç Edilen Menkul Değerler ... 131
Tablo 40 : Uluslararası Rezervler ...131
Tablo 41 : Dış Ticaret ...132
Tablo 42 : İhracat Sektörel Dağılımı ...133
Tablo 43 : İthalat Sektörel Dağılımı ... 134
Tablo 44 : Ülkelere Göre İhracat ve İthalat ...135
Tablo 45 : Yatırım, Tüketim ve Hammadde İthalatı ... 136
Tablo 46 : Kaynakların Çeşidine Göre İthalat ...136
Tablo 47 : Ödemeler Dengesi ...137
Tablo 47A : Ödemeler Dengesindeki Bazı Kalemlerin Ayrıntıları ... 138
Tablo 48 : Dış Borç Bakiyesi ... 139
Tablo 48A : Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları ... 140
Tablo 49 : Ticari Banka Kredileri ... 140
Tablo 50 : Proje ve Program Kredileri ... 140
Tablo 51 : IMF den Kullanım ve Ödemeler ...141
Tablo 52 : OECD Taahhütleri ... ...141
Tablo 53 : Dış Borç Ödemeleri Projeksiyonu ... 142
Tablo 54 : Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı ... 143
Tablo 55 : Yabancı Sermaye İzinlerinin Yıllara Göre Dağılımı ...144
Tablo 56 : Sınıflarına Göre Fiili Personel Durumu ... 145
Tablo 57 : T.C.M.B. Şube, Temsilcilik ve Büroları ... 146
1987
ELLİALTINCI HESAP YILI
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
S a y g ı d e ğ e r O r t a k l a r ,
B a n k a m ı z ı n e l l i a l t ı n c ı h e s ap yılı s o n u ç l a r ı n ı gösteren 1987 yı lı Bi l an ço su ile K a r ve Z a r a r H es a b ı n ı inceleme ve o n a y ı n ı z a s u n a r , y ü k s e k K u r u l u n u z u saygı ile selamlarız.
B a n k a m ı z ı n i şl eml er ini i n ce leme ye b a ş l a m a d a n önce,
1987 y ı l ı n d a , d ü n y a ve ü l k e e k o n o m i s i n d e k i gelişmeleri
g ö z d e n g e ç i r m e k t e y a r a r gö r üy or uz . Bu nedenle, r a p o r d a
u l u s l a r a r a s ı e k o n o m i k geli şmel er ile b a ğl an t ıl ı o lar ak ülke
e k o n o m i s i n i n a y r ı n t ı l ı bir i nce leme si ni s u n u yo ru z .
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M
D I Ş E K O N O M İ K G E L İ Ş M E L E R
I. G E N E L D U R U M
1980-1982 yı l la r ı nda yaşanan e k o no mi k d u rg u n l u ğ u izleyen g e n i ş le m e d ö ne mi , 1987 y ıl ı nda da sürmüş ve süre açısından 1975-
1980 g eniş leme d ö n e m i n i ger ide bırakmıştır. Bu genişleme dönemi i ç e r i s i n d e , 1985 ve 1986 y ıl l arında, sanayileşmiş ülkelerde sanayi ü r e t i m i hissedilir bir şeki lde yavaşlamış ve hatta J a p o ny a ’ da üretim dü ş üş l er i gözl enmi şti . 1987 yılı süresince bu ülkelerin sanayi ür e t i m l e r i hızlanmıştır. Ü r e t i m hızlanması, A B D bütçe ve dış ticaret a ç ı k l a r ı y l a , Ja po nya ve A l m a n y a ’ nın dış ticaret f a z l al ar ı nı n sürüp g i t ti ği bir genel e k o n o m i k o r t amda gerçekleşmiştir.
San a yi le şmi ş ülkeler arası ndaki dış ticaret ve cari işlemler d e n g e s i z l i k l e r i n i n sürmesiyl e mali pi yasalarda sarsılan güven, 19 E k i m d e d ü n y a hisse senedi borsalarında me y da na gelen f iya t d ü ş ü ş l e r i n i hazı r l ayan f a k t ö r l e r i n başında gelmiştir ( G r a f i k 1). Borsa k r i z i n i n a r d ı n d a n d u r g u n l u k ve hatta 1930 d ön e m i n e benzer büyük bir b u n a l ı m endişeleri y a y g ı n o l arak dile getirilmiştir. A n c a k , borsa k r i z i n i t a ki be de n a y la r d a k i gelişmeler kriz sırasında yapılan t a h m i n l e r d e k i köt ümserl iği do ğ r ul ama mı ş ve mali pi yasalardaki f i yat dü şü ş l e r i reel e k o n o m i y i tahmin e di l di ği ö l ç üd e o l umsuz yönde e t k i l eme mi şt ir . Bununla birlikte, sanayileşmiş ülkelerde artan risk n e d e n i y l e y at ı rı mc ı d a v ra n ı şl ar ın ı n olumsuz etkilenmesi ve(ya) servet etkisi n e d e n i y l e t ü k e t imi n düşmesi beklentileri tam ol arak ortaya ç ı k m a m ı ş t ı r . D ü n y a bor sal ar ı nda 1987 Ekim a y ın d a görülen bu fi yat d ü ş ü ş l e r i n i n en ö n em l i ö z e l l iği hızla ülkeler arasında yayılması o l mu ş t u r . N i t e k i m A B D ’ de başlayan düşüş ma kr o e ko n o mi k k o ş u l l a r ı n ç ok f a r kl ı o l d u ğ u Federal A l ma n y a ve Ja po n ya ’ da da h e m e n ke ndi si ni göstermiştir. Federal A l m a n y a ’ da hisse senedi f i y a t l a r ı A B D ’ de o l du ğ u gi b i büyük öl çüde düşmüş, J a p o n ya ’ da ise, y a t ı r ı m c ı l a r ı n kitle hal inde menkul kıymet elden ç ı karma davranışına g i r m e m e l e r i n e d e n i y l e f i y a t düşüşleri diğer ülkelere göre çok daha az o l mu şt u r .
D ö v i z k ur l ar ı nda gözl enen gelişmeler, dış ticaret d e n g e si z l i k l e r i n i n sürdüğü bir o rtamda, 1986 yıl ı ndan f ar kl ı ol mamış ve A B D dol arı değer k a yb e t m e ye d e v a m etmiştir.
E n f l a s y o n o r anl arı, A B D ’de göreli bir hı zl anma içerisine g ir e r k e n , A l m a n y a ve J a p o n y a ’ da f i y a t düşüşleri, yerini mutlak bir
G R A F İK 1
HİSSE SEN ED İ F İY A T L A R I Endeks, 1980 = 100
Dünyanın belli başlı piyasalarında 1982 yılının sonundan başlayarak hızla yükselen hisse senedi fiyatları 19 Ekim 1987 tarihinde ve takibeden aylarda önem li kayıplara uğramıştır. Söz konusu fiyatlar A B D ’d e 1987 yılı sonunda bir önceki yıl sonu düzeyine inmiştir.
Grafikte kullanılan endekslerin nitelikleri şunlardır :
A B D : Standard and P oors şirketinin New Y ork borsasına kayıtlı 400 şirketin günlük kapanış fiyatlarına göre hazırladığı endeksin Laspeyres tipinde yeniden üretilmesi ile elde edilen endeks.
Alm anya: M erkezi A lm a n ya ’da bulunan sanayi kuruluşlarının hisselerinin yaklaşık yü zd e 9 5 'ini kapsayan hisselerin günlük kotasyonlarının ortalam asına dayalı endeks.
Japonya: T o k y o Borsa'sında işlem gören tüm hisselerin günlük kapanış fiyatlarının ortalam asına göre hazırlanmış endeks.
Kaynak: T ü rkiye Cum huriyet Merkez Bankası IFS Veri Tabanı.
f i y a t isti krarı na bırakmıştır. D ö v i z kurları nda ve e n f l a s y o n d a gözlenen bu gelişmelere bağlı ol arak A B D ’ de f a i z hadleri y ü z d e 6 ci va r ı na yükseli r ken, A l m a n y a ve J ap o n ya’ da yüzde 2,5 d ü z e y i n e gerilemiştir.
II. DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER A. ÜRETİM
1987 yı l ın da sanayileşmiş ül kel erde e k o n o m i k f a a l i y e t l e r t ahmi nleri n aksine bir ö n c ek i yıla göre hı zl anma eği l imi i çe ri si ne girmiştir. Bu hızlanma, ö z ell i kl e y ıl ı n i ki nc i yarısında k e n d i s i n i hissettirmiştir. G e ç t i ği m i z yı l da G a y r i Saf i Mill i Hasıla ( G S M H ) sanayileşmiş ülkelerin t ümü n de ortalama y üz d e 2,9, yedi b ü y ü k sanayileşmiş ül kede ise y üzd e 3 o r an ı nda arttığı tahmin e di lme kt edi r.
Sanayileşmiş ülkelerde sanayi üretimi 1987 yı l ın da y üzd e 5’ e ulaşan bir artış göstermiştir ( G r a f i k 2).
1987 y ı l ı nd a sanayileşmiş ül kel erde gözl enen öneml i bir gelişme A B D ’de iç talep artışının yavaşlaması olmuştur. Bu ül ke d e i zl enen para ve mal i yd po l it i kal ar ı nı n ve A B D d o l ar ın ı n değer k a yı p l a r ı n ı n sürmesi s o n u c u n d a ortaya ç ı ka n bu gelişme dış sektörün G S M H ya
G R A F İK 2
S a n a y ileşm iş ülkelerde 1985-1986 yıllarında hissedilir ölçüde yavaşlayan sanayi üretimi 1987 y ılın d a hızlı bir artış gösterm iştir. Sanayi üretiminin yıllık artış hızları Japonya, A B D ve A lm a n y a ’d a sırasıyla yüzde 11,2, 5,2 ve 2,9 olarak gerçekleşmiştir.
K a y n a k : T ü rkiye Cum huriyet M erkez Bankası IFS Veri Tabanı.
k a t k ı s ı n ı n artı bir d e ğ e r e ulaşmasına neden olmuştur. Sanayileşmiş ü l k e l e r i n öneml i bir b ö l ü m ü n d e ve özellikle J a p o ny a ’da iç talebin c a n l ı bir seyir i zl edi ği görülmüştür. A lma n ya ise, esas i tibariyle iç f i y a t istikrarını k o r u m a y ı ön plana alan bir politika izlemiştir.Yedi b ü y ü k sanayileşmiş ü l ke d e n A B D dı şı ndaki altısında dış sektörün G S M H ya katkısı eksi de ğ e r de olmuştur.
G e l i ş me k t e olan ül kel eri n milli gelirleri ülke grupları itibariyle ö n e m l i f ar k l ı lı k l ar g öst er mekle birlikte ortalama olarak yüzde 3 o r a n ı n d a artmıştır. Ö z el li kl e bo r ç yükü f azla olan ülkelerin 1987 y ı l ı n d a karşı karşıya k a l d ı kl ar ı ödeme güç lükl eri ni n bu ülkelerin b ü y ü m e l e r i n i ol umsuz y ö n d e et kil edi ği tahmin edilmekt edir.
B . D Ö V İ Z K U R L A R I V E D I Ş T İ C A R E T D E N G E S İ Z L İ K L E R İ A B D do l ar ı nı n 1985 yı l ını n ilk ç ey re ğ i nde başlayan değer kayıp s ü r e c i 1987 y ıl ı nda da sürmüştür. A B D dol ar ı nı n e f e k t i f kur olarak d e ğ e r k a yb ı 1985 Şubat a y ı n d a n 1987 yılı sonuna kadar geçen dönem i ç i n d e y üzd e 39’ a ulaşmış ve 1987 yıl ı ndaki e f e k t i f değer kaybı ise y ü z d e 15’ in üzerine ç ı km ı ş t ı r ( G r a f i k 3). A B D d o l a r ı ’ nın özellikle E k i m a y ı n d a k i borsa k r i z ini n ar dı ndan hızlı bir değer kaybına u ğ r a d ı ğ ı görülmüştür.
A B D do l a r ı ’ ndaki bu kayı plara karşın A BD , Japonya ve Al ma n ya a r a s ı n d a k i dış ticaret de ngesi zli kler i de v am etmiştir ( G r a f i k 4).
A B D ’ ni n dış ticaret a ç ığ ı 1987 sonu itibariyle 174 milyar dolara ul aş mı şt ı r. J a p o nya ’ nın dış ticaret fazlası ise bir miktar azalma
G R A F İK 3
Efektif kurlar Uluslararası Para Fonu tarafından Çok Taraflı D öviz Kurları M odeline (M E R M : M ultilateral Exchange R ate M odel) göre ağırlıklandırılarak hesaplanm ıştır. A B D dolarının 1985 yılının ilk çeyreğinde başlayan değer kayıpları 1987 yılında da devam etm iştir.
Kaynak: Türkiye Cum huriyet Merkez Bankası IFS Veri Tabanı.
G R A F İK 4
Üç büyük sanayileşm iş ülke arasında m evcut dış ticaret dengesizlikleri 1987 yılında da sürmüştür. 1987 yılı sonunda A B D ’nin dış ticaret açığı 173,7 m ilyar dolara, A lm a n y a ’nın dış ticaret fazlası 65,8 milyar dolara yükselmiştir. J a p on ya ’nın dış ticaret fazlası ise bir önceki yıl sonuna göre azalmış ve 78,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.
Kaynak: Türkiye Cum huriyet M erkez Bankası IFS Veri Tabanı.
g ö st e r er ek 78 mi lyar dol ar olmuştur. Buna karşılık, dış ticaret d e n g e l e r i mi ktar ol arak iyileşme eğil i mi içine girmişlerdir.
G e ç t i ğ i m i z yıl, A B D ’ nin i hracatı miktar ol arak yüzde 14,5 oranı nda a r t a r k e n ithalatı sadec e y üzd e 4,3’ lük bir artış göstermiştir.
J a p o n y a ’ nın ise 1987 yı l ında , miktar olarak, ihracatı yüzde 1 o r a n ı n d a geril erken ithalatı y üzd e 6 o r an ı nda artmıştır.
1987 y ıl ın da geli şmekte olan ülkelerin cari işlemler açığı t o p l a m ı n ı n öne ml i ö l ç ü d e azaldı ğı gör ülmekt edi r . Bu azalmaya yol a ç a n geli şmel eri n başında A s y a ’ nın yeni gelişmekte olan ülkelerinin f a z l a l a r ı n d a görülen b ü y ü k artış gelmektedir. A y n ı y ö n de i ki nci bir e t k i ise, petrol f i ya t l a r ı n ı n yükselmesini n de katkısıyla, petrol ihraç e d e n geli şmekte ol an ülkelerin cari işlemler açı kl arı nın g e r i l e m e s i n d e n kayna kl anmı şt ı r . A n c a k petrol f i ya t l a r ı n da k i artış d e ğ e r l e n d i r i l i r k e n , di ğer gelişmekte olan ülkelerin cari işlemler a ç ı k l a r ı n ı arttırıcı y ö n d e bir etkisi o l du ğu da gözden uzak t ut u l ma m a l ı d ı r .
1987 yı l ın da da, dış ticarette k or u ma c ı l ı k eğil iml e r i nde hissedilir bi r d e ğ i ş me olmamıştır.
C . E N F L A S Y O N , İ S T İ H D A M V E E K O N O M İ P O L İ T İ K A L A R I
1. E n f l a s y o n
1987 yı l ın da e n f l a s y o n oranl arı sanayileşmiş ülkelerde yavaş, g e l i ş m e k t e olan ül kel er de ise hızlı bir artış göstermiştir ( G r a f i k 5).
G e l iş m e k t e olan ül kel er arasında Lati n A me ri ka ülkelerinde e n f l a s y o n oranl arı c i d d i bo y ut l a ra yükselmiştir. Bu ülke grubunun t ü k e t i c i f i y a t la r ı 1987 yı l ın da yüzde 142 o ranı nda bir artış gö st e r mi şt i r. A v r u p a ’ d aki geli şmekte olan ülkeler ise e nf la s y o n oranı a ç ı s ı n d a n y ü zd e 32 o r a n ı yl a ülke grupları arasında iki nci sırayı al mı şt ı r.
1987 y ıl ın da petrol dışı bi ri nc i l mal f i yat l ar ı , değişik mal g r u p l a r ı n d a f a r k l ı l ı k l a r göstermekle birlikte, genel olarak önemli ö l ç ü d e artış göstermiştir. A n c a k , daha ç o k gelişmekte olan ülkelerin i h r a ç ettiği b i rinci l mal f i ya t l a r ı n ın sanayileşmiş ülkelerin ihraç e tt i ği b i r i nc i l mal f i y a t l a r ı n d a n daha düşük oranl arda arttığı g ö r ül mü şt ü r . A y r ı c a , geli şmekte olan ülkelerin ihraç ettiği birincil mal f i y a t l a r ı n ın sanayi malları ihracat f i ya t l ar ı ile de f la t e edilmesi ile b u l u n a n reel f i y a t l a r ı n 1986 yılına göre y üzd e 8 o ranı nda düşüş g ö s t e r d i ğ i k aydedi l mişt ir .
G R A F İK 5
GELİŞMİŞ ve G ELİŞM E K TE OLAN Ü LK EL ERD E E N F LA SY O N Yıllık yüzde artış
1987 yılında enflasyon oranlan sanayileşmiş ülkelerde yavaş gelişmekte olan ülkelerde ise hızlı bir artış göstermiştir. Tüketici fiyatları sanayileşmiş ülkelerde yılın ilk on bir ayında ortalam a yüzde 3,4 gelişmekte olan ülkelerde ise ilk dokuz ayda yıllık olarak yüzde 49,5 oran ın d a artmıştır.
Kaynak: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası IFS Veri Tabanı.
2. İşsizlik
1987 yıl ı nda sanayileşmiş ülkeler işsizlik oranları K a n a d a ve A B D ’de sağlanan iyileşmelerin katkısıyla h a f i f bir azalma göstermiştir ( yüzde 7,4’ den yüzde 7’ ye). A n c ak başlıca A v r u p a ülkelerinin işsizlik oranlarında kayda değer bir i yi l eşme sağlanamamış ve bu ülkelerin çoğunda işsizlik oranları yüzde 10’ lar ci var ı nda kalmıştır. Türk işçilerinin yoğun olarak b ul un d u ğ u A l m a n y a ’ da işsizlik oranı 1987 yılında yüzde 7,9 olmuştur.
3. Ek o no mi Politikaları
1987 yıl ı nda sanayileşmiş ülkelerde uygulanan ma l iye pol i tikal arı nın uluslararası dengesizlikleri azaltma amacına y ön e l i k bir iyileşme i çinde oldukları görülmüşse de henüz arzulanan ö l ç ü de bir gelişme kaydedilmemiştir. A B D bütçe açığı sınırlı bir i yileşme sergilemiş ve 1986 yılında, bütçe açığı, G S M H ’ nın payı olarak, y ü zd e 3,5 o r anı ndan 1987’ de yüzde 2,4 oranına gerilemiştir. Japonya ise iç talebini artırıcı tedbirler almıştır.
1987 yı l ın da A B D ’de, enf l asyonun hızlanacağı kuşkusuyla para politikası, 1986 yılına göre ol dukça sıkı bir nitelikte sürdürülmüştür.
Al ma n ya ve Ja po nya’ da ise para politikası daha genişleyici nitelikte olmuştur. Bu politikaların göstergesi olarak faizler A B D ’ de artmış, Al manya ve Japo nya ’da düşmüştür ( G r a f i k 6 ve 7).
G R A F IK 6
T O P T A N E Ş Y A F İY A T L A R I Y.lhk yüzde artı*
1985 v e özellikle 1986 yıllarında başlıca sanayileşm iş ülkelerde enflasyon oranlarında gözlenen gerilem elerin 1987 yılın d a tersine dön dü ğü görülm üştür. T op ta n eşya fiyatları endeksi 1987 yılın da A B D ’de yü zd e 4,4, A lm a n ya ’da ise yünde 0,3 oranında artmıştır. J a p on ya ’da toptan eşya fiyatları endeksi yü zde 1,1 oran ında gerilemiştir.
K ayn ak: T ü rk iye C um huriyet M erkez Bankası IFS Veri Tabanı.
G R A F İK 7
K IS A V A D E F A İZ O R A N L A R I Yıllık yüzde artış
1987 Y ılın d a A B D ’de enflasyonun hızlanacağı kuşkusuyla para politikası 1986 yılına göre old u k ça sıkı bir nitelikte sürdürülm üştür. A lm a n ya ve J a p on ya ’da ise para politikası daha genişleyici olm uştur. Bu politikanın göstergesi olarak faizler A B D ’de artm ış, A lm anya ve J a p o n y a ’da düşm üştür.
K ayn ak: T ü rkiye Cum huriyet M erkez Bankası IFS Veri Tabanı.
Gel işmekt e olan ül kel erde e k o no mi politikaları, dış f i n an s man t emi ninde karşılaşılan güç l ükl erl e içsel baskılar arasında ku r ul ma y a çalışılan denge sonucu b e l ir l enme y e de v a m etmiştir. 1987 y ıl ı nda gelişmekte olan ülkelerin topl am bütçe açı kl arı nda azalma g örülmüş, bazı ülkelerde ise uyum po l it i kal ar ı gevşetilmiştir. Bu ü l kel er de e n f la s y o n oranı yükselmiş, ancak, bu yükselmeni n dış denge üz eri ndeki ol umsuz etkilerini ö n l eme k üzere d ö v i z k ur unun de ğ e r i ni düşürücü pol i tikal ar uygulanmıştır.
III. U L U S L A R A R A S I M A L İ P İ Y A S A L A R D A K İ G E L İ Ş M E L E R
A. U L U S L A R A R A S I S E R M A Y E P İ Y A S A L A R I N D A K İ G E L İ Ş M E L E R
Uluslararası sermaye pi yasal arı nda 1984-1986 d ö n e m i n d e gözlenen hızlı gelişme 1987 yıl ı nda yavaşlamıştır. Bu yava şl ama özellikle tahvil pi yasalarında ortaya çıkmıştır. A n c ak , se n d i k as y on kre di le r i nde görülen toparl anma, piyasa faal iye t i ni n ö n e ml i ö l ç ü d e azalmasını önlemiştir. Uluslararası tahvil pi yasal arı ndan b o r çl a n ma
1986 y ıl ı nda 228 mi lyar do l ar iken 1987 yıl ı nda 177 mi ly a r dol ar a inmiştir. T a h v i l pi yasal arı ndaki daralma, hem değişken f a i z l i , hem de sabit f ai zl i tahvillerin i hr ac ı nda meydana gelen a z al m a l ar da n kaynakl anmı ştı r. Ekim a y ı n d a k i borsa krizine kadar canlı bir seyi r izlemiş olan hisse senedine ç e v r i le b i li r tahvil pi y a s a l a r ı n d a k i f aal i yet l eri n kriz sonrası d ur d uğu görülmüştür.
T a h v i l ihraçları nda kullanılan para b i r i ml er i nde A B D d o l a r ı ’ nın değer kayb ına bağlı olarak deği şi m gözlenmiştir. A B D d o l ar ı ci nsi nden i hraçlar azalırken, Japon yeni c i nsi nden ihraçlar artmıştır.
Sendikasyon kredi leri nde ise ge ç t i ği mi z yıl hızlı bir t o pa rl a n ma gerçekleşmiştir. 1986 yıl ı nda 53 milyar dolar olan s e n d i k a sy o n kredileri, 1987 yılında 89 mi lyar dolara yükselmiştir.
Uluslararası sermaye pi yasal arı ndan f o n temin eden b i r im l e r i n bölgesel d a ğ ı lı mı nda bir ö n c ek i yıla kıyasla öneml i bir d e ğ i ş m e görülmemiştir. 1987 yılında toplam fo nl ar ı n yüzde 90’ ına y akı n kısmı O E C D ülkelerine yönelmiştir. Petrol ihracatçısı ol ma y an ge l i şme k t e olan ülkelerin bu pi yasal ardaki payı ise h a f i f bir y ü ks el me yl e
1986’ daki yüzde 4’ lük d üz e y i nd e n y ü zd e 6’ ya çıkmıştır.
Uluslararası sermaye pi yasal ar ı nda toplam f a a l i ye t l e r de gö r ül e n yavaşl amanın tümüyle o l umsuz bir gelişme ol arak de ğ e r l e nd i r i l m e s i yanıl tı cı olabilir. 1980’ li yıllarda gerek mahalli gerekse uluslararası mali, piyasalar öneml i bir yapısal değişim geçirmiştir. Bu deği şi m süreci nde mali piyasalar i çeri si nde sermaye pi yasal ar ı nın önemi artmış, kısıtl ayı cı kurallar kaldı rı l arak serbestleşme y ö n ü n d e ö n e m l i adı ml ar atılmış, mali araçlar k o nusunda çok sayıda yeni buluş ort aya çıkmıştır. Mali pi yasal ardaki büt ünl eşmeni n öneml i bo y ut l a ra ulaştığı
bu d ö n e m d e , f a i z o r a n l a r ı n d a k i a z a l m a l a r ı n da ka tkı sıyl a p i y a s a l a r d a k i işlem h a c m i r e ko r s a yı la b il ec e k b o y u t l a r a ulaşmıştır.
A n c a k , 1987 yılı b a ş ı n d a n i t i b a r e n p i y a s a l a r ı n d o y um nokt as ına y a k l a ş t ı ğ ı h i ss e di lm ey e b a ş la n mı ş ve p i y a s a l a r d a k i genişlemenin d u r a c a ğ ı y o l u n d a k i b e k l e n t i l e r özellikle yaz a y l a r ı n d a yoğunl uk k a z a n m ı ş t ı r . E k i m a y ı n d a hisse senedi p i y a s a l a r ı n d a m ey d a n a gelen k r i z ve a r d ı n d a n d o l a r ı n hızlı de ğe r k a yb ı , s erma ye p i y a s a l a r ı n d a k i f a a l i y e t i d u r m a n o k t a s ı n a get ir mi şt i r. A n c a k U l us la r ar as ı mali s i s t e m i n esnek bi r y a p ı d a o l du ğu k ri z sonrası gelişmelerde de k a n ı t l a n m ı ş , k r e d i p i y a s a l a r ı n d a h a r e k e t e geçir il en f o n l a r genel bir ç ö k ü ş ü önl emi şt ir .
B. B O R Ç S O R U N U
G e l i ş m e k t e olan ü l k e l e r i n dış borç s o r u n u k o n u s u n d a 1987 y ı l ı n d a da h e r h a n g i k a y d a de ğe r bir iyil eşme ol mamı ş ve geçici v e r i l e r e göre, g el iş me kt e olan ü l kel er in dış bor çl arı , 1987 yı lı nda, bir ö n c e k i yı la göre yü zd e 6,3 o r a n ı n d a bir a r t ı ş göstererek 1190 mil yar d o l a r a y ü ks e lm iş t ir . N o m i n a l değişmeyi gösteren bu r a k a m döviz k u r l a r ı n d a k i d e ğ iş m el er e göre d ü z e l t i l d i ğ i n d e yüzde 2 c i v a r ı n d a bir a r t ı ş ı i f a d e e t m e k t e d i r .
1987 yılı özell ikl e b or cu y üks ek or ta gelir g r ub u ülkeleri
a ç ı s ı n d a n zor bi r yıl o l mu ş tu r. B r e zi ly a ’nın b a n k a l a r a olan
b o r ç l a r ı n ı n f a i z ö d e m e l e r i n i d u r d u r u r k e n A r j a n t i n , Şi 1 i, Fi l i p i nl e r ve
V e n e z ü e l l a ile yeni e r t e l e m e a n l a ş m a l a r ı y a p m a k üzere m ü z ak e re l er
y a p ı l m ı ş f a k a t yeni f i n a n s m a n t e mi n i k o n u s u n d a gü ç lü kl e r devam
e t m i ş t i r . G e ç t i ğ i m i z yıl bazı u lu sl a r a r a s ı bankalar-ın geli şmekt e olan
ü l k e l e r b o r ç l a r ı n a k a r ş ı l ı k tesis etmesi bu k o n u d a k i k a r am s ar l ı ğ ı n
i ş a r e t i o l mu ş tu r.
İ K İ N C İ B Ö L Ü M
İ Ç E K O N O M İ K G E L İ Ş M E L E R V E S O S Y A L Y A P I
I. G E N E L D U R U M
1985 y ı l ı or t al ar ında başlayan hızlı büyüme devresi, 1987 yılında, eği l imi ni , ö n e m l i üretim artışları şeklinde sürdürmüştür. GSMH artış hızının, t ar ı m k e s i mi n d e ki üretime bağlı olarak dalgalanmasına rağmen, sana y i kesimi, 1985, 1986 ve 1987 yıl l arında kararlı ve yüksek bir b ü y ü m e hızı gerçekleştirmiştir. 1986 yılında petrol f i y a t l a r ı n d a g özl enen düşme, hızlı büyüme devresi ni n kaynak i h t i y ac ı n ı gidermişt i; 1987 yı l ında ise petrol f i ya t lar ı nı n tekrar artması v e b u n u n yanısıra kamu kesiminin tasarruf açıklarının GSMH i ç i n d e k i payı nı n y üks el meye d e v a m etmesi program h e d e f l e r i n i n g erçekl eşt i ril mesini güçleştirmiştir. Bu gelişmelerin en ç ar pı cı göstergesi 1986 yılı sonu i t ibariyl e DİE toptan eşya f i yatları endeksi y ü z d e 24,5 artmışken, aynı endeksin 1987 Kası m ayı i t i b a r iy l e y ü z d e 35,7 ve 1987 yılı sonu i tibariyle ise, K İ T ürünleri f i y a t l a r ı n d a A r a l ı k ay ı nda ya pı la n ayarlamaları n da etkisiyle, yüzde 48,9 artmı ş ol masıdır.
1985 y ı l ı n d a n itibaren 3 y ıl dı r yaşanan hızlı büyüme devresi f a r kl ı iç ve dış denge bileşimleri sergilemiştir. Sözkonusu b i leşimleri n ol u şu mu n da iç ve dış f ak t ö r le r in nitelik, şiddet ve süresi etkili ol muştur.
1986 y ı l ı n d a , dış ticaret h a dl er i ni n petrol f i y a t la r ın d a ki düşmeye bağlı o l ar ak ( G r a f i k 8) y ü zd e 16,4 or anı nda düzelmesi petrol-dışı reel ithalat o l a n a k l a r ı n ı öneml i ö l ç ü d e arttırmıştı. Petrol f i y a t düşüşünün sağlamış o l d u ğ u f i ya t istikrarı, 1986 yı l ın da iç talebin bütün unsurl arını n ö n em l i or anl ar da artışına neden olmuş ve ihracat yüzde 3,6 d o l a y l a r ı n d a reel olarak daralmıştır. 1987 yıl ı nda, dış ticaret h a d l e r i nd e k i lehte gelişmenin yavaşlaması ve yıl sonunda durmasına rağmen ( y ü z d e 0,7’ lik bir artış), sanayi kesimi, 1986 yılı üretim artış eğ il i mini s ü r dür mü ş ve topl am talep başlıca özel yatırım ve ihracat talebi a ğ ı r l ı kl ı (reel olarak sırasıyla yüzde 15,4 ve yüzde 23,2’ lik or anl ar da artış) bir gelişme göstermiştir. Özel kesim sabit sermaye yatı rı m artışı b ü y ü k ö l ç ü d e konut ve ulaştırma sektöründeki h a r ca m a l a r da n kaynakl anmı ştı r. Sanayi kesimi, petrol ve petrol-dışı ara malı i tha l a t ı nı n reel o l arak artış e ğ il i mini sürdürmesi sonucunda, girdi y ö n ü n d e n , rahat bir o r ta md a iki yıl süresince ortalama yüzde 9 c i va r ı nd a ür et i m artışı sağlamıştır. İç talebin di ğer unsurları olan kamu ve özel tüketim h a r c a ma l ar ı n ı n artış hızları düşmüş ve kamu yatı rı m ha r ca ma l ar ı reel o l arak y ü z d e 4,5 o ranı nda gerilemiştir.
GRAFİK 8
T ürkiye’nin petrol ith a la t fiyatı 1973 ve 1979-80 yıllarında gözlenen iki önemli a rtışta n sonra 1986 yılı başında düşm üştür. 1986 yılı sonu ve 1987 yılı b aşların d a te k ra r artm ay a başlayan bu fiyat, 1987 yılının ikinci yarısında aynı düzeyde kalm ıştır.
Kaynak: Türkiye C um huriyet Merkez Bankası ve HDTM.
1985 y ı l ı n d a n b a ş l ay a ra k , Kons ol ide Büt çe ve K İ T t a s a r r u f a ç ı k l a r ı n ı n t edr ici ol ar ak a r t m as ı ve bütçe dışı f o n l a r d a k i t a s a r r u f f az l as ı nı n a zal mas ı s o n u c u n d a ka mu t a s a r r u f a ç ı ğ ı n ı n GSMH i ç i n d e k i payı gi der ek yükselmiştir. 1985, 1986 ve 1987 y ı l l a r ı n d a , bu o r a n sırasıyla G S M H ’nın yüzde 1,8’i, yü zd e 3,3’ü ve y üz d e 6’sı o r a n ı n d a gerçekleşmiştir. 1987 y ı lı n da , k a m u t a s a r r u f açığı, özel k e s i m i n t a s a r r u f l a r ı y l a f i na n s e edilmiş ve cari işlemler dengesi bu a ç ı ğ a paral el o l ar a k bozulmamı ştı r.
1987 yılı b oyunc a nomi na l f a i z o r a n l a r ı n d a m e y d a n a g el en a rt ı şl ar ın, reel f ai zler i ye te r in c e y üks el te me me si , p a r a a r z ı n ı n bileşimini d a h a likit u n s u r l a r y ö n ü n d e boz muş ve d a r a n l a m d a p a r a arzı (Mİ) yüz de 51,2 o r a n ı n d a a rt mış tı r. Bu gelişmeler de 1987 y ı l ı n d a e n f l a s y o n u n k o n t r o l ü n ü z orl aş tı rmış tır .
T ü r k E konomi si son y ı ll a r d a k a l k ı n m a h ı zı n ı m a k r o - f i n a n s a l dengeleri de z o r l a y a r a k n ü f u s a rt ış h ı z ı n ı n ü z e r i n d e s ü r d ü r m e ğ e d e va m etmişt ir. Sü re kl il ik k a z a n a n bu pol it ika s o n u c u n d a , T ü r k i y e , son ç eyrek y üz y ı l d a , o r t a l a m a yüz d e 2,4’lük n ü f u s a r t ı ş ı n a k a r ş ı l ı k yüzde 5,6’lık bi r k a l k ı n m a hızı ge rç e kl eş t ir mi ş ti r .
1987 yı l ı n ı n en o l uml u gelişmesi i h r a c a t ve g ö r ü n m e y e n
ka le ml er de g ör ül en hızlı ar tı şt ır . ABD d ol ar ı c i n s i n d e n , d eğe r o l a r a k ,
i hr ac at , 1986 y ı l ı n da yüz de 6 g e r i le rk e n 1987 y ı l ı nd a yeni a l ı n a n
teşvik t e d b i r l e r i n i n de e tki siyl e y üz d e 36,7 a r t a r a k 10 m i l y a r d o l a r
s ı nı rı nı aşmıştır. Bö y l e c e , cari işlemler açı ğı 1986 yıl ı nda 1,5 milyar d o l a r d a n 1987 yı l ın da 1 mi l yar do l ar ı n altına düşmüştür.
İhr ac at ın c o ğ r a f i yapısına b a k ı ld ı ğ ı nda en bü y ü k pay sahibi olan A l m a n y a ’ ya yapı l an i hracat yüzde 52 o ranı nda artmıştır.
İ h r a c a t ı m ı z d a A E T ül kel er i nin payı yüzde 47,8 olmuş ve d ö v i z kuru p o l it ik a s ı bu al anda, ç ap r az kur gelişmeleri g ö z ö n ün e al ındığı zaman, reel d eğ er k a y b ı y ol uy l a teşvik e di c i olmuştur.
1987 y ı l ı n d a , dış b o rç stoku, 1986 yı l ında ki yüksek artış hızını k or umuşt ur . Dış b o r ç stoku artış hızının yüksek ol ması nda dış borçlar i ç er i s i n d e A B D dol ar ı dı şı nda k i borçl arın payı nı n yüksek olması n e d e n i y l e A B D do l a r ı n ın değer kaybetmesi öne ml i rol oynamıştır.
I I . G E N E L D E N G E , F İ Y A T L A R V E S O S Y A L K E S İ M D E K İ G E L İ Ş M E L E R
A . G E N E L D E N G E
1. G a y r i S a f i Milli H a s ı l a
1986 y ı l ı n d a cari f a k t ö r f i ya t l a r ı y la 39 t rilyon 177 mi lyar lira d ü z e y i n d e ger çekl eşen G a y r ı Saf i Milli Hasıla ( GSMH) , ilk do k u z a y l ı k ve r il er e d a y an ı l ar a k yapı l an tahminlere göre 1987 yılında
g r a f i k 9
G S M H V E K E SİM S E L G E L İŞ M E H IZL A R I
10
Yıllık yüzde artış
TARIM.
SANAYİ HİZMET GSMH
° H 8 4 H 8 5 i m 1987
G rafikteki değerler sabit faktör fiyatlarıyla ekonom ik sektörlerin yıllık yüzde artış hızlarını gösterm ektedir. 1986 ve 1987 yıllarında sanayi sektörü yü zde 9 civarında hızlı bir büyüm e sergilem iştir. B u na karşılık tarım sektöründe büyüm e hızı aynı dönem de yüzde 7 ,6’dan yüzde 2 ,6 ’y a düşm üştür.
K a y n a k .1 9 8 4 -1 9 8 8 Yıllık Program ları
yüzde 42,3 artarak 55 trilyon 757 mi lyar l iraya ulaşmıştır. Ay nı verilere göre G S M H ’ da gerçekleşen reel artış y ü z d e 6,8 d ü z e y i n d e di r.
1986 y ıl ı ndaki yüzde 8,0 oranı ile karşı laştı rı l dı ğında daha düşük olan bu hız yine de yüksek bir b ü yü me yi i f a d e etmektedir.
1987 y ıl ı nın dikkati ç eken ilk özelliği sanayi ve hizmetler kesi mindeki yüksek büyüme hı zl arı nın (sırasıyla yüzde 9,1 ve yüzde 6,7) tarım kesi mindeki düşük bü y ü me hızıyla bir arada bulunmasıdır.
Bunun so nuc unda GSMH artış hızında bir yavaşlama gerçekleşmiştir ( G r a f i k 9).
İkinci belirgin özellik dış talebin GSMH büy üme si ne katkısının yeniden p o z i t i f olmasıdır. Bu katkı 1986 yılında y üzd e -3,4 iken, 1987 yılında yüzde 1,7 olarak gerçekleşmiştir. Öz ell i kl e O E C D ül kelerine yapılan ihracatta kaydedi l en öneml i artışlar bu sonuca ulaşılmasında etken olmuştur ( G r a f i k 10).
Petrol ithal fi yatl arı , 1987 yıl ı nda, son on yılın en düşük düzeyine i ndiği 1986 yılına oranla önemli ö l ç ü d e artmıştır. Öte yandan 1987 yılında ithal edilen petrol miktarı da yüzde 17.6 oranı nda artmış ve bu iki etki so nuc unda T ü r k i y e ’ nin petrol f aturası yüzde 50 do l a y ı n d a yükselmiştir. Bunun yanı sıra, sanayi kesi mini n hızlı büyümesi aramalı ithalatında da b ü y ü k artışlara yol açmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak yatırım malları ithalatında bir du r ak l ama olmuştur. Y at ı rı m malları ithalatının durakl aması so n uc un da sabit sermaye yatı rı ml arı nı n artış hızı 1986 y ı l ı nd a k i y ü zd e 12,1’ lik d ü z ey i n d e n, 1987’ de yüzde 3,6’ ya düşmüştür.
1986 ve 1987 yıllarında e ko n o m i d e gözl enen yüksek b ü y ü m e hızları ve özellikle sanayi sektörü katma değeri nin G S M H ’dan da h a da yüksek bir hızla büyümesi ülke kaynakl ar ı nı zorlamıştır.
2. T a r ı m Sektörü
1987 y ıl ı nda cari f ak t ör f i yat la r ıy l a tarım sektörü katma d e ğ e r i yüzde 39,2 oranı nda artarak 9 trilyon 10 milyar liraya ulaşmıştır. Bu b üyükl ük 1986 yılında 6 trilyon 474 mi lyar lira d ü z e y i n d e y d i . T a r ı m sektörünün G a y r i Safi Yurt İçi Hasıla ( G S YI H ) i çi nd e ki payı y ü z d e 18,2’ den y ü zd e 17,9’ a gerilemiştir. Sektörde 1986 yı l ın da g ö z l e n e n y üzde 7,6’ lık reel büyüme hızı, 1987’ de yüzde 2,6’ ya düşmüştür. Ar t ı ş hı zındaki bu yavaşlama b ü y ü k ö l ç ü d e arpa, pamuk ve f ı n d ı k gibi öneml i ürünlerin ür et i minde görülen azalmalar n e de ni y l e gerçekleşmiştir.
3. S a n a y i Sekt ör ü
1987 y ıl ı nda cari f ak t ö r f i ya t l a r ı y la sanayi sektörü katma değeri 16 trilyon 139 mi lyar lira d ü z e y i n d e gerçekleşmiştir. 1986 yı l ın da bu b üy ükl ük 11 tri lyon 353 mi lyar lira d ü z e y i n d e y d i . Sanayi sekt ör ünün
G R A F IK 10
G SM H İÇ V E DIŞ T A L E P G E L İŞ M E H IZL A R I
15
1 0
Yıllık yüzde artış
O
1964 1985
i m1957
Dış ta lep , genel dengedeki dış kaynak kavram ı ile eş anlam da kullanılmış olu p cari işlemler den gesin in yıllık ortalam a kur ile Türk Lirası cinsinden hesaplanarak deflate edilmiş şeklidir.
G S M H ’y a katkısı cinsinden ifade edilm iştir. 1986 yılında G S M H ’yı düşürücü yön de etki yaratan dış ta le p 1987 yılın da artırıcı katkıda bulunm uştur.
K a yn a k :1 9 8 4 -1 9 8 8 Yıllık Program ları
G R A F İK 11
G S M H İÇ T A L E P G E LİŞ M E H IZL A R I Yıllık yüzde artış
20
0
0
0ZEL. TÜKETİM KAMU TÜKETİMİ ÖZEL S.S.YAT.
i / t j t
KAMU S.S.YAT.
- 1 0
I9S4 c185
i m1987
1987 yılın d a kamu sektörü sabit serm aye yatırım ları daralm ış, buna karşılık özel sektör sabit serm a ye yatırım larının reel büyüm e hızı 1986 yılındaki yüksek düzeyini korumuştur. Tüketim h arcam alarının artış hızı 1986 yılın d a yüzde 10 iken 1987 yılın da yüzde 7'ye düşmüştür.
K a yn a k :1 9 8 4 -1 9 8 8 Yıllık Program lar
reel büy üme hızı 1986 yıl ı nda y üzd e 8,7 iken, 1987 yı l ın da y üzd e 9,1 olmuştur. Sektörün G S Y İ H i ç i n d e ki payı yüzde 32 do l ayl ar ı ndadı r.
Sektörün girdi sorunları ile karşılaşmaması ve artan iç ve dış talebin kapasite kullanım o r anl arını n artırılarak karşılanabilmesi, sözü edilen büy üme hızına ulaşılmasında etken olmuştur. Sanayi katma değeri nde önemli payı olan ve di ğerleri ne göre daha hızlı b üyüyen sektörler enerji sektörü ile imalat sa nayi i ni n alt sektörleri olan tekstil, kimya, pe t r o - ki mya, petrol ürünleri, d e mi r- çe l ik ve makina imalat sanayileridir. Bir bütün ol arak ele a l ın d ı ğ ın d a ara malları, yatı rı m malları ve enerji sektörlerinin, mad e n c i l i k ve tüketim malları sektörlerine göre daha hızlı b ü y ü d ü ğ ü görülmektedi r.
4. Hi z met l er Sektörü
1986 yıl ı nda cari f ak tö r f i ya t l a r ı y la 17 t rilyon 669 mi lyar lira olan hizmetler sektörü katma değeri 1987 yıl ı nda y üzd e 42,5 o r an ı nda artarak 25 trilyon 172 mi lyar liraya ulaşmıştır. Bö yl e c e sektörde reel b üyüme hızının yüzde 6,7 olmuştur. Sektörün G S Y İ H i çi nd ek i payı y üzde 50 do l ayl ar ı na ulaşmıştır. 1987 y ıl ı nda ticaret ve ulaştırma alt sektörlerinin, sektör ort alamasının üzeri nde bir hızla b ü y ü d ü ğ ü görülmektedir.
5. Y a t ı r ı m ve T ü k e t i m H a r c a m a l a r ı
1987 yılında, Türk E k o n o mi s i n d e cari fi yat l arl a 13 t rilyon 886 milyar lira dü z ey in de sabit sermaye yatı rı mı ger çe kl eşt i ri l di ği tahmin edilmekt edir. Bir ö n c ek i yıl bu değer 9 trilyon 121 mi l y ar lira do l ay l ar ı nda ydı . Sabit sermaye yatırımları açı sı ndan 1987 y ı l ı n ı n üç temel özelliği dikkati çekmekt edir.
Bunlardan birincisi sabit sermaye yatı rı ml arı nı n reel artış h ı zı n ı n 1986 y ıl ı ndaki yüzde 12,1 d ü z ey i n d e n 1987 y ıl ı nda yüzde 3,6’ ya gerilemesidir.
Özel sektör sabit sermaye yatı rı ml arı nı n reel b ü yü me hızı 1986 yıl ı ndaki yüksek düz e y i ni korurken (1987 yıl ı nda yüzde 15,4), k a m u yatı rı ml arı nı n reel olarak yüzde 4,5 o r anı nda daralması i k i n c i özelliği ol uşturmaktadı r ( G r a f i k 11). Böylece, toplam ya t ı rı ml ar i çinde özel sektör yat ı rı ml ar ı nı n payı 1986 y ıl ın dak i y üzd e 41,9 d üz ey in d e n 1987’ de yüzde 45,6’ ya yükselmiş ve kamunun pa y ı na yaklaşmıştır. K a m u yatı rı ml arı son yıllarda o l du ğ u gibi a l t y ap ı ya yöneliktir. A l ty a pı y at ı rı ml arı nı n kamu yatı rı ml arı i ç i nd ek i p a y ı n ı n 1987 yı l ın da y ü zd e 89’ a yükselmiştir. Buna karşılık özel sektör yatırımları imalat sanayi ve konut sektörl erinde y oğunl aşmı şt ı r ( payları sırasıyla y üzd e 26 ve y üzd e 44).
D ö n e m i n üç ü n c ü bel irgi n özelliği ise sabit sermaye ya t ı rı m artış hızlarında gözl enen sektörler arası b ü y ü k f a r kl ı lı k l ar bul unması dı r.
G R A F İK 12
Y A T IR IM -T A S A R R U F D EN G ESİ
6
Y üzde GSMH payı“ o __________ ;;:V'
DIŞ KAYNAK _ KAMU
U2EL
1983 1984 1985 1986 1987
Bu grafikteki değerler, sektörel tasarruf açık veya fazlalarının cari fiyatlarla G SM H 'ya oranını gösterm ektedir. 1987 yılın da kam u tasarruf açığı G SM H ’nın yüzde 6 ’sına yükselmiştir. Bu açığın önem li bir kısmı iç tasarruflarla kapatılm ıştır.
K a yn a k :1 9 8 4 -1 9 8 8 Yıllık P rogram lan
Sabit s e r ma y e yat ı rı ml arı reel olarak en hızlı artan sektör konut sektörü i ken ( y ü z d e 38,1), m a d e nc il ik ( y üzde -37,3) ve imalat sanayi ( y ü z d e - 19, 6) sektörleri yatı rı m artış hı zı nı n en ç ok düştüğü sektörler ol muşl ar dı r . İmalat san a y i nde kapasite kull anı m oranl arını n üst sı nı rına yaklaşması ve imalat sanayi sabit sermaye yatı rı ml arı nı n reel o l ar ak dar al mas ı di kka t ç e k i c idi r.
T ü k e t i m harcamal arı 1987 yı l ın da topl am harcamal arın yüzde 75,3’ ünü ol uşt urmuş ve bu nedenl e de topl am talebin düzeyini be l ir l ey e n en ö n e ml i unsur olmuştur. A n c a k tüketim harcamalarının artış hızı, 1986 yı l ın da y ü zd e 10,5 iken, 1987 yıl ı nda yüzde 7,2’ ye düşmüştür. T o p l a m t üketim harcanmal arı i çi nd e özel kesimin payı ise, 1986 d a k i dü z ey in i k or uya r ak y üzd e 87,7 .olmuştur,
6. Y a t ı r ı m - T a s a r r u f Dengesi
Y u r t i ç i t asa rr uf l ar ı n G S M H ’ ya oranı 1986 y ıl ı ndaki yüzde 22 iken bu oran 1987 y ıl ın da y ü z d e 23,5’ e yükselmiştir. Buna karşılık, sabit ser maye y a t ırı ml ar ı nı n G S M H ’daki payı , 1986 yıl ı ndaki yüzde 23,3 d ü z e y i n d e n 1987 yı l ın da y ü zd e 24,9’a yükselmiştir.
K a m u t asarruf a ç ı ğı nı n G S M H ’ nın payı olarak yüzde 6’ ya y üks el d i ğ i t ahmi n e di lme kt e di r ( G r a f i k 12). A y n ı oran 1986 yılında y ü z d e 3,3 o l arak gerçekleşmişti. 1987 y ıl ın da k i kamu kesimi tasarruf
Y üzde GSMH payı
G R A F İK 13
KAM U KESİM İ T A S A R R U F A Ç IĞ I m
KONS.BÜTÇE KİT
MAHAL.İBAR.
DÖN.SERM.
BÜTÇE DIŞI FON.
TOPLAM
n
m z
M 8 4 1<J85 i m
B ütçe dışı fonların tasarruf fazlası 1987 yılında önemli ölçüde azalmıştır.
K aynak:1984-1988 Yıllık Programları
O -
u
ı_ r t r rI
açığının y üzd e 75,4’ ü iç tasarruflarla, yüzde 24,6’sı dış t asa rr uf lar l a kapatılmıştır. Bu gelişme 1986 yılına göre öneml i bir b i le ş i m değişikliği i f a de etmektedir. Ge rçekt en, 1986 y ıl ı nda kamu a ç ı ğ ı n ı n sadece yüzde 21 ’ i iç tasarruflarla, yüzde 79’ u ise dış tasarruf l arl a f inanse edilmişti.
Kamu kesiminin tasarruf açı ğı nı n artışı, özell i kl e bütçe d ı ş ı f onl arın tasarruf fazlasının azalmasından ileri gelmekt edir ( G r a f i k 13).
B. F İ Y A T L A R
1987 yılı sonu itibariyle Devlet İstatistik Enstitüsü, H a z i n e ve Dış Ti ca r e t Müsteşarlığı ve İstanbul Ti caret Odası t a r a f ı n d a n hesaplanan toptan eşya f i y a t endeksleri sırasıyla y ü zd e 48,9, 59,2 v e 48,4 artış göstermişlerdir. Bu endekslerin ağırl ı kl ı ortalaması esas alınarak hesaplanan ortalama toptan eşya f i y a t l ar ı endeksi ise, 1986 yılı sonu y üzd e 25,8 artmış iken, 1987 y ıl ı nda y ü z d e 51,7 artış göstermiştir. Öte yandan, g e ç i n me endeksleri de benzer bir seyi r izlemiş, dört temel geçinme endeksi ni n ağırl ı kl ı ortalaması o l a r ak hesaplanan ortalama tüketici f i y a t endeksi 1986 yılı sonu i ti b a r iy l e yüzde 32,5 artış gösterirken, 1987 yıl ı nda y ü z d e 58,7’ ye ç ı k m ı ş t ı r ( G r a f i k 14).
S ö z ko n u s u ayarla mala r, y apı ldı kl ar ı ayla rda f i y a t endeksl eri nde ani sı ç r amal ar a yol aç mal arı na rağmen, son tahlilde e ko no mi d e ki talep baskısını azaltmak ve e n f l a s y o n u kontrol altına almak a m a c ı y l a yapılmıştır. T ü r k Ek o n om i s i nd e, 1987 yıl ı nda gözlenen talep baskı sı , b ü y ü k ö l çü de , kamu kesimi tasarruf a ç ı ğı nı n G S M H ’ nın yüzde 6’ sı g ib i yüksek bir orana ulaşmasından k a yna kl anmakt adı r. Bununla b e r ab e r, özel sektör konut ya t ı rı ml ar ı nd a k i canl ıl ı ğı n sürmesi de t o p l a m talebi artıran nedenl erden biri olmuştur.
C . S O S Y A L K E S İ M D E K İ G E L İ Ş M E L E R
Ç o k b o y ut l u bir kavram olan iktisadi kalkı nmanı n g er ç e k l e ş t i r i l m e s i iktisadi gelişmenin yanısıra sağlık, eğitim, sosyal g ü v e n l i k ve konut gibi pek çok sosyal i ht i yac ı n sağlanmasını g e r e kt i r m e k t e d i r . Bu ihtiyaçl arın boyutları ve karşılanma bi çimleri iktisat p o l i t i k a l ar ın ı n oluşmasında sosyal devl et anlayışının doğal s o n u c u ol ar ak b ü y ü k ö ne m taşımaktadır.
1. N ü f u s
1985 Ge ne l N ü f u s Sayımı sonuçl arına göre 50.7 mi lyon olan n ü f u s u m u z u n 1987 yıl ortasında 52,1 mi ly o n ol duğu tahmin e d i l m e k t e d i r . Y ı l l ı k n üf u s artış hızının yurt dı şı ndan dönen işçi ve g ö ç m e n l e r dahi l edilirse y ü zd e 2,5, şehirleşme hızının yüzde 4,6 gibi
G R A F İ K 14
O R T A L A M A T O P T A N E Ş Y A V E T Ü K E T İC İ F İY A T L A R I Yıllık yü zde artış
150
100
50
0
-
k
0RT.TÜKETİCİ FİY.
0RT.T0PT.ESV.FÎV.
*“ FARK'
- \
[ / v A
i-
J
W ' - V J 'V
“ 'X-'
K-
1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987
O rta la m a top ta n eşya fiyatı sırasıyla (0 ,4 -0 ,3 -0 ,3 ) ağırlıkları kullanılarak DİE, H D TM ve İTO en dekslerin den , ortalam a tüketici fiyatı ise sırasıyla (0 ,4 -0 ,2 -0 ,2 -0 ,2 ) ağırlıklarıyla Türkiye G enel T ü k e tic i-D İE , İstanbul Ü cretli Geçinm e E n dek si-İT O , İstanbul Geçinm e Endeksi- H D T M v e İstanbul Tü ketici F iy a tla rı-D İE endekslerinden türetilm iştir.
K a y n a k :D İE ,H D T M ,İT O
y ü k s e k d ü z e y l e r d e o l m a s ı t o p l u m s a l o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r e n d ü ş ü k k a l k ı n m a h ı z ı n ı y ü k s e l t i c i b i r e t ki y a r a t m a kt a d ı r . Y u r t i ç i n e y ö n e l i k g ö ç l e r h a r i ç t ut ul ursa n ü f u s a r t ı şı nı n y ü z d e 2,1 d ü z e y i n d e o l d u ğ u h e s a p l a n m a k t a d ı r ( G r a f i k 15). N ü f u s u n hı zl ı artışı, e ğ i t i m , s a ğ l ı k ve k o n u t y a t ı r ı m l a r ı n ı n ö n e m i n i a r t t ı r ma k t a ve bu y a t ı r ı m l a r , i n ş a a t s e k t ö r ü n e b ü y ü k ö l ç ü d e k a y n a k a k t a r ı l ma s ı n ı z o r u n l u k ı l a r a k bu s e k t ö r ü e k o n o m i n i n ç e k i c i g ü c ü h al i n e g e t i r m e kt e d i r .
1987 yı lı ş e hi r l i v e k ö y l ü n ü f u s u n d e n k l e ş t i ğ i b i r yıl o l m u ş t u r . B ö y l e c e n ü f u s u 20 b i n d e n y u k a r ı şehir sayısı 197’ ye y ü k s e l m i ş v e b ü y ü k ş e h i r b e l e d i y e s ayısı 7’ ye ulaşmıştı r. H ı z l ı ş e h i r l e ş me s o n u c u o l a r a k a r t a n b e l e d i y e h i z m e t l e r i , a l t y a p ı y a t ı r ı m l a r ı n ı n t o p l a m y a t ı r ı m l a r i ç i n d e k i p a y ı n ı n a r t m a s ın a yo l aç mı ş t ı r . N ü f u s u n ç o k ö n e m l i b i r k ı s mı nı , e ğ i t i m h a r c a m a l a r ı n d a k i art ı şı b i r z o r u n l u l u k hal i n e g e t i r e n 0- 14 yaş arası g e n ç n ü f u s o l u ş t u r m a k t a d ı r ( G r a f i k 16).
H ı z l ı n ü f u s artışı ve hı z l ı ş e h i r l e ş me n i n e k o n o m i k k a l k ı n m a a ç ı s ı n d a n y a r a t t ı ğ ı s o r u n l a r a r a ğ m e n , e m e ğ i n b o l ve n i s p e t e n u c u z o l ma s ı e m e k y o ğ u n s a n a y i l e r d e r e k a b e t o r t a m ı n ı s a ğ l a r k e n , b ü y ü k ve g e n ç n ü f u s u n o l u ş t u r d u ğ u p a z a r p o t a n s i y e l i d e g e l e c e ğ e y ö n e l i k o l u m l u b i r g e l i ş m e y e işaret e t m e k t e d i r .
2. Sos y a l Güvenl i k
1986 y ı l ı s o n u i t i b a r i y l e , a k t i f s i g o r t a l ı sayısı 6 m i l y o n 488 b i n v e b u n l a r ı n b a ğ ı m l ı l a r ı sayısı 22 m i l y o n 99 bi n kişi o l u p t o p l a m o l a r a k sosyal g ü v e n l i k h i z m e t l e r i n d e n y a r a r l a n a n n ü f u s , t o p l a m n ü f u s u n
G R A F İK 15
1963-1987 arasında ortalam a yü zde 2,4 nüfus artışı görülürken, büyüm e hızı inişli çıkışlı b ir seyir izlemesine karşın ortalam a yü zde 5,6 oranında gerçekleşmiştir.
Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü.
GRAFİK 16
YAŞ GRU PLARIN A G Ö R E NÜFUS
Milyon kişi
b
U ö~4 5-9 10-1415-19 20-24 25-29 30-34 35-3940-44 45-4950-54-55-5360-54 55+
YAŞ GRUPLARI
Türkiye’nin nüfusu 1987 nüfus sayım ına göre 44,6, 1985 nüfus sayım ına göre 50,7 ve 1987 DİE tahminine göre 52,1 milyon kişidir. 1980 yılında 20 yaşın altın d ak i nüfus toplam nüfusun yaklaşık yarısını o lu ştu rm ak tad ır.
Kayrak: D evlet İs ta tis tik E nstitüsü.
yüzde 56,4’ü n e ul aş mı şt ır . 1986 yılı sonu i t i b a r i y l e 1 mil yon 450 bin memur, 1 m i l y o n 828 bin e s n a f , 2 m i l y o n 815 b i n işçi ile 82 bin özel sandıklar m e n s u b u a k t i f si gor tal ı b u l u n m a k t a d ı r .
N ü f u s a r t ı ş ı ve hızlı şe hir le şme s o n u c u k i r a c ı l ı k o r an ı yüz de 35’e yükselmiştir. K o n u t a ç ı ğı n a koşut o l a r a k a r t a n k i r a g i d e r l e r i n i n aile bütçesi ü z e r i n d e k i e t k i s in i a z a l t m a k bi r sosyal p o l i t i k a ama cı o l ar a k ni t e l en di r i l me k te d i r. Bu a m a c a y öne li k o l a r a k k u r u l a n To pl u K o n u t Fonu k a y n a k l a r ı n d a n k o o p e r a t i f l e r e ve f e r t l e r e u cuz k r ed i sağlanmıştır.
Öte y a n d a n k a m u ve özel si gor ta k u r u m l a r i n ı n t o p lu m u tamamiyle k a p s a m a m a s ı n e d e n i y l e o l u ş t u r u l a n Sosyal Y a r d ı m l a ş m a ve D a y a n ı ş m a y ı T eş v i k F o n u 1986 y ı l ı n d a 150 bi n aileye y a r d ı m ederken 1987 y ı l ı n d a ülke ç a p ı n d a h i z m e t e d e v a m etmiştir.
3. İ s t i h d a m ve İşsizlik
1987 y ı l ı n d a 15 ve d a h a y u k a r ı yaş ta b u l u n a n t op la m işgücü
arzının 18 m i l yo n 804 bin ve işgücü t a l e b i n i n 16 mil yon 548 bin
olduğu t a h m i n e d i l m e k t e d i r . Sayısı 2 m i l yo n 855 bin olan t opl am
işgücü f a z l a s ı n ı n 600 b i n i n i t a r ı m d a k i işgücü f a z l a s ı n ı n o l u ş t u r d u ğ u
h e s ap l an ma k ta dı r . B una göre t o p l a m işgücü f a zl a sı bi r önceki yıla
göre 0,6 p u a n g e r i l e y e r e k yüz d e 15,2 ol muş tur.
T o p l a m işgücü talebinin 9 mi lyon 357 bini tarım sektöründe, 2 mi lyon 281 bini sanayi ve 4 mi lyon 909 bini hizmetler sekt öründe istihdam edi l mekt edi r. DiE veril eri ne göre t opl umun en eğitimli kesimi hizmetler sektöründe kümelenmi ş dur umdadı r.
İş ve İşçi Bulma Ku r umu verilerine göre 1987 yıl ı nda işe yerleştirmeler geçen yıl o l duğ u gibi o l du k ç a yüksek sevi yede gerçekleşerek 253 bin olmuştur. Yıl i çinde bi ldi ri l en toplam açık işlerin miktarı iktisadi f aa l iy e tl er de ve i st i hdamda genişleme ol duğunu göstermektedir. İst ihdamdaki ol umlu gelişmeler 1987 yılında tarım sektörü dı şı nda kalan ve bilhassa turizm, inşaat,ulaştırma-haberleşme ile enerji sekt ör ündeki yatı rı ml arı n artırılması ile ilgilidir. T o p l a m iş isteyenler 2 mi lyon 48 bin iken, açık işsizlerin sayısı 1 mi lyon 135 bindir. Y üz d e 52’si i lkokul mezunu olan açık işsizlerin yüzde 42’ si 20-24 yaş grubunda kümelenmiştir.
Yurtdı şı na işçi gönderilmesi halen yalnızca Or ta do ğ u ülkeleri ile sınırlı kalmaktadır. Yıl içinde Suudi Ar a b i st a n ’ a 27000, L i b y a ’ ya 10900 ve Irak’ a 1700 işçi gönderilmiştir. Or t ado ğ u ül kel eri ne gönder i len işçiler ç o ğ unl ukl a bu ülkelerde ihale kazanan T ü r k f i rma l a r ın da istihdam e di l mekt edi r. 1987 yıl ı nda yurt dı şı na gönderi len işçi sayısı bir ö n c ek i yıla göre 5000 kişi artarak 40800 olmuştur.
4. İ ş çi - İ ş v e r e n İl i ş ki l e ri ve Ü c r e t
Serbest toplu pazarlık düzeni , 1987 yılında bütün k u r u m l a r ı y l a işlemeğe başlamıştır. İşçi-İşveren uyuşmazlı kları nda , 1984-1986 dö n e mi ne göre kısmi bir artış görülen 1987 yılı i çi nd e 307 g r e v e karşılık 222 lokavt uygul andı ğı, grevlerde 1 m i ly on 961 bin ve l okavtl arda 484 bin işgünü k ayb e di ld i ğ i anlaşılmaktadır. 1987 y ı l ı n d a 460 adedi kamu sektöründe ve 1883’ ii özel sektörde o l mak ü z e re toplam 7623 işyeri ve 923 bin işçiyi kapsayan 2343 toplu söz l eşme imzalanmıştır. 1986 yılı içinde kurulan kamu işveren sendikal arı , ö ze l sektör işveren sendikalarıyla k o nf e de ra s y on d ü z e y i nd e i şbi r l i ği içinde f a a l i ye t göstermeye başlamıştır.
Sigortalı işçilerin aldığı ücretlerde düzenl emeler ya pı lmı ş ve sigortalı işçilerin emekli l i k maaşlarında prime tabi ücret sı kınt ı sı kaldırılmış, B a ğ -K u r sigortalılarına da basamak sayıları ar tı rı l ma k suretiyle yeni imkanl ar yaratılmıştır.
Resmi verilere göre 1987 T e m m u z ayı i tibariyle tüm i şko l l ar ı nda çalışan işçi sayısı 3.268 bin iken sendikalı işçi sayısı 2.044 bin ve dol ay ı sı yl a sendikalaşma oranı y ü zd e 62,5 dir.
1987 yıl ı nda, asgari ücret y eniden tespit edi l miş ve tarı mdı şı sektörlerde 16 yaşından büyük işçiler için saat ücreti 330 T L , gün l ü k ücret 2.475 T L ve aylık ücret 74.250 T L olarak, tarım s ek t ö r ün de ki işçiler i çin aylı k ücret 65.750 T L ol arak tespit edilmiştir.
