A. IfiIK B. SES
A. IfiIK
KARANLIKTA GÖREB‹L‹R M‹Y‹Z?
Ifl›k ve Görme
Karanl›k bir odada etraf›m›z›
göremeyiz. Geceleyin sokak lambas›yla ayd›nlanmam›fl yerlerdeki varl›klar› da göremeyiz. Karanl›k yerlerde varl›klar›
göremeyiz. Çevremizi görebilmemiz için ›fl›k gereklidir.
Görme organ›m›z gözdür.
Çevremizdeki birçok olay› görerek bilgi ediniriz.
Varl›klar› görebilmemiz için varl›klardan gözümüze
›fl›k gelmesi gerekir. Ifl›k olmad›¤›nda varl›klar
ayd›nlanmad›¤› için göremeyiz.
En önemli ›fl›k kayna¤›m›z Günefl’tir. Ifl›k, elektrik, ›s› ve ses gibi bir enerji türüdür. Ifl›k ayn› zamanda tüm evrenin ve dünyan›n bir enerji kayna¤›d›r.
Yeterince ›fl›k olan ortamlarda varl›klar›
rahatl›kla görürüz. Ifl›k miktar› az ise cisimleri görmemiz zorlafl›r. Çok fazla ›fl›k gözümüzü rahats›z eder, göz sa¤l›¤›m›za zarar verir. Do¤rudan gözümüze gelen güçlü ›fl›k görmemizi zorlaflt›r›r. Bu nedenle Günefl’e ç›plak gözle bakmak sak›ncal›d›r.
Az veya çok fazla ›fl›k, görme olay›n›
zorlaflt›r›r.
Ifl›¤›n Yaflam›m›zdaki Yeri Ifl›k, canl›l›¤›n temel
gereksinimidir. Bitkiler ›fl›k enerjisini kullanarak besin yapar. Oksijen üretebilmek için de günefl ›fl›¤›na ihtiyaç
duyarlar.
Ifl›k, insanlar, hayvanlar, bakteriler için de bir yaflam kayna¤›d›r.
Geceleyin araba sürmemiz arabalar›n farlar›ndan ç›kan ›fl›k ile mümkün olmaktad›r.
Denizin fenerinden yay›lan ›fl›k gemilerin kayal›klara çarpmas›n› ve karaya oturmas›n›
engeller.
Geceleyin ifl yapabilmemiz, kitap okuyabilmemiz, gece ya da gündüz hastalar›n ameliyat edilmesi ›fl›k ile mümkün olmaktad›r.
Yer alt›nda çal›flan madenciler kafalar›na takt›klar› baretler sayesinde etraflar›n› görebilirler.
IfiIK KAYNAKLARI
Ifl›k yayarak etraf›n› ayd›nlatan her fley
›fl›k kayna¤›d›r. Ampul, fener, günefl gibi.
Ifl›k kaynaklar› kendili¤inden görünür..
Di¤er cisimler ›fl›k kaynaklar›ndan gelen
›fl›¤› yans›tt›klar› için görünür.
Ifl›k kaynaklar›n›n baz›lar› do¤al, baz›lar› yapayd›r.
Hangi Ifl›k Kaynaklar› Etraf›na Is› Verir?
Günefl, gaz lambas› ve baz› ampuller
›fl›k ile birlikte etrafa ›s› da verir.
Atefl böce¤i, floresan lamba, derinliklerde yaflayan bal›klar ›fl›k yayarken ›s› vermez.
Bulutsuz bir gecede Mars ve Venüs gezegenlerini görebiliriz. Gezegenlerin ›fl›¤›
ay ›fl›¤› gibi sabittir. Y›ld›zlar›n ›fl›¤› ise titreflir.
Mum bir ›fl›k kayna¤›d›r.
Do¤al Ifl›k Kaynaklar›
Kendili¤inden ›fl›k yayar.
Yapay Ifl›k Kaynaklar›
‹nsanlar taraf›ndan ›fl›k üretmek için yap›lm›flt›r.
Günefl Ampul
Y›ld›zlar Gaz lambas›
Atefl böce¤i Mum
Baz› mantar ve bal›klar da ›fl›k yayar.
Fener
Bilgisayar ya da TV ekran›
Enerjisi çok olan ›fl›k kaynaklar› daha çok ›fl›k yayar.
Ay ve di¤er gezegenler kendileri
›fl›k yaymad›¤› için ›fl›k kayna¤› de¤ildir.
Günefl’ten ald›klar› ›fl›¤› yans›tt›klar› için parlak görünürler.
☞
Kendini Ayd›nlatan Cisimler Trafik levhalar› gibi
›fl›k yaymad›klar› hâlde gece yay›yormufl gibi görünen cisimlere kendini ayd›nlatan cisimler denir. Trafik
levhalar›n›n bu özelli¤i kapland›klar› özel maddeden kaynaklanmaktad›r. Baz›
fosforlu cisimler de kendini ayd›nlatan cisimlerdir. Geceleyin bisiklete binmek
zorunda kald›¤›m›zda aç›k renkli giysiler giymek, kendini
ayd›nlatan cisimler tafl›mak di¤er araçlar taraf›ndan fark edilmemizi sa¤lar.
Bisikletlerin baz› bölümlerine kendini ayd›nlatan bantlar yap›flt›r›l›r. Kendini ayd›nlatan cisimler hiç ›fl›k almayan ortamda görünmez, ›fl›k ald›klar›nda parlak görünür.
GEÇM‹fiTEN GÜNÜMÜZE AYDINLATMA Ayd›nlatma Teknolojisindeki Geliflmeler
‹lk insanlar geceleri ay ›fl›¤› oldu¤unda, ay ›fl›¤›ndan faydalanarak etraf› görebiliyorlard›.
‹lk önce odun atefli ayd›nlatmada
kullan›ld›.
Meflale ve ya¤ lambalar›n›n
(kandil) kullan›lmas›yla ›fl›k kayna¤› gelifltirme
süreci bafllam›fl oldu.
‹çine ince uzun fitil yerlefltirilmifl balmumundan yap›lan mumlar
uzun y›llar ayd›nlatmada
kullan›ld›.
Evlerin ayd›nlat›lmas›nda
gaz lambalar›
kullan›lmaya baflland›.
Sokaklar›n ayd›nlat›lmas›nda
gaz lambalar›
kullan›ld›.
Lambalarda balina ya¤›
kullan›lmaya baflland›.
Thomas Edison ampulü icat etti.
Karbon flamanl›
(ampulün içindeki ince tel) ampul
gelifltirildi.
Floresan lamba icat edildi.
Halojen lambalar gelifltirildi.
Ampul bulunmadan önce kullan›lan mum, gaz lambas› gibi ayd›nlatma araçlar›
etraf› yeterince ayd›nlatam›yordu. Ampulün kullan›lmas› ile geceleyin daha iyi
ayd›nlatma sa¤land›.
Ampul Nas›l Ifl›k Yayar?
Ampulün içinde ince bir tel vard›r. Ampulü yakmak için dü¤meye bast›¤›m›zda telden elektrik geçer. Tel, elektrik sobas›ndaki teller gibi ›s›n›r ve
›fl›k yayar. Bu nedenle ampuller,
elektrik enerjisinin büyük bir k›sm›n› ›s›ya dönüfltürür.
Enerji kaynaklar›n›n bilinçli kullan›lmas›
ve enerjide tasarruf yapmak için insanlar floresan lambalar› gelifltirdiler. Floresan lambalar daha ileri teknoloji ile
üretilmektedir. Bunlar enerjinin büyük bir
k›sm›n› ›s›ya de¤il ›fl›¤a dönüfltürür. Pahal›
olmas›na ra¤men daha uzun ömürlü ve daha verimlidir.
Floresan lamban›n içindeki gaz, elektrik enerjisinin etkisiyle ›fl›k yayar.
Ayd›nlatma Teknolojisinin Topluma Kazand›rd›klar›
Ayd›nlatma teknolojisindeki geliflmeler toplumun yaflam kalitesini yükseltmifltir.
• Ev, okul, hastane, otoyol, havaalan›
gibi birçok yer ayd›nlatma ürünleriyle ayd›nlat›l›r.
• Ayd›nlatma teknolojisi sayesinde okul ve hastane gibi kurumlar geceleri de
hizmet verebilmektedir.
• Fabrikalar ayd›nlatma ile geceleri de üretim yapmaktad›r.
• Araba farlar› sayesinde geceleyin de araba kullan›lmaktad›r.
• Ayd›nlatma teknolojileri kullan›larak denizin derinliklerinde araflt›rmalar
yap›labilmektedir.
YAfiAMIMIZI ETK‹LEYEN AYDINLATMA
Ampul Floresan Lamba
Ifl›kla beraber ›s› da yayar. Is› yaymaz.
Çok enerji harcar. Az enerji harcar.
Maliyeti düflüktür ancak çok enerji harcad›¤› için ekonomik de¤ildir.
Enerjinin büyük bir k›sm›n› ›fl›¤a dönüfltürdü¤ü için daha ekonomiktir.
Pillerle de çal›flabilir. Kolay tak›l›r. fiarjl› olanlar› vard›r.
Ayd›nlatma teknolojileri karanl›¤›n getirdi¤i bütün s›n›rlamalar› ortadan kald›rm›flt›r.
Ampul ve floresan lambay› karfl›laflt›ral›m.
Ayd›nlatman›n D›fl›nda, Ayd›nlatma Teknolojileri Baflka Nerelerde Kullan›l›r?
• Trafikte araç ve yayalar›n kontrollü geçifl yapmalar›n›
sa¤lar.
• Yollarda uyar› amaçl›
kullan›l›r.
• Yüksek binalarda, havaalanlar›nda, ambulans, itfaiye ve polis arabalar›nda sinyal verme amac›yla kullan›l›r.
• Otomobillerde
dönüflleri haber vermek için sinyal amaçl› kullan›l›r.
• Bilgisayar,
mutfak aletleri gibi elektronik araçlar›n çal›flt›¤›n› göstermek amac›yla kullan›l›r.
Do¤ru Ayd›nlatma Nas›l Olur?
• Gözümüze do¤rudan gelen
›fl›klar, bizi rahats›z eder. Ders çal›fl›rken ya da kitap okurken masa lambas›
kullanmak göz sa¤l›¤›
aç›s›ndan gereklidir.
Lamban›n ›fl›¤› önden ve arkadan gelmemelidir.
• Bulundu¤umuz ortam›n büyüklü¤üne uygun ampul kullanmal›y›z. Küçük odalarda gücü az olan ampuller, büyük yerlerde gücü fazla olan ampuller kullanmal›y›z. Bu durum sa¤l›¤›m›z› korudu¤u gibi enerji tasarrufu yapmam›z› da sa¤lar.
• Cadde, sokak ve parklar›n
ayd›nlat›lmas›nda kullan›lan lambalar›n üzeri ›fl›¤› gökyüzüne da¤›tmamalar› için opak bir madde ile kapat›lmal›d›r. Lambalar do¤ru yere konulmal› ve ayd›nlat›lacak bölgeye yönlendirilmelidir.
Küçük oda Büyük oda
Do¤ru ayd›nlatma, aile ve ülke ekonomisini olumlu etkiler.
☞
IfiIK DA ÇEVREY‹ K‹RLET‹R Ifl›k Kirlili¤i Nedir?
Gerekmeyen yerlerin ayd›nlat›lmas›, gere¤inden fazla ayd›nlat›lma yap›lmas›, gözü yorar ve görmeyi olumsuz etkiler.
Buna ›fl›k kirlili¤i deriz.
Ifl›k Kirlili¤inin Sonuçlar› Nelerdir?
• Göze zarar verir.
• Gökyüzünün güzelli¤ini görmemizi engeller.
• Gökyüzü incelemelerinde gök bilimcileri olumsuz etkiler.
• Aile ve ülke ekonomisine zarar verir.
• Yumurtadan ç›kan deniz
kaplumba¤alar›n›n denizi bulmalar›n›
engeller, ço¤unun ölmesine neden olur. Ayr›ca
mehtab›n parlak oldu¤u zamanlarda yumurtlayan difli kaplumba¤alar çok
›fl›kl› yerlerde yumurtlamaz.
Ifl›k Kirlili¤ini Önlemek ‹çin Neler Yap›lmal›d›r?
• Ifl›klar ihtiyaç duyuldu¤unda yak›lmal›d›r.
• Ortam›n büyüklü¤üne uygun ayd›nlatma arac› kullan›lmal›d›r.
• Sokak lambalar› ›fl›¤› da¤›tmayacak flekilde yap›lmal›d›r.
• Koflullara uygun ayd›nlat›lma yap›lmal›d›r.
türüdür için gereklidir
Enerji IfiIK
Ifl›k Kayna¤›
Do¤al
örnekleridir örnekleridir
Günefl Y›ld›zlar fiimflek Atefl böce¤i Ampul Mum Floresan Kandil
Yapay Kirlilik
Göz sa¤l›¤›n› Çevreyi Görme
taraf›ndan üretilir.
neden olabilir
olabilir olabilir olumsuz etkiler
Afla¤›daki kavram haritas›n› inceleyerek ö¤rendiklerimizi pekifltirelim.
IfiIK - TEST 13
1. I. Ifl›k bir enerji türüdür.
II. Görebilmemiz için cisimlerden gözümüze ›fl›k gelmelidir.
III. Dünya’n›n en büyük ›fl›k kayna¤›
Günefl’tir.
Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri do¤rudur?
a.Yaln›z I b.Yaln›z III c.II, III d.I, II, III
2. Afla¤›dakilerden hangisi ›fl›k üretmez?
a.gezegenler b.y›ld›zlar
c.ampul d.atefl
3. Kutudaki sözcükler bir grup oluflturmaktad›r.
Grubun d›fl›nda kalan sözcük
afla¤›dakilerden hangisidir?
a.fiimflek b.Mum c.Y›ld›z
d.Atefl böce¤i
4. Yüzeyleri pürüzsüz olan cisimler ›fl›k kayna¤›ndan gelen ›fl›nlar› daha iyi
yayarlar.
Afla¤›dakilerden hangisi bu cisimlere örnek olarak gösterilemez?
a.siyah kumafl b.cilal› tahta c.ayna
d.alüminyum folyo
5. Ifl›k ile görme aras›ndaki iliflkiyi afla¤›dakilerden hangisi en iyi aç›klar?
a.Yeterince ayd›nlat›lm›fl ortamlarda daha iyi görürüz.
b.Çok ›fl›k olan ortamlarda etraf› iyi görürüz.
c.Az ›fl›kl› ortamlarda varl›klar› hiç göremeyiz.
d.Ifl›k karfl›dan gelmezse önümüzü göremeyiz.
6 ve 7. sorular› kavram haritas›na göre cevaplay›n›z.
6. A, B ve C yerine afla¤›dakilerden hangisi yaz›lamaz?
a.Ampul b.Ifl›ldak c.Y›ld›r›m d.Gaz lambas›
7. D, E, F yerine afla¤›dakilerden hangisi yaz›lamaz?
a.Y›ld›z b.fiimflek c.Atefl böce¤i d.Kandil 8. I. Floresan lamba II. Mum
III. Atefl böce¤i IV. Y›ld›z Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri ›fl›k verirken ›s› yaymaz?
a.Yaln›z I b.Yaln›z II c.I, III d.I, III, IV
• fiimflek • Mum
• Y›ld›z • Günefl
• Atefl böce¤i
Ifl›k Kayna¤›
olabilir
örnekleridir
A B C mum D E F Günefl
örnekleridir olabilir
Yapay Do¤al
✍
9. Afla¤›da ›fl›k ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a.Fazla ›fl›k çevre kirlili¤ine neden olur.
b.Ayd›nlatma için ›fl›k kaynaklar›
kullan›l›r.
c.Ifl›k, her cisim taraf›ndan üretilir.
d.Ifl›k miktar› artt›kça ayd›nlanma da artar.
10. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al
›fl›k kayna¤›d›r?
a.ayna b.gezegen
c.ampul d.y›ld›z 11. Afla¤›daki ayd›nlanma
ürünlerinden hangisi di¤erlerinden önce icat edilmifltir?
a.floresan lamba b.ampul
c.halojen lamba d.gaz lambas›
12. Afla¤›dakilerden hangisinde ayd›nlatma teknolojisi uyar› amaçl›
kullan›l›r?
a.sokak lambas›
b.çamafl›r makinesi c.deniz feneri d.floresan lamba
13. Afla¤›daki ›fl›k kaynaklar›ndan hangisi di¤erlerinden sonra gelifltirilmifltir?
a.gaz lambas› b.meflale c.ya¤ lambas› d.mum 14. Afla¤›dakilerden hangisi ›fl›¤›
elektrikle üretmez?
a.el feneri b.halojen lamba c.sokak lambas› d.kandil
15. Afla¤›dakilerden hangisi ampulün özelliklerinden biri de¤ildir?
a.El fenerlerinde de kullan›l›r.
b.Ifl›k verirken ›s› yaymaz.
c.Floresan lambadan daha çok enerji harcar.
d.Pillerle de çal›flabilir.
16. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzde ›fl›¤›n do¤al hayata zarar verici kullan›m alanlar›ndan biridir?
a.Haberleflme b.Uyar›
c.Avlanma d.Ayd›nlatma 17. I. Günefl II. Sokak lambalar›
III. Afl›r› ayd›nlatma IV. fiimflek Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri ›fl›k kirlili¤ine neden olur?
a.Yaln›z II b.I - II c.II - III d.III - IV 18. Afla¤›dakilerden hangisi ›fl›k kirlili¤ini önlemek için al›nmas› gereken tedbirlerden biri de¤ildir?
a.Ortama uygun lamba kullan›lmal›d›r.
b.Sokak lambalar›n›n boyu k›salt›lmal›d›r.
c.‹htiyaç duyulunca ›fl›k yak›lmal›d›r.
d.Afl›r› ayd›nlatmadan kaç›n›lmal›d›r.
19. I. Ifl›k kaynaklar›
II. Sadece ›s› yayan cisimler III. Ayd›nlat›lm›fl cisimler
Afla¤›daki cisimlerden hangisi ya da hangilerini görebiliriz?
a.Yaln›z I b.I - II c.I - III d.I - II - III 20. Geceleyin;
I. Is›nma,
II. Araba kullanma,
III. Kitap okuma eylemlerinden hangileri ›fl›¤›n yaflam›m›zdaki önemini gösterir?
a.I - II b.I - III c.II - III d.I - II - III
HER SES‹N B‹R KAYNA⁄I VARDIR Çevremizdeki Sesler Nereden Gelir?
Her gün duydu¤umuz sesler insanlardan, baz› hayvanlardan, arabalardan, televizyon,
radyo vb. eflyalardan ç›karak kula¤›m›za gelir.
Nas›l De¤iflik Sesler Oluflur?
‹nsanlar, g›rtlakta bulunan ses tellerinin
titreflmesiyle ses ç›kar›rlar. Ses telleri farkl› uzunlukta ve
kal›nl›kta oldu¤undan insanlar›n sesleri de farkl› özelliktedir. Kad›nlar›n ses telleri k›sa ve ince, erkeklerinki ise uzun ve kal›nd›r.
• Telli çalg›larda da teller titrefltirildi¤inde kal›n teller kal›n, ince teller ince ses ç›kar›r.
• Gitar›n telleri gerginlefltirildi¤inde telden ç›kan sesin fliddeti artar.
• K›sa telden ç›kan sesler, uzun telden ç›kan seslerden farkl›d›r.
• Telin yap›ld›¤› madde de sesin özelli¤ini etkiler. Lastik telden ç›kan ses, metal telden ç›kan sesten farkl›d›r.
Eflit büyüklükteki, farkl› miktarlarda su doldurulmufl bardaklar› üfleyerek de farkl›
sesler elde edebiliriz.
Bardaklar, ç›kard›klar› ses en kal›n olandan en inceye do¤ru flöyle s›ralan›r:
IV, III, II, I
Az su olan bardaktan kal›n, çok su olan bardaktan ince ses ç›kar.
Müzik Aletleri Nas›l Ses Ç›kar›r?
Müzik aletleri telleri titrefltirilerek, üflenerek, vurularak ve tufllar›na bas›larak ses ç›kar›r. Asl›nda hepsinin iflleyiflinde titreflim söz konusudur. Üflemeli çalg›larda çalg›n›n içindeki hava titreflir, vurularak çal›nan davulda gerilen deri titreflir.
Ses, nesnelerin titreflmesi sonucu meydana gelir. ‹letiflim kurmak, sevinç, heyecan ve üzüntümüzü göstermek için sesimizi kullan›r›z.
‹flitme ve konuflma engelli kifliler el, yüz ve vücut mimiklerini kullanarak iletiflim kurarlar.
B. SES
ince ses kal›n ses
Ses ç›karma flekilleri Müzik Aletleri Telleri titrefltirelerek Gitar, saz, keman
Vurularak Davul, darbuka, bateri Üflenerek Flüt, ney, trampet Tufllar›na bas›larak Piyano, org
I II III IV
gergin tel
k›sa tel uzun tel
Ses Kaynaklar›
Ses ç›karan her varl›¤a ses kayna¤› denir. Ses kaynaklar›n› do¤al ve yapay ses kaynaklar› olarak s›n›fland›rabiliriz.
Ses Nas›l Yay›l›r?
Durgun suya at›lan tafl›n oluflturdu¤u dalgalar nas›l her yöne yay›l›rsa ses de her yöne yay›l›r.
Orta s›ralarda oturan bir arkadafl›m›z yüksek sesle konufltu¤unda önünde, arkas›nda, sa¤›nda ve solunda oturan herkes onun sesini duyar.
Yandaki resimde çal›nan gitar›n sesi, gitaristin etraf›nda oturan herkes taraf›ndan duyulur.
Dinleyiciler gitardan uzaklafl›rsa sesi duymalar› güçleflir.
Kayna¤›ndan
uzaklaflt›kça sesi duymam›z zorlafl›r. Suda oluflan dalgalar olufltu¤u yerden
uzaklaflt›kça seyrekleflir. Ses de kayna¤›ndan uzaklaflt›kça zay›flar.
Ses, havada yay›l›rken uzaklaflt›kça etkisi azal›r ve duyulmamaya bafllar.
Yan›m›zdan h›zla geçen araban›n sesini bir süre sonra duyamay›z.
Ses, havada oldu¤u gibi suda ve kat›
cisimlerde de yay›l›r. Suda, havadakinden daha h›zl› yay›l›r. Kat› maddelerde ise sudan daha h›zl› yay›l›r.
‹nsan kula¤› her sesi duyamaz ancak çok gürültülü ortamlarda duyabilece¤imiz sesleri duymakta zorlan›r›z.
Gece sessizli¤inde fliddeti az olan sesleri kolayca duyabiliriz.
‹flitme duyumuzu kullanarak ses kayna¤›n›n yerini tespit edebiliriz. Ses her yönde yay›l›r ama kayna¤›ndan ç›kt›¤› anda daha fliddetli olur. fiiddeti fazla olan sesin geldi¤i yön bize kayna¤›n yerini
bulmam›zda kolayl›k sa¤lar.
Duydu¤umuz sesin fliddeti gittikçe art›yorsa ses kayna¤› bize yaklafl›yor demektir. Sesin fliddeti gittikçe azal›yorsa ses kayna¤› bizden uzaklafl›yordur.
Do¤ada insanlar›n etkisi olmadan oluflan sesler do¤ald›r.
‹nsanlar taraf›ndan yap›lan aletlerle oluflturulan sesler yapayd›r.
Ses Kayna¤›
olabilir
rüzgâr sesi ça¤layan su sesi dalga sesi kufl sesi ya¤mur sesi
keman sesi piyano sesi uçak sesi korna sesi makine sesi olabilir
Do¤al Yapay
örnekleridir örnekleridir
Ses Kula¤›m›za Nas›l Ulafl›r?
Bir teli parma¤›m›zla çekip b›rakt›¤›m›zda tel titreflir. Telin titreflimi sese dönüflür.
Titreflen ses kaynaklar› havay› titrefltirir.
Bu titreflim havada yay›larak kula¤›m›za ulafl›r.
Konufltu¤umuzda
g›rtla¤›m›za dokunarak titreflimi hissedebiliriz.
Titreflen her cisim ses üretir.
Sesin Bir Enerjisi Vard›r Sesi aç›k radyo ve televizyona dokundu¤umuzda titreflti¤ini fark ederiz.
Sesini çok açt›¤›m›zda bu titreflimin radyo ya da televizyonun üzerinde bulundu¤u eflyay› da etkiledi¤ini görürüz.
Radyonun önüne konulan
mum alevi de ses aç›ld›¤›nda titreflir.
Jet uçaklar› alçaktan uçarken
pencereleri titrefltirir. Uçaktaki titreflim hava ile bize ulafl›r. Uçaktan ç›kan ses çok fliddetli oldu¤undan camlar› bile k›rabilir.
Tüm bunlar bize sesin bir enerjisi oldu¤unu
gösterir. Ses de ›fl›k gibi bir enerji türüdür.
SES‹N ‹fi‹TMEDEK‹ ÖNEM‹
Nas›l ‹flitiriz?
Kayna¤›ndan ç›kan bütün sesler havay› titrefltirir. Kula¤›m›za
ulaflt›¤›nda kulak kepçesi taraf›ndan toplan›r. Kulak yolundan geçerek kulak zar›n› titrefltirir. Ses daha sonra iflitme sinirleri ile beyne iletilir. Beynimize ulaflan sesler anlamland›r›l›r. Zil çald›¤›nda dersin bafllayaca¤›n› anlar, s›n›fa gireriz.
Sesin Duyabilmemizi Sa¤layan Özelli¤i fiiddetidir
Yan›m›zdaki arkadafl›m›zla konufltu¤umuzda ç›kard›¤›m›z ses ile uzaktaki bir
arkadafl›m›zla konuflurken ç›kard›¤›m›z ses birbirinden farkl›d›r. Uzaktaki birine sesimizi duyurmak için ba¤›rarak sesimizin fliddetini art›r›r›z. fiiddeti az olan sesleri uzaktan duyamay›z. Sesin fliddetine gürlük de denir.
Radyoda sevdi¤imiz bir flark›
çal›nd›¤›nda e¤er uzaktaysak hemen radyonun yan›na gideriz.
Çünkü ses kayna¤›ndan
uzaklaflt›kça sesin fliddeti azal›r, duymakta güçlük çekeriz.
Ses kayna¤› bizden uzaklafl›yorsa ya da biz ses kayna¤›ndan uzaklafl›yorsak sesin fliddeti azal›r, sesi duyamay›z.
Bunun nedenini flöyle aç›klar›z:
Ses yay›l›rken hava, su ya da kat›
maddelerin taneciklerini titrefltirir. Titreflen tanecikler de di¤er tanecikleri titrefltirerek sesin yay›lmas›n› sa¤lar. Tanecikten
taneci¤e aktar›lan ses enerjisi gittikçe azal›r.
Böylece kayna¤›ndan uzaklaflt›kça sesin fliddeti azal›r. Sesin fliddeti uzakl›¤a göre de¤iflir.
SES T‹TREfi‹MD‹R
Her Sesi Duyamay›z
‹nsan kula¤› her titreflimi duyamaz.
Yarasa ve balinalar insanlar›n duyamayaca¤› özel sesler ç›kar›rlar.
Yarasalar›n gözleri iyi göremez.
Avlanmak ve yönlerini bulabilmek için ses ç›kar›rlar. Ses nesnelere çarparak geri döner ve yarasalar çevrelerindeki varl›klar›n yerini ö¤renir.
Hafif fliddetteki depremlerin sesini de duyamay›z ancak tavuk ve köpekler iflitme duyular› çok geliflti¤i için bu sesleri
duyarlar.
Kula¤›m›zla Duyamad›¤›m›z
Titreflimlerden Nerelerde Yararlan›l›r?
Kula¤›m›zla duyamad›¤›m›z
titreflimlerden t›p, haberleflme, yer kabu¤u incelemeleri, petrol arama çal›flmalar›nda yararlan›lmaktad›r.
• Doktorlar, kalp ve akci¤erlerimizin sa¤l›¤› hakk›nda bilgi edinmek için stetoskopla bu organlar›m›z› dinlerler.
• Ultrasonografi, insanlar›n iflitemedi¤i titreflimlerle çal›flan bir
ayg›tt›r. Organlar›m›z›n ve anne karn›ndaki
bebeklerin durumu hakk›nda doktorlara
bilgi verir.
• Radarlar da insanlar›n
duyamad›¤›
titreflimlerle çal›fl›r.
Sesin fiiddeti Art›r›labilir Uzaktaki birine sesimizi duyurmak için ellerimizle a¤z›m›z›n etraf›n› kapat›r›z.
Böylece sesin da¤›lmas›n›
önleyerek, bir do¤rultuda yay›lmas›n› sa¤lam›fl oluruz.
• Ses yay›l›nca gittikçe enerjisi azal›r.
Sesin fliddetini art›rmak için megafon ad›
verilen bir alet kullan›r›z. Megafon sesin fliddetini uzaktan duyulabilecek kadar art›r›r. Ayr›ca megafonda sesimizin
istedi¤imiz do¤rultuya gitmesini de sa¤lar›z.
• ‹flitme cihazlar› da sesin fliddetini art›rarak iflitme güçlü¤ü çeken
insanlar›n duymas›n› sa¤lar.
• Mikrofonlar sesin fliddetini en az 100 kat art›r›rlar. Konserlerde binlerce insan›n yap›lan müzi¤i duymas› mikrofonlarla sa¤lan›r.
Hangi Sesler Gürültüye Neden Olur?
‹nsanlar› rahats›z eden ve hofla gitmeyen seslere gürültü denir. Korna, tafl›t ve ifl makinesi sesleri gürültüye neden olur. Özellikle büyük flehirlerde, sanayi kurulufllar›n›n bulundu¤u yerlerde gürültü fazlad›r.
• Kavram haritas›n› inceleyerek ö¤rendiklerimizi pekifltirelim.
SES DE ÇEVREY‹ K‹RLET‹R Ses Kirlili¤i Nas›l Oluflur?
Okul, toplu tafl›ma araçlar›, sokaklar, ifl yerleri gibi ortak kullan›m alanlar›nda gürültü fazla olur. Kalabal›k flehirlerde gittikçe artan gürültüyü de ses kirlili¤i olarak adland›r›r›z.
Ses Kirlili¤inin Sonuçlar› Nelerdir?
Ses kirlili¤i;
• Çevre kirlili¤ine neden olur.
• Okulda ö¤rencilerin, ifl yerlerinde çal›flanlar›n baflar›s›n› olumsuz etkiler, verimi düflürür.
• ‹nsanlarda bafl a¤r›s›, bafl dönmesi, stres, ülser, yüksek kan bas›nc›na neden olabilir. Ayr›ca gürültülü yerlerde bulunan insanlarda, kulak zar› zedelendi¤i için geçici ve sürekli iflitme kayb› oluflabilir.
• Baz› hayvanlar›n (kufllar gibi) ürkerek kaçmas›na, baflka yerlere gitmelerine neden olur.
Ses Kirlili¤ini Önlemek ‹çin Neler Yapmal›y›z?
• Ortak kullan›m alanlar›nda yüksek sesle konuflmamal›y›z.
• Gürültülü ve rahats›z edici
davran›fllardan kaç›nmal›y›z (Yüksek sesle müzik dinlemek, bir fleyi tamir etmek vb.).
Ses Yal›t›m› Nedir?
Ses yal›t›m›, sesin bulundu¤u ortamdan baflka bir ortama geçiflini önlemek için yap›l›r. Bunun için duvarlar köpük, plastik, cam elyaf› gibi maddelerle kaplan›r. Ses yal›t›m› bulunan binalarda odadan odaya, evden eve ve d›flar›dan eve sesin geçifli engellenir. Böylece gürültünün olumsuz etkilerinden korunmufl oluruz.
Gürlük
Enerji SES
Do¤al Yapay Ses Kirlili¤i
Titreflim özelli¤idir
Ses Kayna¤›
üretir
türüdür oluflturur
olabilir olabilir
Beden ve Ruh Sa¤l›¤› Çevre olumsuz etkiler yol açabilir
1. I. Uzunlu¤una II. Kal›nl›¤›na III. Cinsine IV. Gerginli¤ine Herhangi bir müzik aletinde oluflturulan ses, telin yukar›daki özelliklerinden hangisine ya da hangilerine ba¤l›d›r?
a.Yaln›z I b.II, III c.III, IV d.I, II, III, IV 2. Afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a.Kayna¤›na göre seslerin özellikleri de¤iflebilir.
b.Ses her yönde yay›l›r.
c.Yaln›zca canl›lar ses üretir.
d.Ses titreflim sonucu oluflur.
3. Kayna¤›ndan uzaklaflan sesin fliddeti için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a.Önce azal›r, sonra artar.
b.Gittikçe azal›r.
c.De¤iflmez.
d.Gittikçe artar.
4. Afla¤›da içlerinde farkl› miktarlarda su bulunan ayn› flekil ve büyüklükte dört bardak verilmifltir.
Bardaklar oklar yönünde
üflendi¤inde hangi bardaktan elde edilen ses en ince olur?
a. b.
c. d.
5. Maddenin tanecikleri aras›ndaki etkileflim sesin yay›lma h›z›n› etkiler.
Tanecikleri aras›nda bofllu¤u az olan maddelerde ses daha h›zl› iletilir. Buna göre afla¤›daki maddelerden hangisi sesi di¤erlerine göre daha yavafl iletir?
a.tahta b.su
c.hava d.demir
6. Afla¤›dakilerden hangisi ses yal›t›m›nda kullan›lmaz?
a.cam elyaf› b.plastik
c.yün d.alüminyum
7. Ses, maddenin tanecikleri arac›l›¤›
ile yay›ld›¤›na göre afla¤›daki
ortamlardan hangisinde ses yay›lmaz?
a.Denizin derinliklerinde b.Havada
c.Havas›z yerlerde d.Yüksek da¤larda 8. Kutudaki
müzik aletlerinden bir grup oluflturulsa hangisi d›flta kal›r?
a.Keman b.Flüt c.Ud
d.Mandolin
9. Afla¤›daki tellerin gerginlikleri ayn›d›r. Buna göre hangi telin
oluflturdu¤u ses di¤erlerinden kal›nd›r?
a. b.
c. d.
SES - TEST 14
• Gitar • Saz
• Keman • Flüt
• Ud • Mandolin
✍
10.
Yukar›daki kutuda verilen kavramlarla bir kavram haritas›
oluflturulsa hangisi d›flar›da kal›r?
a.Ses kayna¤› b.Dalga sesi
c.Enerji d.Korna
11. Bir ses kayna¤› bizden
uzaklafl›yorsa afla¤›dakilerden hangisi olur?
a.Sesin fliddeti artar.
b.Daha iyi duyar›z.
c.Oluflan ses de¤iflmez.
d.Sesi duymam›z güçleflir.
12. I. Su sesi II. Araba sesi III. ‹nsan sesi IV. Kufl sesi Yukar›daki seslerden hangileri ses kirlili¤ine neden olabilir?
a.I - II b.II - III c.III - IV d.I - II - III 13. Afla¤›dakilerden hangisi insanlar›n duyamad›¤› titreflimlerle çal›fl›r?
a.mikrofon b.ultrasonografi
c.korna d.hoperlör
14. I. ‹flitme cihaz› II. Davul III. Megafon IV. Org Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri sesin fliddetini art›r›r?
a.Yaln›z III b.I - III c.II - IV d.III - IV 15. Afla¤›dakilerden hangisi ses kirlili¤i olan ortamlardan biri olamaz?
a.Tamirhane b.Cadde
16. Afla¤›dakilerden hangisi ses kirlili¤inin sonuçlar›ndan biri de¤ildir?
a.Beden sa¤l›¤›n› olumsuz etkiler.
b.‹fl verimini düflürür.
c.Toplu hayvan ölümlerine neden olur.
d.Çevre kirlili¤ine neden olur.
17. I. Yapay sesler gürültü kirlili¤ine neden olabilir.
II. Mikrofonlar sesin fliddetini art›r›r.
III. Kayna¤›ndan ç›kan sesin enerjisi gittikçe azal›r.
Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri do¤rudur?
a.Yaln›z I b.Yaln›z II c.I - III d.I - II - III
18. “Kayna¤›ndan ç›kan ses ………hâlinde kula¤›m›za gelir. Kula¤›m›zda ……… titrefltirir.
Titreflimler ………sinirleri ile beyne iletilir.”
Yukar›daki tümceler s›ras›yla hangi sözcüklerle tamamlan›rsa anlat›m bilimsel olarak do¤ru olur?
a.tanecikler - kulak zar› - duyma b.dalgalar - kulak zar›n› - iflitme c.dalgalar - kulak kepçesi - kulak d.tanecikler - kulak - beyin 19. I. Yüksek sesle konuflmamak
II. Çat›lara kiremit koymak III. Duvarlar› köpükle kaplamak IV. Megafonla haberleflmek Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri ses kirlili¤ini önlemek için yap›l›r?
a.Yaln›z I b.I - III c.II - III d.III - IV 20. Yüksek sesin iflitme kayb›na neden olmas› afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?
a.Yüksek sese al›flan kula¤›n normal sesi duymas›yla
b.Gürültünün, kulak yolunun t›kanmas›na neden olmas›yla
c.Kulak kirinin duymay› engellemesiyle d.Yüksek sesin kulak zar›n›
• Do¤al • Ses kayna¤›
• Gitar sesi • Dalga sesi
• ‹nsan sesi • Enerji
• Yapay • Korna
1. Afla¤›da özellikleri verilen cisimlerden hangisini karanl›k bir ortamda göremeyebiliriz?
a.Etrafa ›fl›k yayan do¤al ›fl›k kayna¤›n›
b.Bir kaynaktan ald›¤› ›fl› yans›tan cismi c.Etrafa sadece ›s› yayan bir cismi d.Ifl›k yayan yapay ›fl›k kayna¤›n›
2. Afla¤›dakilerden hangisi etraf›
ayd›nlat›rken ›s› da yayar?
a.atefl böcekleri b.y›ld›zlar c.floresan lamba d.bal›klar 3. I. Ifl›¤› geçiren cisimlere saydam cisim denir.
II. Ifl›k havas›z ortamda da yay›l›r.
III. Ifl›k önüne ç›kan cisimlere çarparak yans›r.
Yukar›daki bilgilerden hangisi ya da hangileri do¤rudur?
a.Yaln›z › b.Yaln›z II c.II - III d.I - II - III
4. Bir trafik lambas›nda hangi renk
›fl›k bulunmaz?
a.k›rm›z› b.yeflil
c.mavi d.sar›
5. I. Hava II. Tahta
III. Su IV. Cam
V. Karton
Yukar›daki maddelerden hangisi ›fl›¤›
geçirir?
a.I - III b.II - IV c.I - III - IV d.II - III - V 6. Ece, yanan mumun önüne metal bir kutu yerlefltirdi.
Ece bu durumda afla¤›dakilerden hangisini gözlemlemifltir?
a.Kutunun gölgesinin olufltu¤unu b.Ifl›¤›n kutunun içinden geçti¤ini c.Kutunun yand›¤›n›
d.Mumun söndü¤ünü
7. I. Bir enerji türü olmas›
II. Havay› titrefltirerek yay›lmas›
III. Yans›mas›
IV. Her yöne yay›lmas›
Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri hem ›fl›¤›n hem de sesin özelliklerindendir?
a.Yaln›z I b.II - III c.III - IV d.I - III - IV 8. I. Mars II. Ayna
III. Ifl›ldak IV. fiimflek Yukar›dakilerden hangileri ›fl›k kayna¤› de¤ildir?
a.I - II b.I - III c.III - IV d.I - III - IV
9. Sesin hangi özelli¤i uzakl›¤a göre de¤iflir?
a.‹nce ya da kal›n olmas›
b.Sesin fliddeti
c.Bir canl›ya ait olmas›
d.Sesin anlam›
Berke, radyonun sesini açarak, hoperlörünün tam önüne yar›m bardak su koydu.
10 ve 11. sorular› yukar›daki deneye göre cevaplay›n›z.
10. Bu durumda Berke afla¤›dakilerden hangisini gözlemlemifltir?
a.Radyonun sesinin duyulmad›¤›n›
b.Suyun azald›¤›n›
c.Bardaktaki suyun titreflti¤ini d.Barda¤›n k›r›ld›¤›n›
11. Berke, bu deneyi afla¤›dakilerden hangisini kan›tlamak için yapm›flt›r?
a.Sesin bir enerjisi oldu¤unu b.Barda¤›n sesi engelledi¤ini c.Sesin fliddetini ölçebilece¤ini d.Sesin yay›ld›¤›n›
IfiIK - SES - ÜN‹TE TEST‹ 4
✍
12. Afla¤›dakilerden hangisi ses kirlili¤ine neden olmaz?
a.rüzgâr b.ifl makinesi c.düdük d.megafon13.
13. Resme göre anneleri yeme¤e ça¤›rd›¤›nda Hande ve Furkan’›n konumlar› farkl› oldu¤u hâlde bu sesi duymas› afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?
a.Sesin, titreflim sonucu oluflmas›
b.Sesin fliddetinin gittikçe azalmas›
c.Sesin her do¤rultuda yay›lmas›
d.Sesin bir enerji türü olmas›
14. Kerem, yeni ald›¤› CD’yi dinlerken müzi¤in sesini çok açt›¤›nda pencere camlar›n›n salland›¤›n› gördü. Bu durum afla¤›dakilerden hangisinin göstergesidir?
a.Sesin titreflimlerden olufltu¤unun b.Sesin bir enerjisi oldu¤unun
c.Müzi¤in gürlü¤ünün az oldu¤unun d.Ses fliddetinin gittikçe azald›¤›n›n 15. “Ses ………, ………ve
………ortamlarda yay›l›r.” cümlesindeki boflluklara afla¤›daki terimlerden
hangisini yazamay›z?
a.kat› b.s›v›
c.gaz d.havas›z
16. Afla¤›daki ortamlardan hangisinde di¤erlerinden daha çok gürültü vard›r?
a.Orman b.Hastane
c.Pazar yerinde d.Köy
17. Kavram haritas›nda I, II ve III yerine afla¤›dakilerden hangisi yaz›lamaz?
a.Motor sesi b.Kar sesi c.Çocuk sesi d.Traktör sesi 18. Kavram haritas›nda A yerine afla¤›dakilerden hangisi yaz›labilir?
a.ifl verimi b.enerji c.ses fliddeti d.gürültü 19. Bir alarm sistemi çal›fl›rken ayn›
anda hem ses ç›karmakta hem de ›fl›k yaymaktad›r. Bahçe korumas› için yap›lan alarm›n ses ve ›fl›k verdi¤i yer yüksek bir yerdedir. Uygunsuz bir durum oldu¤unda bahçenin bekçisi önce ›fl›¤› görmüfl, sonra sesi duymufltur.
Bu durum afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?
a.Ifl›k, sesten h›zl› yay›l›r.
b.Ifl›¤›n enerjisi sesten fazlad›r.
c.Sesin fliddeti yüksektir.
d.Kayna¤›ndan ç›kan sesin gürlü¤ü azd›r.
20. Afla¤›dakilerden hangisinde hem
›fl›k hem de sesle ilgili bir anlat›m vard›r?
a.Uzaktan dalgalar›n kayalara çarpt›¤›n› duyuyordum.
b.Eski günleri hat›rlad›¤›nda gözleri doldu.
c.Geldi¤ini duymad›m, gölgesini görünce anlad›m.
d.Herkes avaz› ç›kt›¤› kadar ba¤›r›yor ve a¤l›yordu.
Ses Kirlili¤i olabilir
Korna sesi
I II III
olabilir
A kulak
sa¤l›¤› çevre beden ve ruh sa¤l›¤›
