Ça¤›m›zda teknolojinin h›zla geliflmesi, düne kadar kulland›¤›m›z birçok fleyi tarihin sayfalar›-na gömüyor. Bunlardan bir tanesi de mürekkep. Son y›llarda ‹nternet ve cep telefonu kullan›m›-n›n artmas›yla, yaz› yazmay› ve yazarken kullan-d›¤›m›z araç ve gereçleri unutmaya bafllad›k bi-le. Birço¤umuz gerekli tüm yaz›flmalar› elektro-nik ortamda gerçeklefltiriyor, sevdiklerimize tebrik kart› ve mektup yerine birer k›sa mesaj ya da elektronik posta iletisi gönderiyoruz. Bir-çok özel üniversite, ö¤rencilerine ücretsiz dizüs-tü bilgisayarlar vererek onlar› defter-kalem kul-lanma zahmetinden kurtarmaya bafllad› bile. So-nuçta, yaz› yazarken kulland›¤›m›z sözcükler sa-y›sallaflt›kça, mürekkep kullan›m› ve mürekkep kültürü de giderek yok oluyor.
Mürekkep kullan›m› çok eski tarihlere daya-n›yor. Binlerce y›l önce keflfedilen yaz›, ilk ön-celeri kayalar›n, a¤aç parçalar›n›n sivri nesneler yard›m›yla kaz›nmas›yla gerçeklefltiriliyordu. Daha sonra, kaz›ma ifllemi piflirilmifl tabletler üzerinde yap›lmaya baflland›. Derken çeflitli mi-neral ve bitkilerden elde edilen boyalar da dev-reye girdi. MÖ 2500’lerdeyse Çin ve Eski M›s›r uygarl›klar› mürekkebi keflfederek yaz›l› anlat›-m›n h›zla yay›lmas›n› sa¤lad›lar.
Peki o y›llarda insanlar mürekkebi nas›l ya-p›yorlard›? Mürekkeplerin temel olarak iki bile-fleni var. Bunlardan birincisi, mürekkebe rengi-ni veren pigment maddeleri. ‹kincisi de bu pig-ment maddelerini, yaz›n›n üzerine yaz›laca¤› ze-mine ba¤layacak olan bileflik. Eski ça¤larda mü-rekkep yap›m› bölgelere göre de¤ifliyor ve çok çeflitli malzemelerden yararlan›l›yordu. Örne¤in, baz› bölgelerde c›va, sülfür, kurflun karbonat gi-bi inorganik maddeler, baz› bölgelerde gi- bitkiler-den elde edilen organik boyar maddeler kullan›-l›yordu. Bu bitkilerin bafl›ndaysa, kök boya ( Ru-bia tinctoria), aspir (Carthamus tinctoria), boya-c› papatyas› (Anthemis tinctoria), çivit (Isatis tinctoria) gibi bitkiler geliyordu. Bu boyar mad-delere su, sirke, flarap ve çeflitli asitlerin eklen-mesiyle elde edilen kar›fl›m, mürekkep olarak kullan›l›yordu.
Peki, yüzy›llard›r bozulmadan günümüze ka-dar gelebilmifl yazmalarda kullan›lan mürekkep-ler nas›l yap›l›yordu? Asl›nda binmürekkep-lerce y›l solma-dan kalabilecek bir mürekkep yapmak düflüldü-¤ü kadar zor bir ifl de¤il; yaln›zca do¤ru k›vam› tutturabilmek için biraz deneyim kazanmak ge-rekiyor. ‹lk kez Mezopotamya’da kullan›lan ve bugün en kaliteli mürekkep olarak bilinen “‹ran mürekkebi"; mefle maz›s› (Quercus infectoria) demir sülfat, arap zamk›, bal, tuz, is ve ya¤mur suyundan yap›l›yordu. Ortaça¤’da El Razi nin yazd›¤› S›rlar Kitab›’ndan ö¤rendi¤imiz formülü bugün sizler de evinizde uygulayarak kaliteli bir mürekkep yapabilirsiniz. El Razi’nin formülüne göre, maz› meflesi ad› verilen a¤ac›n üzerinde
bilirsiniz. Bunun için bir nar alman›z ve soydu-¤unuz nar›n kabu¤unu atmaman›z yeterli. Nar›n kabuklar›n› parçalay›p bir bardak sirkenin içine koyarak, güneflte bir hafta bekletin. Daha sonra sirkeyi süzerek, koyu renkli güzel bir mürekkep elde edebilirsiniz.
Mürekkep denilince akl›ma hep eskilerin çok kulland›¤› ama günümüzde unutulmaya yüz-tutmufl bir deyim geliyor: “mürekkep yalam›fl ol-mak”. Bu deyim, yak›n zamana kadar çok oku-man›n niflanesi olarak kullan›l›yordu. Nedeniy-se, kurflunkalem kullan›lmaya bafllamadan önce okullarda mürekkep kullan›lmas›yd›. O dönem-lerde ö¤renciler yaz› yazarken aharl› ka¤›tlar› (mürekkebi emmeyen bir tür cilalanm›fl ka¤›t) kullan›yorlar ve hata yapt›klar›nda ›slak mürek-kebi yalayarak hatalar›n› düzeltiyorlard›. Böyle-ce çok mürekkep yalamak, çok okumufl olmak analm›na geliyordu.
Son olarak biraz da görünmeyen mürekkep-lerden bahsedelim. Genel olarak mürekkebin kal›c› olmas› beklenirken savafl dönemlerinde, özellikle casusluk gibi ifllerde görünmeyen mü-rekkepler I. Dünya Savafl›’na kadar s›kça kulla-n›lm›fl ve çok çeflitli görünmez mürekkepler üre-tilmiflti. Bu konuyu merak edenler için, bir de görünmez mürekkep formülü verelim. Sizler de deriflik potasyum nitrat çözeltisi kullanarak gö-rünmez yaz›lar yazabilirsiniz. Bu çözeltiyle yaza-ca¤›n›z yaz› normal koflullarda görünmez. An-cak hiç kesintisiz yazaca¤›n›z bu yaz›y›, kor ha-le getirilmifl bir toplu i¤ne dokundurarak ortaya ç›karabilirsiniz. Potasyum nitrat s›cakl›¤›n etki-siyle yanaca¤› için i¤neyi dokundurdu¤unuzda h›zla yanan harfler kül haline gelerek görünür hale geçecektir.
bulunan gallerden (gal: bitkilerde, böcek ya da mantar gibi organizmalar›n neden oldu¤u anor-mal geliflen yap›lar) 30 gr al›n›p tavada hafifçe k›zart›l›r, sonra dövülerek toz haline getirilir. Bu toz yar›m litre suyun içine koyulur ve üzeri-ne 5 gr tuz, 40 gr demir sülfat, 30 gr bal ve 250 gr arap zamk› (bir Kuzey Afrika akasya a¤ac›ndan elde edilen zamk) eklenir. Bu kar›fl›m iki-üç saat hafif ateflte ›s›t›l›r. Is›t›ld›ktan sonra üzerine 20 gr is eklenir. Ancak burada eklene-cek isin kalitesi çok önemli. Mürekkebin kalite-sini art›rmak için özel bir is kullan›lmas› gereki-yor. Bunun için en uygun is, bezir ya¤› ya da balmumundan elde ediliyor. ‹s elde etmede ço-¤unlukla ç›ra ve zeytin ya¤› kullan›lsa da bu malzemelerden ç›kan is çok ya¤l› oldu¤u için mürekkebin kalitesini olumsuz etkiliyor. ‹s ekle-nen kar›fl›m bir saat daha ›s›t›ld›ktan sonra bek-lemeye al›n›yor ve tortular›n dibe çökmesi sa¤-lan›yor. Son olarak, bu dinlendirilmifl kar›fl›m süzülüp fliflelenerek kullan›lmaya haz›r hale ge-tiriliyor. Bu formülde kullan›lan arap zamk› mü-rekkebin ka¤›da yap›flmas›n› sa¤larken bal da mürekkebe k›vam veriyor. Ya¤mur suyu da saf ve temiz olmas› nedeniyle tercih ediliyor.
Bu formülü zahmetli buluyorsan›z, daha ba-sit bir mürekkebi yaln›zca mefle maz›s›, demi-roksit ve arap zamk›ndan yapabilirsiniz. Bu for-müle göre, 50 gr toz haline getirilmifl maz›, ya-r›m litre saf suda kaynat›ld›ktan sonra 1-2 gün güneflte dinlendirilir. Dinlendirilen kar›fl›m, 30 gr demiroksit eklendikten sonra yeniden ›s›t›l›r ve 1-2 gün daha dinlendirilir. Son olarak ayn› kar›fl›ma 15 gr arap zamk› eklenir, kar›fl›m yine ›s›t›l›r ve bir iki saat bekletildikten sonra süzü-lerek kullan›ma haz›r hale getirilir.
El Razi’nin formülleri bize göre de¤il diyor-san›z, ekim ay›nda sofralar›m›z› süsleyen narla-r›n kabuklanarla-r›ndan da basit bir mürekkep
yapa-C e n k D u r m u fl k a h y a
cdkahya@hotmail.com
Yeflil Teknik
Yeflil Teknik
Nar, maz› meflesi ve mürekkep
96 Ekim 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
Gal ad› verilen anormal dokular, genç maz› meflesi dallar›n›n Cynips gallea tinctoria ad› verilen böcek taraf›ndan ›s›r›lmas› sonucunda ortaya ç›k›yor.
nar (Punica granatum) maz› meflesi (Quercus iinfectoria)
