A — MEMLEKETİNDE
28 Mayıs 1490 ( 9 recep 895 )
Çoban Mustafa Paşa camii - Gebze Mimar Sinan
MİMAR SINANIN HAYATI
[MUKAYESELİ CETVEL]
[Kayseride tevellüdü] 1315 de neşrolunan nakkaş ve şair Sai Mus- tafa çelebinin " tezkeretülbünyan „ a ilâve olunan mukaddemede babasının Hiristo isminde olduğu mukayyettir. Bu sözü mukaddeme muharriri
"vekayii mühimme,, isimli arapça bir kitaba istinat ettirir. Yene aynı esere atfen Sinan iki defa teehhül ediyor ve fakat evlat sahibi olmiyor. Halbuki oğlunun ismi "Ankara mirlivası Mehmet bey,, olup bunun 981 de Edirnede vefat eden Fatma ismindeki kızının kitabeli mezarı ve aile kabri 1930 da bulundu ve vakayii mühimme kitabının metni tashih olundu. Edirne be- desteninde tesadüfen bulunup alman bir Örfî Mahmut ağa tarihçesinin bir sahifesinde muharrer bir hatıra kaydına göre Sinanın büyük babası Toğan Yusuf ağa olduğu yazılmıştır; bu zat neccarlıkla meşgul olup Sinan da yanında çalışmış.
B— ORDUDA VE MEMLEKETİN MUHTELİF YERLERİNDE
1513 milâdî — tstanbula gelişi
1514-920 h. ( Y a v u z ordusile çaldı- ran muharebesine g i d i ş i )
1516 - 922 h. ( Mısır seferi - Yavuz ordusile
1520 - 927 ( Belgrat seferi - Kanunî ordusunda )
1522 - 929 Rodos seferi (32 yaşında)
[Bu sefer esnasında Sinan Anado-
n u n 'htiva ettiği bir kısım Selçuki
Kayseriden Istanbula 23 yaşında gelüp acemi oğlanlar kışlasına ve- rilmiş ve orada bir sene kalmıştır.
Orduya neferlikle dahil olan Sinan (24) yaşında idi. (Neccalıkta üstat) olduğunu müftehirane söyliyen bu zatın üstadı hakkında malûma- tımız yoktur. Fakat kendisi üstadına pek ziyade minnettardır. Üstadını kendi şahsî kabiliyetile biribirine meze ile şöyle diyor:
Hakkın lütfü imiş kabiliyet Hûda şad eyliye ruhu revanın Kılup ceht eyledim tekmili sanat İde firdevsi alâde mekânın
Benim üstadıma kim aferini bad Beni neccarlıkta kıldı üstat
asarile, İran, Fenike, A r a p , Mısır, Roma, Y u n a n asarile ve sair metru- kâtı tarihiye ile pek samimî temas ve tetebbülerde bulunmuştur. Bu cihete tezkeretülbünyanda sarahatle dokunmuştur.]
1523 - 930 h. (33 yaşında)
Mimar Büyük Kemalettin bey merhum Edirnede iken: (Mimar Hay- rettin veya Acem Ali hangisi Sinanın üstadı acaba?) dedim. Aldığım cevap şudur: (Acem Ali olamaz. Hayrettin ise Sinana pek azdır). Fa- kat Sinan ne fevkalade yaratılmış bir dahidir ki Istanbula geldiği 1513 tarihinden itibaren Gebze camiini yaptığı 1523 tarihine kadar murur eden çok kısa bir zamanda böyle büyük ve külfetli bir eseri inşa edecek kadar kudret kazanmış olsun. Bu müddet zarfında diğer inşaatta bulunup bulun- madığını bilmiyoruz. Bunu tetkikat gösterecek. (927-1520) tarihinde yapılan Yavuz Selim Camiinin mimarını Evliya Çelebi Sinandır diyor; bazı zevat Acem llyasa isnat ediyorlar. Son zamanlarda ikinci Beyazıdın (Murat ağa) isminde bir mimarı olduğunu öğrendim; bu zat kimdir? Saniyen Sinanın Edirnede metfun hafidesinin kabri yanında ve bu kabir gibi güzel ve aynı şekilde itina ile yapılmış bir lahit üzerinde şu kitabe var: (Elmerhu- me Ayşe binti Murat ağa fi recep 979). Acaba eski bir ananeye göre meslekdaşların evlatları yanyana mı defnolundular. Bu meçhulleri zamana tekedeceğiz.
Gebzede Çoban Mustafa Pş. Camiinin inşası (bu inşaatı Sinanın mimar halifelerinden Hüsam kalfa takip etmiştir.
1526-933 (Muhaç seferi)
1534-941 (Bağdad seferi)
1535 - 942 h. İran seferi
1537- 1538 (943 -944)
[ 24 sene o r d u d a hizmet eden ve bir taraftan da mimarlıkla meşgnl olan üstadın rubu asır zarfında yal- nız bir cami inşa ettiği bittabi ka- bul edilemez. Binaenaleyh bu boşlu- ğu doldurmak Edirneden m ü m k ü n olmadı.
Bu harpte "yaya başı,, makamını ihraz etmiştir (bir nevi piyade kumandanlığı). Badehu zenberekçi başı olmuştur; zenberekçıler 82 inci cemaat ortası olup efradı okçular yani ok atıcıları idi ve harbin mühim bir devresini idare ederlerdi.
Bu seferden avdetinde haseki sınıfına girmiştir (hasekiler 14, 49, 65, 67 inci cemaatlerdir. Bunların timarları yani kaydı hayat şartile medarı maişetleri olan dirlikleri var idi. Sinan irtihaline kadar resminde görülen Haseki serpuşunu taşımış ve hatta senki mezarına dahi bu serpuş konul- muştur. Bu tevcih orduda büyük hizmetler ifa ettiğinin bir nişanesidir.
İtalya seferi (Barbaros Hayrettin ve Lütfi paşa maiyyetlerinde).
Sinan bu seferler esnasında Macaristanı, Budapeşteyi ve büyük vuzuh ve salahiyetlerle tekrar İran ve Arap asarını, Irakın ihtiva ettiği müteaddit asarı atika ve aliyeyi ve Yunan ve Roma asarı güzidesini gör- müştür. Sinan mimari kudreti üzerinde derin tesirler ve intibalar bırakan
Sinanlı Köprüsü—Alpullu Mimar Sinan Kervansaray methali—Gebze Mimar Sinan
Muradiye camii—Manisa (1585) Mimar Sinan Selimiye Methali Mimar Sinan
bu meşhudatını tezkerede : (Her küngerei eyvandan bir köşe ve her zaviyei virandan bir tuşe peyda edüp yene şehri Istanbula gelüp hizmeti ayanı zamanla meşgul oldum ve kapuya çıktım ) diyor. İtalya seferi üsta- dın son askerlik hizmetidir.
Üstada mimar hassalık makamının tevcihi tasavvuru söylendiği vakit hissettiği teessürü ve bu husustaki teferrüatı tezkeretülbünyanda okuma- lıdır. Nihayet: (Murat edindim ölam taki mimar — kemalile koyam alemde asar) diye bu hizmeti kabul ediyor.
C — HASSA MİMARLIĞINDA
1538 - 944 (mimarı hassa) (48 yaşın- da idi)
1539 1540 1541 1542 1543 1546 1547 1548
Şehzade camii ve mevakii inşaatı dört sene
1549 1550 1551 1552 1553 1554 1555 1556 1557 1558 1559 1560 1561 1562 1563 1564 1565 1566 1567
Süleymaniye camii ve me- vakii inşaatı altı sene
Mimar hassa Acem Alisinin irtihalile beraber inhilal eden bu maka- ma Sinan tayin olunmuştur. (Bu makamı ihraz ettikten sonra ilk inşa ettiği bina Eyipteki Ayas paşa türbesidir). Bu vazife çok şumullü bir iş olup zemanımızın nafia nezaretlerine muadildir. Hassa mimarlarının malû- matları olmadan hiç bir bina yapılamaz ve hiç bir eser hedmolunamaz idi. Vilâyetlerde (mimar başı) namile mümessilleri vardı.
1539 = 948 Haseki camii ve tevabii, (Darüşşifa, imaret, Medrese, İki türbe).
1543 — 1548 = 950 — 955 Şehzade camiinin inşası.
1547 Üsküdarda Mihrimah camiinin inşası.
1549 Lüleburgazda Sokullu Mehmet Pş. camiinin isşası.
1549 Babaeskide Cedit Ali Pş. camiinin inşası,
1551 — 1556 = 959 — 964 Süleymaniye camiinin inşası.
1551 Silivrikapıda İbrahim Pş. camiinin inşası.
1551 Eyipte Zal Mahmut Pş. „ „ 1552 Eairnekapıda Mihrimah „ „ 1555 Eyipte Şah sultan „ „ 1555 Beşiktaşta Sinan Pş. „ „
1560 lstanbulda Rüstem Pş.
1560 Kanlıcada İskender Pş.
1567 Bosnada Mustarda cesim köprü (teferruatı. Evliya Çelebi C 6 S 482.
Soku Ihı Mehmet Paşa camii—Hausa Mimar Sinan Kabe yolunda bir kervansaray Mimar Sinan
1567 Temeller açılması sene
1568 ııehayetıııe geliyor.
1569 Edirne Selimiye camii
1570 ( L e v a h ı k ı n d a n ancak iki
1571 küçük darülkura medresesi
1572 vardır). 7 sene 1573
1574 1575 1576 1577 1578 1579 1580 1581 1582 1583 1584 1585 1586 1587
1588 •
1567-1574 Edirne Selimiye camiinin inşası (77 yaşında başlamıştır)
1571 Kadırgada Sokullu Mehmet Pş. camii inşası
1573 Kasım Paşada Piyale Pş. „ „
1574 Edirnede Şihi Çelebi ve Defterdar Nevzat Mustafa Pş. cami- lerinin inşası.
1576 Sosada Sokullu Mehmet Pş. camii inşası (Hamam, cesim kârvansaray birlikte)
1578 Azapkapıda Sokullu Mehmet Pş. camii inşası 1580 Topanede Kılıç Ali Pş.
1583 Üsküdarda Valdei Atik camii inşası (şayanı kayıttır ki bu ta- rihte Haydarpaşada "Meskenler Müessesesi,, civarında fıkaraya mahsus tahtezzemin makbereler de inşa etmiştir. Tetkike muhtaçtırlar).
1584 Nişanci boyalı Mehmet Pş. camii. (Bu camiye Sinan başlamış isede ikmaline muvaffak olamadığından tezkerede mukayyet değildir.
Halen son eseri görünüyür).
(1587 — 996) da zarif ve bir eşi bulunmayan minareli "Sinan mes- cidi,, ni inşa etmiştir. Fatih harikınde muhterik olup minaresi durmaktatır.
Bu eser büyük üstadın kendi malı olarak meslek ahfadına biraktığı ye- gâne eserdir sanırım.
[31 mart 1588-12 cemaziyülahır 996 ] büyük dahinin irtihali.
Sinanın hayatında yaptığı umum mebani (tezkeretülbünyan) da kaydolunmamıştır. Meselâ Edirnede yapılan asardan ancak onda ikisi mukayyettir. Evliya çelebi seyahatnamesinde çok tazimkâr bir lisanla müteaddit defalar yadetmekle beraber tezkerede mukayyet olmıyan pek çok . eserlerini yazmıştır. Mahza Sinan zamanımız vesaiti nakliyesine göre dahi düşünülse gezilmesi, görülmesi müşkül olan müteaddit inşaatta bulunduğundan hepsini ziyaret etmesi mümkün değildi. Bununla beraber ozamanın malzeme
MİMAR SİNAN
— A. Süheyl —
Sinan, devlet devairinde yazıcılık ile müstah- dem Mennan isminde bir zatın sulbünden kayseri- yede 28 mayıs 1490 da doğmuştur. Büyük babası Toğan Yusuf ağadır, Bu malûmat bir buçuk asır evvel Edirnede yazılmış ve bugün aslı Edirnede doktor Rifat Osman beyde mevcut el yazması bir eserden müstahreçtir. Bu risalenin resmini dercetti- ğimiz bir sahifesi böyle yazıyor:
[Edirne Selimiye camiini inşa eden üstadı kârdan Sinan bin Abdülmennan ağa yüz seneden ziyade muammer olmuş bir piridiyanetsemirdir ki Edirneye geldikçe büyük pederim saray atik kethüdası Ap- dullah ağanın mirimiran mahallesindeki hanesine nüzul eylermiş. Bir gece de Lüle burğaz camişerifinin resim ve hesaplarını yazmış imiş, üstad Sinan bü- yük pederi Toğan Yusuf ağanın neccarlıkta üstat olduğunu ve genç yaşında büyük pederinin kârha- nesinde takım aldığını büyük pederime hikâye etmiş.]
Sinan 23 yaşında Istanbula gelerek marangoz- lukla iştigale başlamıştır. Kayseriyede bu esnade Is- tanbula sevk edilecek oğlanlar kafilesinin memuru bulunan zatın yazıcılığı memuriyetile gelen pederinin refakatile Istanbula gelerek marangozluk öğrenmiş, bilahare yeniçeri ocağına girmiştir. Büyük babası Toğan Yusuf ağanın dükkânında ilk defa maran- gozluğa heves etmiştiır.
• *
' A l t
'- ' • i * *»>
, ; J f \ - JtîV Y ^ T I ?
- — ~ ri
c - M] w
JL* V V - f -
- — s C a '4U-
E f ^ o u ^
U f U İ mSinanın hayatına ait vesikalardan
Koca Sinan pek hudai nabit yetişmiş bir adam değildir. 918 de Istanbula geldikten 2 sene sonra İran seferine iştirak ediyor' Çaldıranda" bulunuyor, 922 de mısırdadır, 927 de Belgrada, 929 da Rado- tedariki ve teferrüatı içün her mevkiin hususiyetlerinin de düşünlmesi icabeder. Sinan mimarlığın bu en müşkül cephesini yetiştirdiği müteaddit (mimar halifeleri) vasıtasıle başarabilmiştir. Bu zevattan şun- lar öğrenilmiştir.
(Mimar Ramazan ağa — Bosna ve havalisinde), (Mimar Hüsam kalfa — İstanbul havalisinde), ( Mimar Süleyman ağa — Edirne inşaatında), (Mimar İsa ağa — Sinan ağa — İstanbul inşaatında), (Mimar küçük Yusuf ağa — Rumeli taraflarında). Bursalı Tahir bey merhumdan öğrendiğime göre mimar koca Sinan ağa halifelerinden olduğu mezarı kitabesinde yazılmış olan küçük Yusuf ağa 1201 de Sirozda vefat etmiş ve merhum bu kitabeyi orada görmüştü. İşte Sinan ekolünü yaşatan simalardan bazıları. Bu üstatların daha pek çok olması da pek çok muhtemeldir. Eslaf arasında büyük dahinin hiç bir mütefekkir ve alimi Evliya çelebi kadar hürmetkârı olmamıştır. Hatta: [Mimar şöhretşıar, binayi zi- iktidar, mühendisi darülkarar koca mimar Sinan ağa) diye tavsifi pek canlıdır. Bu mukayeseli cetvelin Pek çok senelerin hizaları boşdur; bu cetvelin tevsii ve berayi tetkik Sinan asarının tesbiti şumullü nıesaiye merbut ve muhtaçtır. Ümit ve rica olunurki kıymettar (Mimar) ın gelecek seneki nüshasında
u cetvelin zengin bir zeyli konulmuş ola. Edirne 19 Mart 1931
Tosyevizade: Dr. Rifat Osman
