T.C
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ
AİLE HEKİMLİĞİ ANABİLİM DALI
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİ ADAYLARINDA SAĞLIK OKURYAZARLIĞI VE İLİŞKİLİ FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Dr. HALİL EROL UZMANLIK TEZİ
TEZ DANIŞMANI PROF. DR. SEVGİ ÖZCAN
ADANA-2019
T.C
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ
AİLE HEKİMLİĞİ ANABİLİM DALI
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİ ADAYLARINDA SAĞLIK OKURYAZARLIĞI VE İLİŞKİLİ FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Dr. HALİL EROL UZMANLIK TEZİ
TEZ DANIŞMANI PROF. DR. SEVGİ ÖZCAN
ADANA-2019
I
TEŞEKKÜR
Uzmanlık eğitimim ve tez çalışmam sürecinde deneyim, bilgi ve desteğini her zaman yanımda hissettiğim ve birlikte çalışmaktan onur duyduğum değerli tez danışman hocam Prof. Dr. Sevgi Özcan’a,
Eğitimime birçok alanda katkı sağlayan değerli hocalarım Prof. Dr. Nafiz Bozdemir, Prof. Dr. Esra Saatçi, Prof. Dr. Ersin Akpınar ve Doç. Dr. Hatice Kurdak’a,
Tıp eğitimim boyunca mesleki birikim ve değerleri ile bana örnek olan Prof. Dr.
Yüksel Gökel ve Prof. Dr. Selim Büyükkurt’a,
Hayatım boyunca sevgisini ve desteğini her zaman yanımda hissettiğim kıymetli eşime ve varlığıyla bana güç veren kızıma,
Asistanlık ve tez sürecimde özverili şekilde yardım eden değerli kardeşim Tugay Erol’a ve her zaman yanımda olan ve birlikte çalışmaktan büyük mutluluk duyduğum Aile Hekimliği Anabilim Dalındaki tüm asistan arkadaşlarıma ve bölüm personellerimize teşekkür ederim.
II
İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR ... I İÇİNDEKİLER ... II TABLO LİSTESİ ... IV ŞEKİL LİSTESİ ... V KISALTMA LİSTESİ ... VI ÖZET ... VII ABSTRACT ... VIII
1.GİRİŞ ... 1
2. GENEL BİLGİLER ... 3
2.1. Sağlık Okuryazarlığı ... 3
2.1.1. Tanımlar ve Kavramlar ... 3
2.1.2. Sağlık Okuryazarlığının Birey ve Toplum Açısından Önemi ... 16
2.1.3. Sağlık Okuryazarlığının Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi ... 22
2.2. Sağlık Okuryazarlığı ve Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri ... 26
2.3. Sağlık Okuryazarlığı ve Üniversite Gençliği ... 26
3. GEREÇ VE YÖNTEM ... 28
3.1. Araştırmanın Tipi ... 28
3.2.Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ... 28
3.3. Araştırma İçin Alınan İzinler ... 28
3.4. Araştırma Verilerinin Toplanması ... 28
3.5. Araştırmada Kullanılan Veri Toplama Araçları ... 29
3.5.1.Sosyodemografik Bilgi Formu ... 29
3.5.2. Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği-32 (TSOY-32) ... 29
3.6.Araştırma Verilerinin Değerlendirilmesi ... 31
3.7. Araştırmanın Süresi ... 31
4. BULGULAR ... 32
4.1. Araştırma Grubunun Tanımlayıcı Özellikleri ... 32
4.2. Araştırma Grubunun TSOY-32 Ölçeğine Verdikleri Yanıtların Değerlendirilmesi ... 37
4.3. Araştırma Grubunun Tanımlayıcı Özelliklerine Göre Sağlık Okuryazarlık İndekslerinin Değerlendirilmesi ... 43
5. TARTIŞMA ... 49
III
5.1. Çalışmanın Kısıtlılıkları ve Güçlü Yanları ... 53
6. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 55
6.1. Sonuçlar ... 55
6.2. Öneriler ... 55
KAYNAKÇA ... 57
EKLER ... 60
ÖZGEÇMİŞ ... 67
IV
TABLO LİSTESİ
Tablo 1. Sağlık okuryazarlığı tanımları ... 4
Tablo 2. Sağlık okuryazarlığının kavramsal modelleri ... 7
Tablo 3. Bireyin ve toplumun sağlığını etkileyen faktörler ... 17
Tablo 4. TSOY-32’nin matris bileşenleri ve bileşenlere denk madde numaraları ... 30
Tablo 5. Araştırma grubunun sosyodemografik özellikleri ... 32
Tablo 6. Araştırma grubunun eğitim özellikleri ... 33
Tablo 7. Araştırma grubunun ebeveynlerinin eğitim durumu ... 34
Tablo 8. Araştırma grubunun ebeveynlerinin mesleği ... 35
Tablo 9. Araştırma grubunun bazı ailesel özellikleri ... 36
Tablo 10. Araştırma grubunun sağlık merkezlerini kullanma sıklığı ... 37
Tablo 11. Araştırma grubunun TSOY-32 ölçeği madde dağılımına göre yanıt yüzdeleri ... 39
Tablo 12. Araştırma grubunun TSOY-32 genel ve alt boyut puanları ... 41
Tablo 13.Araştırma grubunun TSOY-32 alt boyut ve süreç puanlarına göre sağlık okuryazarlık kategorilerinin sıklık dağılımı ... 43
Tablo 14. Araştırma grubunun sosyodemografik özeliklerine göre sağlık okuryazarlık indeksi .... 44
Tablo 15. Araştırma grubunun eğitim özelliklerine göre sağlık okuryazarlık indeksi ... 45
Tablo 16. Araştırma grubunun ebeveynlerinin eğitim durumlarına göre sağlık okuryazarlık indeksi ……….……….46
Tablo 17. Araştırma grubunun ebeveynlerinin meslek durumlarına göre sağlık okuryazarlık indeksi ………..46
Tablo 18. Araştırma grubunun bazı ailesel özelliklerine göre sağlık okuryazarlık indeksi ... 47
Tablo19. Araştırma grubunun sağlık merkezlerini kullanma sıklığına göre sağlık okuryazarlık indeksi ... 48
V
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1. Ishikawa ve Yano tarafından 2008 yılında geliştirilen sağlık okuryazarlığı modeli ... 20 Şekil 2. Araştırma grubunun sağlık okuryazarlık kategorilerinin dağılımı ... 42
VI
KISALTMA LİSTESİ
T.C. : Türkiye Cumhuriyeti
SOY : Sağlık Okuryazarlığı DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü
REALM : Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine
NVS : Newest Vital Sign Test
HLS-EU : Health Literacy Survey- European Union
ASOY-TR : Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği- Türkiye uyarlaması
TSOY-32 : Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği-32
MYO : Meslek Yüksekokulu
Ark. : Arkadaşları
Vd. : Ve diğerleri
Vb. : Ve benzeri
Yrd. : Yardımcı
Ss : Standart Sapma
VII
ÖZET
Çukurova Üniversitesi Öğrenci Adaylarında Sağlık Okuryazarlığı Durumunun ve İlişkili Faktörlerin Değerlendirilmesi
Amaç: Bu çalışmada Çukurova Üniversitesi öğrenci adaylarında sağlık okuryazarlığı durumunun ve ilişkili faktörlerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
Gereç ve Yöntem: Kesitsel tipte planlanan çalışmanın evrenini 2018-2019 eğitim öğretim yılında Çukurova Üniversitesine kayıt yaptıran öğrenciler oluşturdu.
Hesaplanan örneklem büyüklüğüne ulaşmak için tabakalı örneklem yöntemi kullanıldı.
Veriler sosyodemografik bilgi formu ve Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği-32 ile üniversite kayıtlarının yapıldığı beş iş günü içerisinde toplandı. Normal dağılıma uyan veriler t testi ve ANOVA, uymayanlar ise Mann Whitney U ve Kruskal Wallis testleri ile değerlendirildi.
Bulgular: Yaş ortalaması 19,79±3,84 (17-47) yıl olan 674 katılımcının % 52,7’si kadındı. Katılımcıların % 5,6’sının yetersiz, % 26,1’inin sınırlı/sorunlu, % 40,7’sinin yeterli, % 27,6’sının mükemmel düzeyde sağlık okuryazarlık düzeyine sahip oldukları saptandı. Ölçeğin genel (indeks) ve 8 alt boyutundan yedisinin puan ortalamaları yeterli sağlık okuryazarlık düzeyi ile uyumlu (>33-42) iken sadece biri (“Tedavi ve hizmet”
boyutunda “bilgiyi değerlendirme”) sınırlı/sorunlu sağlık okuryazarlık düzeyi (>25-33) ile uyumlu bulundu. Sağlık okuryazarlığı indeksi erkeklerde daha düşüktü (p=0,000).
Sağlık durumu algısı kötüleştikçe indeksin azaldığı saptandı (p=0,002). Mesleki ve Teknik Liselerden mezun olanlar (p=0,001) ile Meslek Yüksekokullarına yerleşenlerin indeksi diğer gruplara göre daha yüksek bulundu (p=0,002). Diğer sosyodemografik özellikler (yaş, yaşanan yer ve bölge, üniversiteye giriş puanı ve türü, ebeveyn mesleği ve eğitimi, aile tipi, aile gelir durumu, kendisinde ve ailesinde kronik hastalık durumu, ailede sağlık çalışanı varlığı, sağlık kurumlarını kullanma sıklığı) ile sağlık okuryazarlığı indeksi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamadı.
Sonuç: Üniversitemize başlayan gençlerin yaklaşık üçte biri yetersiz veya sınırlı/sorunlu sağlık okuryazarlık düzeyine sahiptir. Sağlık profesyonellerinin yanı sıra fakülte/yüksekokul yöneticilerinin bu durumun farkında olmaları ve sağlık okuryazarlık düzeyinin yükseltilmesi için etkili girişimler planlamaları önerilir.
Anahtar sözcükler: Sağlık okuryazarlığı, üniversite öğrencileri
VIII
ABSTRACT
Evaluation of Health Literacy Status and Related Factors in Student Candidates of Cukurova University
Aim: In this study, it was aimed to evaluate health literacy status and related factors in the student candidates of Çukurova University.
Materials and Methods: The population of the study planned as cross-sectional was consisted of students enrolling for Cukurova University for 2018-2019 academic year. The stratified sampling method was used to reach the calculated sample size. Data was gathered using Sociodemographic information form and Turkey Health Literacy Scale-32 in a period of 5 business days. Data compliant with normal distribution were evaluated with t-test and ANOVA, and data non-compliant, with Mann Whitney U and Kruskal Wallis tests.
Results: Among the participiants with a mean age of 19.79±3.84 (17-47), % 52.7 were woman. It was determined that 5.6 % of the participants were inadequate, 26.1 % were limited / problematic, 40.7 % were adequate, and 27.6 % of them had an excellent level of health literacy. While the mean scores of the general and 8 sub-dimensions of the scale were consistent with the adequate level of health literacy (>33-42), only one ("evaluation of information" in the "treatment and service" dimension) was consistent with the limited / problematic health literacy level (>25-33). Health literacy index was lower in men (p=0,000). It was determined that the index decreased as the perception of health status worsened (p=0,002). Index values of those who graduated from vocational and technical high schools (p=0,001) and those who were placed in Vocational Schools were found higher than other groups (p=0,002). There was no statistically significant relationship between other sociodemographic characteristics (age, place and region, university exam score and type, parent profession and education, family type, family income status, chronic disease status in itself and in family, presence of health workers in family, frequency of using health institutions) and health literacy index.
Conclusion: About one third of young people who start their education in our university have insufficient or limited/problematic health literacy levels. It is recommended that health professionals as well as faculty/college managers should be aware of this situation and plan effective initiatives to increase the level of health literacy.
Key words: Health literacy, university student
1
1.GİRİŞ
Dünya Sağlık Örgütü “Sağlık Okuryazarlığı (SOY)”nı sağlık düzeyinin yükseltilmesinde anahtar olarak görmektedir. Literatürde 1970'li yıllarda yer almaya başlamasına rağmen, önemi son yıllarda artan SOY kavramı kişilerin sağlıklarına ilişkin bir yeterlilik düzeyini ifade etmektedir ve günümüze kadar birçok tanımı yapılmıştır.
Sorensen ve arkadaşları, 2012 yılına kadar yapılan tüm tanımları analiz ederek
"okuryazarlıkla bağlantılı, insanların sağlıklarıyla ilgili olarak günlük yaşamlarında karar almak, yaşam kalitelerini yükseltmek ve sürdürmek için sağlıklarını geliştirme ve hastalıklarını önleme amacıyla gerekli sağlık bilgisine erişme, anlama, değer biçme ve bilgiyi kullanmayı sağlayacak bilgi, motivasyon ve yeterliliktir" şeklinde bir tanımlama yapmışlardır (Sorensen, Van den Broucke et al. 2012) (1). Kavram, T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan "Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Sözlüğü’nde "Bireylerin, iyi sağlığı teşvik edecek ve sürdürecek şekilde bilgiye erişme, bilgiyi anlama ve kullanma becerisi ve motivasyonunu belirleyen bilişsel ve sosyal becerileri temsil eder." şeklinde ifade edilmektedir (2).
Avrupa Birliği’ne üye sekiz ülkede (Yunanistan, Avusturya, İrlanda, İspanya, Hollanda, Almanya, Bulgaristan, Polonya) yapılan sağlık okuryazarlığı araştırmasında (2012) ülkeler alınan puanlara göre dört grup şeklinde değerlendirilmiştir (yetersiz, sorunlu, yeterli, çok iyi). Ülkelerin % 2 ve % 27 arasında değişen oranlarında yetersiz sağlık okuryazarlığı puanı aldığı saptanmıştır. “Yeterli ve çok iyi düzeyde” sağlık okuryazarlığı puanı yüksek olan ülkeler daha fazla olup, en düşük orana sahip ülkeler Bulgaristan (% 37) ve İspanyadır (% 42) (3). Amerika’da Ulusal Yetişkin Okuryazarlığı
2
Değerlendirmesine göre yetişkin nüfusun % 53’ünün sağlık okuryazarlığının orta düzeyde, % 36’sının yetersiz, % 22’sinin temel düzeyde olduğu belirlenmiştir (4).
Ülkemizde Sağlık ve Sosyal Hizmet Çalışanları Sendikası desteğiyle, Tanrıöver ve ark.’ları tarafından, 2009-2012 yılları arasında, 12 bölge 23 farklı il’de 4924 kişide, Türkiye’de Sağlık Okuryazarlığı çalışması yapılmıştır. Bu çalışmaya göre, Türkiye’nin genel sağlık okuryazarlık indeksi 30,4 olarak bulunmuştur. Toplumun % 24,5 ’nin yetersiz, % 40,1’inin sınırlı sağlık okuryazarlık düzeyine sahip olduğu saptanmıştır (5).
Düşük sağlık okuryazarlığın daha fazla hastaneye yatma, acil servis hizmetlerini daha fazla kullanma, daha az koruyucu sağlık hizmeti alma, ilaçları düzgün kullanamama, sağlıkla ilgili mesajları iyi anlayamama, özellikle yaşlılarda daha kötü bir sağlık düzeyi ile ilişkili olduğu gösterilmiştir. Düşük sağlık okuryazarlığı dezavantajlı toplumsal gruplar ve kronik hastalık sahipleri için sağlık eşitsizliği nedeni olabilmektedir. Sağlık okuryazarlığının yeterli olmaması durumu, kişi özelinde sağlık hizmetlerini etkili kullanımda sorunlara ve daha sağlıksız bir yaşama yol açarken, toplumsal düzeyde düşük verimlilik, artmış morbidite ve mortalite ile maliyet artışı ile sonuçlanmaktadır.
Ulaşılabilen literatüre göre üniversitemiz öğrencilerinin SOY durumları ile ilgili bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmada Çukurova Üniversitesi öğrenci adaylarında sağlık okuryazarlığı durumunun ve ilişkili faktörlerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
3
2. GENEL BİLGİLER
2.1. Sağlık Okuryazarlığı 2.1.1. Tanımlar ve Kavramlar
Sağlık okuryazarlığı kavramı ilk kez 1970’lerde kullanılmaya başlanmıştır ve artan ilgiyle birçok tanımlama ve kavramsal modelleme yapılmıştır (Tablo 1 ve 2).
Sorensen ve arkadaşları, 2012 yılına kadar yapılan tüm tanımları analiz ederek sağlık okuryazarlığını “okuryazarlıkla bağlantılı, insanların sağlıklarıyla ilgili olarak günlük yaşamlarında karar almak, yaşam kalitelerini yükseltmek ve sürdürmek için sağlıklarını geliştirme ve hastalıklarını önleme amacıyla gerekli sağlık bilgisine erişme, anlama, değer biçme ve bilgiyi kullanmayı sağlayacak bilgi, motivasyon ve yeterliliktir"
şeklinde tanımlamışlardır (1). Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlığın Teşviki ve Geliştirmesi Sözlüğünde sağlık okuryazarlığı
“bireylerin kendi sağlığı ve toplum sağlığını iyileştirmek amacıyla, yaşam tarzı ve koşullarını değiştirmede gerekli bilgi, beceri, kendine güven düzeyine ulaşması” olarak tanımlanmaktadır (2). Sağlık Okuryazarlığı Anketi-Avrupa Birliği Konsorsiyumuna göre ise sağlık okuryazarlığı genel okuryazarlık ile ilişkilidir ve hayat boyunca yaşam kalitesini sürdürmek veya geliştirmek için sağlık hizmetleri, hastalığın önlenmesi ve sağlığın geliştirilmesi ile ilgili günlük hayatta kararların alınması ve yargılara varılması için sağlık bilgisine erişme, anlama, değerlendirme ve uygulamada insanların bilgisini, motivasyonunu ve yeterliliklerini gerektiren bir kapsama ve çerçeveye sahiptir (6).
4
Tablo 1. Sağlık okuryazarlığı tanımları (1)
1 DSÖ (1998) (7)
“Bireyin, sağlığı sağlamaya ve sürdürmeye yönelik bilgileri anlama ve kullanma bilgilerine ulaşma motivasyonunu ve yeteneğini belirleyen bilişsel ve sosyal beceriler”
2American Medical Association’s (1999) (8)
“Sağlık ortamında çalışmak için gereken temel okuma ve sayısal görevleri yapma becerisi dahil olmak üzere becerilerin takımyıldızı”
3 Nutbeam (2000) (9) “Bireyin sağlığını geliştirmek ve sürdürmek için bilgiye erişme, anlama ve kullanma becerisini belirleyen kişisel, bilişsel ve sosyal beceriler”
4 Institute of Medicine (2004) (10) “Bireylerin uygun sağlık kararları almak için gereken temel sağlık bilgi ve hizmetlerini alma, işleme koyma ve anlama yetenekleri”
5 Kickbusch, Wait & Maag (2005) (11)
“Evde, toplumda, işyerinde, sağlık sistemi, pazar yeri ve politik arenada günlük yaşam bağlamında sağlıklı sağlık kararları verebilme. İnsanların sağlıkları üzerindeki kontrollerini, bilgi bulma yeteneklerini ve sorumluluk alma yeteneklerini arttırmak kritik bir güçlendirme stratejisidir ”
5 6 Zarcadoolas, Pleasant & Greer (2003,
2005, 2006) (12) (13) (14)
“Bilgilendirilmiş seçimler yapmak, sağlık risklerini azaltmak ve yaşam kalitesini artırmak için sağlık bilgilerini ve kavramları araştırmak, anlamak, değerlendirmek ve kullanmak için insanların geliştirdiği geniş beceri ve yetkinlikler”
7 Paasche-Orlow & Wolf (2006) (15)
“Bir kişinin sağlıkla ilgili kararlar vermek için gerekli becerilere sahip olması, yani sağlık okuryazarlığının her zaman başarılması gereken belirli görevler bağlamında incelenmesi gerektiği anlamına gelir. Bağlamsal bir sağlık okuryazarlığı takdirinin önemi vurgulanmalıdır ”
8 EU (2007) (16) “Sağlıklı kararlar oluşturmak için sağlık bilgilerini okuma, filtreleme ve anlama yeteneği”
9 Pavlekovic (2008) (17) “Temel sağlık bilgi ve hizmetlerini edinme, yorumlama ve anlama kapasitesi ve bu bilgiyi sağlığı geliştirmek için kullanma yeteneği”
10 Rootman & Gordon Elbihbety (2008)
(18) “Yaşam boyunca çeşitli ortamlarda sağlığı teşvik etme, sürdürme ve iyileştirme yolu olarak bilgiye erişme, anlama, değerlendirme ve iletme yeteneği”
11 Ishikawa & Yano (2008) (19) “Sağlık sistemi ile etkileşime ilişkin bilgi, beceri ve yetenekler”
6 12 Mancuso (2008) (20)
“Ömrü boyunca gelişen ve kapasite, anlama ve iletişim özelliklerini içeren bir süreç.
Sağlık okuryazarlığının öznitelikleri, sağlık okuryazarlığını elde etmek için gereken yeterliliklerin içine yerleştirilmiş beceriler, stratejiler ve beceriler ile bütünleştirilmekte ve bunlardan önce gelmektedir ”
13 Australian Bureau of Statistics (2008)
(21) “Uyuşturucu ve alkol, hastalık önleme ve tedavisi, güvenlik ve kaza önleme, ilk yardım, acil durumlar ve sağlıklı kalmak gibi sağlık konularıyla ilgili bilgileri anlamak ve kullanmak için gereken bilgi ve beceriler”
14 Yost et al. (2009) (22)
“Bireylerin sağlıkla ilgili baskı materyallerini okuma ve anlama, dereceleri grafiksel formatta (çizelgeler, grafikler ve tablolar) sunma ve yorumlama ve uygun sağlık ve bakım kararları almak için aritmetik işlemler yapma yeterliliğine sahip olma derecesi”
15 Adams et al. (2009) (23)
“Sağlık bilgisinin anlamını yazılı, sözlü veya dijital biçimde anlama ve yorumlama becerisi ve bunun insanları sağlıkla ilgili eylemleri benimseme veya dikkate almamaya nasıl motive ettiği”
16 Adkins et al. (2009) (24) “Sağlıkla ilgili hedeflere ulaşmak için çeşitli beceriler kullanarak farklı iletişim biçimlerinden anlam çıkarma becerisi”
17 Freedman et al. (2009) (25) “Topluma fayda sağlayan halk sağlığı kararlarını almak için gereken bilgileri, bireylerin ve grupların ne ölçüde elde edebileceği, anlayabileceği, değerlendirebileceği ve harekete geçebileceği”
7
Tablo 2. Sağlık okuryazarlığının kavramsal modelleri (1)
Sağlık okuryazarlığı düzeyi Sağlık okuryazarlığı alt boyutları
Nutbeam (2000) (9)
İşlevsel sağlık okuryazarlığı İnteraktif sağlık okuryazarlığı Eleştirel sağlık okuryazarlığı
Sağlığı geliştirme eylemleri (eğitim, sosyal mobilizasyon, savunma)
Bireysel faydalar
-Geliştirilmiş risk bilgisi
-Öngörülen eylemlere uygunluk.
-Bilgiye bağımsız hareket edebilme kapasitesinin arttırılması
-Geliştirilmiş motivasyon ve kendine güven
-Sıkıntıya karşı geliştirilmiş bireysel esneklik
Topluluk/sosyal yardımla
8
-Nüfus sağlığı programlarına katılımın arttırılması
-Sosyal normları etkilemek ve sosyal gruplarla etkileşimde bulunmak için geliştirilmiş kapasite.
-Sağlığın sosyal ve ekonomik belirleyicileri üzerinde etkili hareket etme kapasitesi
-Topluluğun güçlendirilmesi
Lee vd. (2004) (26)
Hastalık ve öz bakım bilgisi.
Sağlık riski davranışı
Önleyici bakım ve doktor ziyaretleri.
İlaçlar ile uyum
-Sosyal ekonomik durum - Cinsiyet
- Etnik köken
-Sağlık Sigortası kapsamı - Hastalık şiddet
- Sağlık durumu - Acil Bakım - Hastaneye yatış
9
- Gelir tutarsızlığı
-Topluluğun etnik bileşimi
Institute of Medicine (2004) (10)
Kültürel ve kavramsal bilgi Dinleme
Konuşma
Aritmetik beceriler Yazma Becerileri Okuma Becerileri
- Eğitim, kültür ve dil.
-Bireylerin sağlık için etkileşime girdiği kişilerin iletişim ve değerlendirme becerileri
- Medyanın, pazarın ve devlet kurumlarının sağlık bilgilerini uygun bir şekilde sağlama becerisi
- Sağlık sonuçları ve maliyetleri
Zarcadoolas vd. (2005) (13)
Temel okuryazarlık Bilim okuryazarlığı Sivil okuryazarlık Kültürel okur yazarlık
- Sağlık durumu
- Demografik, sosyopolitik, psikososyal ve kültürel faktörler
- Sağlık, tıp, bilimsel bilgiler ve kültürel inançlar hakkındaki kamuya açık ve özel diyaloglara katılma becerisini yeni durumlara uygulayabilme
Speros (2005) (27) Okuma / sayısal beceriler - Okuryazarlık -Geliştirilmiş kendi kendine rapor edilen sağlık durumu
10 Anlama
Karar vermede sağlık bilgisini kullanma kapasitesi
Sağlık hizmetlerinde tüketici rolünde başarılı işleyiş
- Sağlıkla ilgili deneyim -Düşük sağlık maliyetleri - Artan sağlık bilgisi - Daha kısa hastanede yatış -Sağlık hizmetlerinin daha az kullanılması
Baker (2006) (28) Sağlıkla ilgili baskı okuryazarlığı
Sağlıkla ilgili sözlü okuryazarlık
- Sağlıkla ilgili okuma akıcılığı -Sağlıkla ilgili kelimeler -Sağlık kavramlarına aşinalık -Sağlık ortamında yazılı ve sözlü mesajların karmaşıklığı ve zorluğu
-Yenibilginin kazanılması - Daha olumlu tutumlar -Daha fazla öz yeterlilik -Olumlu sağlık davranışları -Daha iyi sağlık sonuçları
Paashe- Orlow & Wolf (2007) (15)
Dinleme Sözel akıcılık Bellek aralığı Navigasyon.
-Sosyoekonomik statü mesleği - İstihdam durumu Gelir - Sosyal Destek
- Kültür ve dil
-Sağlık hizmetlerine erişim ve kullanım (hastaların navigasyon becerileri, öz yeterliliği ve algılanan engeller ve sistemin karmaşıklığı, akut bakım oryantasyonu ve aşamalı dağıtım modelinden etkilenen).
-Hasta / sağlayıcı etkileşimleri
11 - Eğitim - Yaş
-Görme, duyma, sözlü yetenek, hafıza ve akıl yürütme gibi ırk / etnik köken
(hastaların bilgi, inanç ve karar vermedeki katılımı ve sağlayıcıların iletişim becerileri, öğretme yetenekleri, zaman ve hasta merkezli bakım).
-Self bakımı (hastaların motivasyonu, problem çözme, öz yeterlik, bilgi /beceri ve destek teknolojileri, kitle iletişim araçları, sağlık eğitimi ve kaynakları tarafından etkilenir)
Kickbusch & Maag (2008) (29)
Fonksiyonel İnteraktif Eleştirel
- Eğitim sistemi - Sağlık sistemi
- Kültür / ev ve topluluk - İş
- Politika Piyasası
- Sağlık sonuçları ve maliyetleri
Mancuso (2008) (20)
Kapasite Anlama
- Operasyonel yeterlilik - İnteraktif yeterlilik
- Sağlık masrafları
-Hastalıklar ve tedaviler bilgisi
12
İletişim - Özerk yetkinlik
- Bilgi yeterliliği - Bağlamsal yeterlilik - Kültürel yeterlilik
-Kendini yönetme becerileri -Kronik durumlar için bakım yapabilme
- Uyma
-Tıbbi veya ilaç tedavisi hataları -Sağlık hizmetlerine erişim ve kullanım.
-Acil bakım ve yatan hasta kabulleri gibi pahalı hizmetlerin kullanılması.
-Sağlığı teşvik edici davranışların önlenmesi ve taranması
-Fiziksel hastalık veya hastalık algısı, hastalık veya bozulma olarak tanımlanan sağlık durumu
Manganello (2008) (30) İşlevsel sağlık okuryazarlığı İnteraktif sağlık okuryazarlığı
- Bireysel özellikler (yaş, ırk, cinsiyet, kültürel geçmiş, bilişsel ve fiziksel yetenekler, sosyal
- Sağlık davranışı - Sağlık masrafları
13 Eleştirel sağlık okuryazarlığı
Medya okur Yazarlığı
beceriler)
- Medya kullanımı
- Akran ve ebeveyn etkileri - Kitle iletişim araçları, eğitim sistemi ve sağlık sistemi
-Sağlık hizmeti kullanımı
Freedman vd. (2009) (25)
Kavramsal temeller Kritik beceriler Sivil yönelim
Sosyal, çevresel ve politik güçler
-Toplumun daha acil sağlık sorunlarından bazılarını çöz -Sosyal adaletsizlikleri hafifletmek
Von Wagner et al. (2009) (31)
Problem çözmeleri gerektiğinde okuryazarlık ve sayısal becerilere güvenebilme
-Epidemiyolojik veya yapısal belirleyiciler
- Bireysel etkiler
-Okuma ve aritmetik becerileri - Dış etkiler
-Sağlık hizmetlerine erişim ve kullanım
-Hasta-sağlayıcı etkileşimi -Sağlık ve hastalık yönetimi
14
Nutbeam’e göre sağlık okuryazarlığı düzeyleri (9) :
a) Temel (fonksiyonel) sağlık okuryazarlığı, egzersiz, beslenme, ilkyardım, akılcı ilaç kullanımı gibi temel sağlık bilgilerini ve sağlık hizmetlerini nasıl kullanacağını bilme, kendisine iletilen mesajları anlama, günlük kullanması gereken ilaç dozunu doğru şekilde hesaplayabilme yeteneklerinin içerir.
b) İnteraktif sağlık okuryazarlığı, mevcut bilgi birikimi ile sağlığına yönelik koruyucu aktiviteler yapma, dengeli beslenmeye yönelik seçim yapabilme, sportif aktivitelerde bulunma, medikal tedavi içeren etiketleri doğru anlama gibi becerileri içerir.
c) Kritik (eleştirel) sağlık okuryazarlığı, sadece kişisel değil toplum sağlığını da düşünerek var olan riskleri değerlendirebilme, bu risklere karşı tedbirler alma ve bu süreçte aktif rol alabilme, yeni gelişmeleri yorumlayabilme becerilerini içerir.
Zarcadolas ve ark. temel okuryazarlık, bilimsel okuryazarlık, yurttaşlık okuryazarlığı ve kültürel okuryazarlık olmak üzere dört alan tanımlamışlar, bu dört alandaki becerilerin birinin yeterliliğinin diğer alanların yetersizliğini telafi edebileceği ve diğer alanların geliştirilebilmesine katkıda bulunabileceğini belirtmişlerdir (14).
a) Temel okuryazarlık, sağlık okuryazarlığında anahtar role sahiptir. Okuma, yazma, konuşma, işlem yapabilme kabiliyetlerini kapsamaktadır. Özellikle kelimeleri anlama dışında, kilit noktaları fark etmek ve sayıları anlayabilmenin yanında yorumlamakta önemlidir (14). Sağlık alanında, gerekli açıklamaların yapılması ve hastalık seyri, takip, tedavi hakkında bilgi verilmesi karmaşık bir ortam yaratmaktadır. Bu nedenle çoğu birey bu karmaşık ortamda verilen bilgileri bariyer gibi görmektedir. Sağlık
15
okuryazarlık indeksi düşük olan bireylerin bu bilgileri değerlendirmesi, anlaması, uygulaması ve geri bildirimde bulunması güç olacaktır. İndeksi düşük olan bireylerin verilen bilgiyi sadece okumaları sağlık okuryazarlığı konumundaki statüsünü yükseltmeyecektir. Güvenilir ve doğru sağlık bilgisini anlamak, yorumlamak temel becerilere sahip olma açısından önemlidir. Temel okuryazarlık düzeyi ne kadar yüksekse sağlık okuryazarlık düzeyinin de orantılı olarak yükseleceği düşüncesi varsayılmaktadır.
b) Bilimsel okuryazarlık, bilim ve teknolojiyi anlama, kullanma ve yorumlama ile ilgili becerileri içeren bir alandır. Günümüzde giderek karmaşık hale gelen bilimsel gelişmeler ve tıbbi teknolojilerden dolayı bilimsel okuryazarlık düzeyi güncel kalmamaktadır. Bireylerin bilime ilişkin kavrayışı ile ilgili yapılan çalışmalar toplumun bilime olan ilgisinin çok düşük olduğunu göstermektedir (14).
c) Yurttaşlık okuryazarlığı, bilgi sunan kaynakların güvenirliliğini ve kalitesini sorgulayabilme; bilgiye nasıl ulaşacağını öğrenme, nasıl savunmanlık yapacağını bilme, birey ile sosyal gruplar arasındaki ilişkileri anlama becerilerini içermektedir.
d) Kültürel okuryazarlık, bilgiyi yorumlama ve bu bilgi ile harekete geçme sürecinde farklı kültürel özelliklerdeki kişilerin sosyal kimliklerini, adetlerini anlama ve kullanma becerilerini, dünya görüşlerini kapsar. Kültür bir insan grubunun dil, davranış biçimi, örf, gelenek gibi ortak ve dinamik özellikleridir (14).
16
2.1.2. Sağlık Okuryazarlığının Birey ve Toplum Açısından Önemi
Sağlık okuryazarlığı, sağlıklı şekilde geçirilen yaşam süresini ve kalitesini arttıran bir öge olarak birey ve toplum açısından önemli bir role sahiptir (32). Dünya’da sağlık okuryazarlığı durumuna bakıldığında, Amerika’da Ulusal Yetişkin Okuryazarlığı Değerlendirmesine göre yetişkin nüfusun % 53’ünün sağlık okuryazarlığının orta düzeyde, % 36’sının yetersiz, % 22’sinin temel düzeyde olduğu belirlenmiştir (33).
Avrupa Birliği’ne üye sekiz ülkede (Yunanistan, Avusturya, İrlanda, İspanya, Hollanda, Almanya, Bulgaristan, Polonya) yapılan sağlık okuryazarlığı araştırmasında (2012) ülkeler alınan puanlara göre dört grup şeklinde değerlendirilmiştir (yetersiz, sorunlu, yeterli, çok iyi). Ülkelerin % 2 ve % 27 arasında değişen oranlarında yetersiz sağlık okuryazarlığı puanı aldığı saptanmıştır. “Yeterli ve çok iyi düzeyde” sağlık okuryazarlığı puanı yüksek olan ülkeler daha fazla olup, en düşük orana sahip ülkeler Bulgaristan (% 37) ve İspanya’dır (% 42) (34). Ülkemizde Sağlık ve Sosyal Hizmet Çalışanları Sendikası desteğiyle, Tanrıöver ve ark.ları tarafından, 2009-2012 yılları arasında, 12 bölge 23 farklı il’de 4924 kişide, Türkiye’de Sağlık Okuryazarlığı çalışması yapılmıştır. Bu çalışmaya göre, Türkiye’nin genel sağlık okuryazarlık indeksi 30,4 olarak bulunmuştur. Toplumun % 24,5 ’nin yetersiz, % 40,1’inin sınırlı sağlık okuryazarlık düzeyine sahip olduğu saptanmıştır.
Wisconsin Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü’ne göre bireyin ve toplumun sağlığını etkileyen faktörler tablo 3’te görülmektedir.
17
Tablo 3. Bireyin ve toplumun sağlığını etkileyen faktörler (36)
Alışkanlıklar
%30
Tıbbi bakım
%20
Sosyo-ekonomoik durum
%40
Fiziksel çevre
%10
Tütün %10
Hizmete erişim
%10
Eğitim %10
Çevre %5 Alkol ve madde
kullanımı %5 İstihdam %10
Güvensiz cinsel
yaşam %5
Hizmet kalitesi
%10
Aile ve sosyal destek
%10
Konut ve seyahat Beslenme & fiziksel %5
Aktivite %5
Gelir %10
Güvenli toplum %10
Bireyler ile sağlık sistemi, eğitim sistemi ve sağlık konuları arasında köprü görevi gören sağlık okuryazarlığı toplumdaki sosyal ve kültürel faktörlere dayanır (32).
Freedman ve arkadaşları sağlık okuryazarlığı tanımını “halkın sağlık okuryazarlığı”
kapsamında yapmışlardır (35). “Halkın sağlık okuryazarlığı” bireysel sağlık okuryazarlığının tamamlayıcısı görevindedir. Sonuçları olarak, toplumun halk sağlığı mesajlarını alma, sağlık bakımı konularında uygun hareket etme ve bunları değerlendirme becerileri kapsanmaktadır (35).
18
Sağlık okuryazarlığının toplum sağlığı açısından önemini açıklayan altı alt başlık aşağıda tanımlanmıştır.
a) Etkilediği birey sayısı: Yetersiz düzeyde sağlık okuryazarlığı hem gelişmekte olan hem gelişmiş ülkeler için bir problem kaynağı olarak görülmektedir.
Fonksiyonel okuryazarlık becerilerinin yetersizlik oranları ülkelere göre % 7 ile 47 arasında farklılık göstermektedir (36). Kadınların bu durumdan daha fazla etkilendiği, dünya genelinde de yaklaşık toplam nüfusun üçte ikisinin temel okuryazarlık becerilerinin zayıf olduğu belirtilmektedir (36).
b) Olumsuz sağlık sonuçları: Sağlık okuryazarlığı düzeyinin düşük olması sağlık sonuçlarında da olumsuzluk oluşturmaktadır. Sağlık okuryazarlık düzeyi düşük bireyler doğru karar alma, bilgi edinme, hastalık yönetimi gibi konularda da sorunlar yaşamaktadır (32). Baker ve arkadaşlarının 2007 yılında yaptığı çalışmada; sağlık okuryazarlığı düşük bireylerde yaşanabilecek olumsuz sağlık sonuçlarına bağlı olarak mortalite riskinin % 50 ile % 80 arasında arttığı sonucuna ulaşılmıştır (37).
c) Kronik hastalıkların oranında artış: Kronik hastalıkları ortaya çıkış sürecinde olumsuz sağlık davranışlarının etkisi büyüktür. DSÖ raporuna göre kronik hastalıklar dünyada tüm ölümlerin % 63’ünden sorumlu olduğunu bildirmiştir.
Bu oran yaklaşık 36 milyon kişi olarak değerlendirilmektedir.
d) Sağlık bakım maliyetleri: Sağlık okuryazarlık düzeyi düşük olan toplum veya bireylerin sağlık bakım maliyetlerine totalde yıllık olarak % 3 ile % 5 oranında ek yük getirmektedir (34).
e) Sağlık bilgisi talepleri: Teknik terim ve mesleki lisanın kullanımı sağlıkla ilişkili kaynakların kullanımını zorlaştırmaktadır. Yapılan bir çalışmada tıbbi jargon
19
kullanımının bireyin zor durumda kalmasına ve sormak istediklerini çekincelerinden dolayı dile getiremediklerine varılmıştır (38) .
f) Eşitçilik: Düşük sağlık okuryazarlık düzeyi, kişinin sağlığını uygun biçimde yönetememesini, hizmetlere ulaşımda gecikme olmasını, sağlık bilgilerini anlayamamayı ve bundan dolayı karar alma sürecinde uygun adım atılamamasını ifade eder. Sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi sağlıkla ilgili olumsuz durumların düzeltilmesinde ve ortadaki eşitsizliklerin giderilmesinde önemli mihenk taşlarından birisidir.
Şekil 1’de Ishikawa ve Yano tarafından 2008 yılında geliştirilen sağlık okuryazarlığının sağlık bakım süreçlerine katılımını nasıl etkilediğini açıklayan model görülmektedir.
Sağlık okuryazarlık düzeyinin düşük olması iletişim becerilerini geliştirmeye yönelik yapılan çalışmaların istenilen sonuçlara ulaşmasını engellemektedir. Bireysel, sosyal ve ekonomik bakımdan risklerin varlığı ortalama olarak sağlık okuryazarlık düzeyini daha da düşürmektedir. Sağlık okuryazarlık seviyesinin yükseltilmesi bireysel becerilerin gelişmesinin yanı sıra toplumsal olarak da olumlu sonuçlar doğuracaktır.
Sorunların tespiti ve çözüm yolları bireyleri doğrudan geliştirirken, dolaylı olarak toplum okuryazarlık çatısını güçlendirecektir. Sınırlı iletişim becerileri, medya okuryazarlığının düzeyinin ve genel okuryazarlık düzeyinin yetersiz olması gibi temel faktörler sağlık okuryazarlığını etkileyen majör sebepler arasında sayılmaktadır.
20
Şekil 1. Ishikawa ve Yano tarafından 2008 yılında geliştirilen sağlık okuryazarlığı modeli (19)
21
Sağlık okuryazarlığı düzeyinin, uzun yıllar süren eğitime veya okuma alışkanlığına bağlı olma zorunluluğu yoktur (39). Kaliteli bir sağlık hizmetinin verilebilmesi bireylerin, rahatsızlıklarını ve hastalıklarının seyrini doğru şekilde tanımlayabilmesi ile mümkündür. Sağlık okuryazarlık düzeyinin düşüklüğü, sağlıkla ilgili işlem ve talimatları yerine getirmede zorluklara ve sağlık hizmetlerine erişimde olumsuzluk ve kısıtlılıklara yol açmaktadır (32). Benzer şekilde sağlık okuryazarlık düzeyinin düşüklüğü ile sisteme başvurudaki gecikme ve erken koruyucu bakımdan faydalanamama ilerleyen dönemde hastaneye yatış oranlarını ve tedavi maliyetlerini arttırmaktadır (40). Toplumun büyük bir kısmını etkileyen düşük sağlık okuryazarlığı düzeyinin sosyo-ekonomik kayıplar ve uzun dönem süren kronik hastalıklarla ilişkili olduğu gösterilmiştir (41). Sağlık okuryazarlığındaki yetersizlik kişilerin ve toplumların sağlığını bozmakta ve sağlık hizmetleri harcamalarında artışa neden olmaktadır (42).
Ayrıca sağlık hizmetlerini düşük sağlık okuryazarlığa sahip bireylerin daha çok kullanıldığı çalışmalarla ortaya konmuştur (43), (5).
Özet olarak, yetersiz sağlık okuryazarlığının birey, toplum ve sağlık sistemi açısından bazı olumsuz sonuçları vardır. Bunlar:
a) Sağlıksız şekilde geçirilen yaşamın artması,
b) Kronik hastalıklarla ilgili bilgi eksikliği, verilen eğitimleri anlamada güçlükler yaşanması,
c) Sağlıklı kalma ve koruyucu sağlık hizmetlerini kullanmada sorunlar yaşanması, d) Artmış acil servis kullanımı ve hastane yatışlarının uzun sürmesi,
e) Verilen tedaviye uyumda zorluklar yaşanması, f) İlaç uygulanmasında hatalar yaşanması, g) Genel sağlık harcamalarında artış olması,
22 h) Artmış morbidite ve mortalite.
Bu nedenlerle sağlıklı bir toplum ve sürdürülebilir bir sağlık sistemi için sağlık okuryazarlığının geliştirilmesinin büyük önem arz ettiği ve bir ülkenin sağlık politikalarının asıl hedefleri arasında yer alması gerektiği bildirilmiştir (5).
2.1.3. Sağlık Okuryazarlığının Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi
Sağlık okuryazarlık düzeyini net bir şekilde ölçmede güçlüklerle karşılaşılmaktadır (kişilerin okuryazarlık indeksinin düşük çıkma kaygısı ile katılıma isteksiz olması, çekinmesi ve dürüst cevap vermemesi, eğitim seviyesi düşük kişilerin çekingen kalması ve istediklerini tam olarak ifade edememeleri, sağlık okuryazarlığının eğitim seviyesi ile doğrudan bir ilişkisi olmaması (44) vb.)
Sağlık okuryazarlığının ideal ölçümünün kısa ve hızlı olması, temel okuryazarlığa ek olarak sağlık ve sağlık sistemi hakkında eleştirel yaklaşımı da değerlendirebilmesi beklenmektedir (14). Kavram ortaya çıktığı ilk yıllarda “Size bir sağlık materyali verildiğinde anlıyor musunuz?” ve “Sağlık materyallerini okurken yardıma ihtiyaç duyuyor musunuz?” tarzında sorular sorularak sağlık okuryazarlık indeksi hesaplanmaya çalışılmıştır (45). Giderek önemini arttırması ile ölçek geliştirme çabaları artmıştır. İlk geliştirilip kullanılan ölçek Ulusal Yetişkin Okuryazarlık Değerlendirilmesi Ölçeği (National Assessment of Adult Literacy (NAAL))’dir. Sağlık çerçevesi kapsamında kullanılan diğer kelime tanıma testleri ve sağlık okuryazarlık indeksini ölçen testlerden bazıları şunlardır:
a) TOFHLA (The Test of Functional Health Literacy in Adults), özellikle sayısal ve sözel becerileri anlama kapasitesini ölçmeye yönelik geliştirilmiştir. 50 maddesi okuma, 17 maddesi sayısal hesap içeren iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda
23
tanı yöntemleri, medikal tedavi içeren reçeteler ili ilgili yönlendirmeler ve sağlık bilgileri ile alakalı sorular yer almaktadır. İkinci kısımda ise sağlık muayenesi ile ilgili günlük yaşantıdan bir senaryo verilip bununla alakalı boşlukların akıllarındaki uygun kelimeler ile doldurulması istenmektedir. Ölçeğin skoru 0 ila 100 arasında değişmektedir. Puanı 60’ın altında olanlar yetersiz, 60 ile 74 arasında olanlar düşük, 75 ila 100 arasında olanlar yeterli sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip olarak kabul edilmektedir. Ölçeği değerlendirme süresi yaklaşık 18-22 dakika sürmektedir (46).
b) S-TOFHLA (Short- The Test of Functional Health Literacy in Adults), TOFHLA’
nın kısaltılmış versiyonu olup yazılı dokümanları okuma ve anlama becerileri üzerine yönelmiş cümle tamamlama testidir. İki bölümden oluşmakta ve cümleler 36 tane boşluk doldurma içermektedir. Ölçeğin ilk 17 cümle tamamlama kısmından oluşan bölüm sağlık konularında terimleri içermekte, kalan 19 cümle tamamlamadan oluşan bölüm ise örnek verilen bir hastalık durumu ile sağlık sistemi içerisinde neler yapılması gerektiğini içermektedir. Ölçek toplamda 36 puandan oluşmaktadır. 0 ila 16 arasında puan alanlar yetersiz, 17 ila 22 puan arasında alanlar düşük, 23 ila 36 arasında puan alanlar yeterli düzeyde sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip olarak sınıflandırılmıştır. Ölçeği doldurma süresi 7 ila 10 dakika arasındadır (47).
c) REALM (Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine), sağlıkla ilgili zorluğu giderek artan 66 kelimenin telaffuzundan oluşan bir kelime tanıma testidir.
Bireylerden bu kelimeleri yüksek sesle okumaları istenmektedir. Doğru telaffuz edebildikleri kelimelere göre puanlama yapılmaktadır. Doğru telaffuz edilen kelimelerin 0 ila 44 arasında olanlar yetersiz, 45 ila 60 arasında olanlar düşük, 61
24
ila 66 arasında olanlar yeterli sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip olarak değerlendirilmektedir. Test yaklaşık 2 ila 3 dakika arasında sürmektedir (41).
d) MMSE (The Mini-Mental State Examination), hastaların bilişsel işleyişini değerlendirmeye yarayan bir testtir. Çok sayıda sorudan oluşan test yaklaşık 5 ila 10 dakika sürmektedir. Bu test hastaların muayene öncesinde klinisyene sağlık okuryazarlığı hakkında bilgi vermektedir.
e) WRAT-R (The Wide-Range Achievement Test-Revised), 5 ila 75 yaş aralığındaki bireylerin kelimeleri telaffuz etme becerilerini değerlendiren yaklaşık 10 dakika süren bir testtir. Bu testte kelimelerin anlaşılması ile ilgilenilmemektedir (48), (49), (28).
f) MART (The Medical Terminology Test), diğer telaffuzu değerlendirme testlerine benzer olarak geliştirilmiş bir test olup diğerlerinden farklı olarak kişilerin telaffuz edemedikleri kelimeleri neden okuyamadıkları konusunda açıklama yapmaları istenmektedir. Bu test kişilere bahane bulma ve açıklamalar yapma konusunda olanak sağladığı için sağlık okuryazarlık düzeyi düşük olan hastalara daha az endişe verici olarak görünmektedir (48).
g) One-or-Two Question Tests, tek veya iki soru ile kişinin sağlık okuryazarlık düzeyi ile ilgili genel bir değerlendirme yapan testtir. Bu sorulara cevap verebilen kişilerin sağlık okuryazarlığı hakkında genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır (50)
h) SOFT-R( The Slossan Oral Reading Test-Revised)
i) NVS( Newest Vital Sign Test), bireyin bir besin etiketini okuma ve anlamasını ölçen toplamda 6 sorudan oluşan ve 3 ila 6 dakika arasında süren bir testtir. 0 ila 1 doğru yanıt verenler muhtemelen sınırlı sağlık okuryazarlığı, 2 ila 3 doğru yanıt
25
verenler sınırlı sağlık okuryazarlığı, 4 ve daha üzeri doğru yanıt verenler yeterli sağlık okuryazarlığını ifade etmektedir (46).
j) Instrument for Assessment of Health Literacy, 2009 ile 2012 yılları arasında Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Projesinde (HLS-EU) kullanılmış, 47 sorulu üç sağlık sürecini (hastalıklardan korunma, sağlığın daha iyiye götürülmesi, sağlıkta hizmet sunumu) ve dört bilgi işleme sürecini (erişme, anlama, değer biçme, uygulama) içeren bir testtir (1). Türkçe geçerlilik ve güvenirlik çalışması Çimen ve Bayık Temel (2015) tarafından yapılmıştır (51).
k) YSOÖ (Yetişkin Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği), Sezer ve Kadıoğlu tarafından 2012 yılında Türkçe konuşan bireyler için geliştirilmiş 23 maddeden oluşan bir test olup yetişkin bireylerin sağlık okuryazarlığı konusundaki yeterliliğini değerlendirmeyi hedeflemiştir. Sağlık bilgileri ve ilaç kullanımı ile ilgili 22 soru, organların vücuttaki yerini bilme ile ilgili 1 sorudan oluşmaktadır (52).
l) TSOY-32 (Türkiye Sağlık Okuryazarlık Ölçeği), Sağlık Okuryazarlığı Ölçek Geliştirme Çalıştayı ve ASOY-TR Çalışmasında edinilen deneyimler ışığında, yeni likert ölçeği için kavramsal çerçevede bir değişikliğe gidilmiş; ülkemiz özelinde kavramsal çerçevenin “hastalıklardan korunma” ve “sağlığın geliştirilmesi” boyutlarının birleştirilerek birlikte değerlendirilmesine karar verilmiştir. Bu amaç doğrultusunda çalıştayda önerilen maddelerin kullanılması ile 32 maddeden oluşan bir ölçektir (53).
26
2.2. Sağlık Okuryazarlığı ve Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri
Aile hekimlerinin kapsamlı ve tekrarlayan görüşmelerle, bireylerin sağlık okuryazarlık düzeylerini belirleyerek, buna uygun yerinde ve etkin müdahalelerle hem bireyin hem de toplumun sağlığının geliştirilmesine katkıda bulunma konusunda potansiyel rolleri vardır. Düşük sağlık okuryazarlığın daha fazla hastaneye yatma, acil servis hizmetlerini daha fazla kullanma, daha az koruyucu sağlık hizmeti alma, ilaçları düzgün kullanamama, sağlıkla ilgili mesajları iyi anlayamama, daha kötü bir sağlık düzeyi ile ilişkili olduğu göz önüne alındığında sağlık okuryazarlığı düzeyinin arttırılması birinci basamak sağlık hizmetleri sunumunun kalitesini de artıracaktır.
Birinci basamak hizmetlerinde sağlık okuryazarlığının önemini vurgulamak üzere Sağlık Hizmeti Araştırmaları ve Kalite Ajansı (Agency for Helath care Research of Quality) Evrensel Sağlık Okuryazarlığı Tedbirlerini Uygulama Rehberi’nin (Guide to Implementing the Health Literacy Universal Precautions Toolkit) ikinci versiyonu birinci basamak sağlık hizmetleri için yayınlanmıştır. Bu rehberin içeriğinde, sağlık okuryazarlığı düzeyi düşük olan bireylerin farkına varma, bu bireyler için sağlık okuryazarlığını geliştirmeye yönelik çalışmalar düzenleme, bu kişilerle iletişim kurma vb.
konulara değinilmiştir. Kanıta dayalı yol gösterici bu rehberde; sözlü iletişim modelleri, yazılı iletişim örnekleri, özyönetimi güçlendirici anlatımlar ve destekleyici konular gibi alt başlıklar yer almaktadır (54).
2.3. Sağlık Okuryazarlığı ve Üniversite Gençliği
Geleceğin toplum yapısını oluşturacak genç nesillerin almış oldukları eğitimin toplumun genel özelliklerinin şekillenmesinde büyük rol oynayacağı düşünüldüğünde üniversite öğrencilerinin sağlık okuryazarlık durumunun değerlendirilmesi ve bu konuda
27
gerekli girişimlerin yapılması önemlidir. Ulaşılabilen literatüre göre üniversitemiz öğrencilerinin sağlık okuryazarlık durumları ile ilgili bir çalışmaya rastlanmamıştır. Oysa üniversite yaşantısının mesleki eğitim ve kişisel gelişimin yanı sıra sağlık alanındaki tutum ve davranışlarda da olumlu değişikliklere yol açması beklenmektedir. Ülkemizde üniversite öğrencilerinde sağlık okuryazarlık konusu ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde tüm üniversiteyi temsil eden bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ayrıca bu yaş grubunda değerlendirme için kullanılacak ölçekler konusunda da sıkıntılar olduğu gözlemlenmiştir.
Bu çalışmada Çukurova Üniversitesi öğrenci adaylarında sağlık okuryazarlığı durumunun TSOY-32 Ölçeği ile değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışma sonuçlarının, üniversitemize yeni başlayan öğrencilerin sağlık okuryazarlık düzeylerini arttırmaya yönelik girişimlerin planlanması açısından yol gösterici olacağı düşünülmüştür.
28
3. GEREÇ VE YÖNTEM
3.1. Araştırmanın Tipi
Amacı Çukurova Üniversitesi öğrenci adaylarında sağlık okuryazarlığı durumunun ve ilişkili faktörlerin değerlendirilmesi olan bu araştırma analitik kesitsel bir anket çalışması olarak planlandı.
3.2.Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Araştırma evrenini 2018-2019 eğitim öğretim yılında Çukurova Üniversitesine kayıt yaptıran lisans ve önlisans toplamda 8152 öğrenci oluşturdu (55). E-kayıt yaptıran 1139 kişi örnekleme alınmadı. Örneklem büyüklüğü, sağlık okuryazarlığı sıklığı % 50 alındığında evreni % 95 güvenirlik ile temsil eden en az örneklem büyüklüğü 370 olarak hesaplandı. Örneklem büyüklüğüne ulaşmak için tabakalı örneklem yöntemi kullanıldı ve veriler tabakaların (fakülte/yüksekokul) ana kütle içindeki payları ile orantılı olarak toplandı.
3.3. Araştırma İçin Alınan İzinler
Araştırmanın yapılabilmesi için araştırma öncesinde aşağıda belirtilen izinler ve onaylar alındı.
1. Çukurova Üniversitesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı Akademik Kurul
2. Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurul (ek-1: 6 Temmuz 2018, 79 sayılı etik kurul kararı)
3. Çukurova Üniversitesi Sağlık Kültür ve Spor Dairesi Başkanlığı
3.4. Araştırma Verilerinin Toplanması
Veriler üniversite kayıtlarının yapıldığı 5 iş günü (03-07 Eylül 2018) içerisinde anket yöntemi ile toplandı. Anket formunun ön yüzüne onam formu eklenerek (Ek-2), çalışmanın içeriğine dair bilgi verildi. Dağıtılan anketlerde isim, soy isim gibi tanımlayıcı
29
bilgiler istenmedi. Türkçe okuma yazma bilen ve çalışmaya katılmayı kabul eden öğrencilere anketler elden verildi ve hemen toplandı. Toplam 687 kişi çalışmaya katıldı.
Verilerindeki eksiklikler nedeniyle ölçek puanı hesaplanamayan 13 kişi çalışma dışı bırakılarak 674 kişinin verileri analiz edildi.
3.5. Araştırmada Kullanılan Veri Toplama Araçları
3.5.1.Sosyodemografik Bilgi Formu
Sosyodemografik bilgi formu, araştırmacılar tarafından oluşturuldu. Toplam 18 sorudan oluşan bu formda (ek:3); cinsiyet, doğum yılı, yaşanan yer ve bölge, mezun olunan lise, kazanılan fakülte, yerleştiği puan türü ve puanı, aile yapısı, ebeveyn eğitimi ve mesleği, gelir gider durumu, ailede kronik hastalık durumu, ailede sağlık çalışanı varlığı, genel sağlık durumu ve sağlık merkezlerinin kullanılma sıklığı sorgulandı.
3.5.2. Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği-32 (TSOY-32)
Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği-32 (TSOY-32) on beş yaş üzeri ve okuma yazma bilen kişilerde sağlık okuryazarlık düzeyinin belirlemek için Okyay ve ark.
tarafından Eylül 2013 geliştirilmiş bir ölçektir (53). Ölçek, Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Araştırma Konsorsiyumu (2012) tarafından geliştirilen kavramsal yapıya dayanmaktadır (6). Genel iç tutarlık katsayısı 0,927 olarak saptanmıştır. TSOY-32, iki boyut (tedavi ve hizmet ve hastalıklardan korunma/sağlığın geliştirilmesi) ile dört süreç (sağlıkla ilgili bilgiye ulaşma, sağlıkla ilgili bilgiyi anlama, sağlıkla ilgili bilgiyi değerlendirme, sağlıkla ilgili bilgiyi kullanma/uygulama) olmak üzere toplam sekiz bileşenden oluşmaktadır.
30
Tablo 4. TSOY-32’ nin matris bileşenleri ve bileşenlere denk madde numaraları (55)
Toplam 32 maddeden oluşan ölçekte her madde 1=Çok Kolay, 2=Kolay, 3=Zor, 4=Çok Zor olacak şekilde 4 derecelidir. “Fikrim yok” ifadesi için 5 kodu kullanılmıştır.
Puan hesapları yapılırken kodlar 1-4, 4-1 olacak şekilde yeniden kodlanmaktadır.
Hesaplama toplam puan 0-50 arası değer alacak şekilde aşağıdaki formül yardımıyla standardize edilmiştir.
Formül=İndeks=(aritmetik ortalama-1)x[50/3]
İndeks=Hesaplanan kişiye özgün indeks
Aritmetik ortalama=Her maddeye verilen tepkilerin ortalaması
1= Ortalamanın en düşük olası değeri (indeksin en düşük 0 olmasına neden olur) 3= Ortalamanın aralığı 50=Yeni ölçüt için seçilen en yüksek değer
Ölçekte 0 puan en düşük sağlık okuryazarlığını, 50 puan en yüksek sağlık okuryazarlığını göstermektedir. Sağlık okuryazarlığı düzeyi, elde edilen puana göre dört kategoride değerlendirilmektedir:
(0-25) puan : yetersiz sağlık okuryazarlığı (>25-33) : sorunlu–sınırlı sağlık okuryazarlığı (>33-42) : yeterli sağlık okuryazarlığı
(>42-50) : mükemmel sağlık okuryazarlığı
Matris bileşenleri için indeks puanı hesaplaması, ilgili soruların en az % 80’inin cevaplandığı durumlar için yapılabilmektedir.
Sağlıkla ilgili bilgiye ulaşma
Sağlıkla ilgili bilgiyi anlama
Sağlıkla ilgili bilgiyi değerlendirme
Sağlıkla ilgili bilgiyi kullanma/uygulama
Tedavi ve hizmet 1, 4, 5, 7 2, 8, 11, 13 3, 9, 12, 15 6, 10, 14, 16
Hastalıklardan korunma/Sağlığın
geliştirilmesi 18, 20, 22, 27 19, 21, 23, 25 24, 26, 28, 32 17, 29, 30 ,31
31 3.6.Araştırma Verilerinin Değerlendirilmesi
Veriler değerlendirilirken önce kodlamalar ve gruplandırmalar yapıldı. Açık uçlu olarak sorulan ebeveyn mesleklerinin kodlanmasında Uluslararası Çalışma Örgütü’ nün 2008 yılı meslek grupları dökümanından yararlanılmıştır (56).
Bilgisayar ortamına aktarılan veriler SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 21.0 programı kullanılarak analiz edildi.
Katılımcıların tanımlayıcı özellikleri ve TSOY-32 yanıtları ile ilgili veriler sayı, yüzde, ortalama ve standart sapma ile değerlendirildi. Araştırmanın bağımsız değişkenleri olarak tanımlayıcı özellikler, bağımlı değişkeni olarak TSOY-32 indeksi alındı. Bağımsız değişkenler ile TSOY-32 indeksi arasındaki ilişkinin analizinde normal dağılıma uyan veriler için student-t testi ve ANOVA, uymayanlar için Mann Whitney U ve Kruskal Wallis testleri kullanıldı. P değerinin 0,05’ten küçük olması istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.
3.7. Araştırmanın Süresi
Araştırma Temmuz 2017’den itibaren planlanmaya başlandı. Adana’da 12-15 Nisan 2018’de yapılan “Aile Hekimliği Araştırma Günleri”nde “Bir Fikrim Var” olarak ve 28 Mayıs 2018’deAnabilim Dalında tez projesi olarak sunuldu ve öneriler alındı. Gerekli izinler alındıktan sonra, 03-07 Eylül 2018 tarihleri arasında veriler toplandı. Ekim-Aralık 2018 tarihlerinde veriler bilgisayar ortamına aktarıldı ve istatistiksel analizleri yapıldı.
Mart 2019’da tez yazımı tamamlandı.
32
4. BULGULAR
4.1. Araştırma Grubunun Tanımlayıcı Özellikleri
Yaş ortalaması 19,79±3,84 (17-47) yıl olan 674 katılımcının % 52,7’si kadındır.
Katılımcıların % 90,7’si kentsel yerlerde, % 84,1’i Akdeniz Bölgesinde yaşamaktadır.
Çoğunluğu sağlık durumunu iyi ve üzeri (% 89,8) olarak değerlendirmiş olup % 7,4’ü kronik bir hastalığının olduğunu bildirmiştir (Tablo 5).
Tablo 5. Araştırma grubunun sosyodemografik özellikleri (n=674)
Sayı %
Cinsiyet Erkek 319 47,3
Kadın 355 52,7
Yaş grupları ≤18 yaş 239 35,5
19 yaş 290 43,0
>19 yaş 145 21,5
Yaşanan yer Kırsal 63 9,3
Kentsel 611 90,7
Yaşanan bölge Akdeniz 567 84,1
Karadeniz 8 1,2
Ege 8 1,2
Marmara 13 1,9
İç Anadolu 26 3,9
Güneydoğu Anadolu 43 6,4
Doğu Anadolu 9 1,3
Sağlık durumu Mükemmel 84 12,5
Çok İyi 225 33,4
İyi 296 43,9
Orta 65 9,6
Zayıf 4 0,6
Kronik hastalık durumu Evet 50 7,4
Hayır 624 92,6
33
Katılımcıların % 61,7’si Anadolu Liselerinden mezun olup % 51,9’unun üniversite giriş sınavlarında aldığı puan 199-299 aralığındadır. Puan türlerine ve kazanılan okullara göre dağılım tablo 6’da görülmektedir.
Tablo 6. Araştırma grubunun eğitim özellikleri (n=674)
Sayı %
Mezun olduğu lise
Fen Lisesi 36 5,3
Anadolu Lisesi 416 61,7
Sosyal Bilimler Lisesi 7 1,0
Anadolu İmam Hatip Lisesi 30 4,5
Mesleki ve Teknik Liseler 148 22,0
Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi 1 0,1
Açıköğretim Lisesi 36 5,3
Yerleştiği puan türü
Sözel 68 10,1
Sayısal 219 32,5
Eşit ağırlık 167 24,8
Dil 26 3,9
TYT 194 28,8
Puan aralığı
199-299 350 51,9
300-399 252 37,4
400 ve üzeri 72 10,7
Kazandığı okul
Tıp Fakültesi 24 3,6
Diş Hekimliği Fakültesi 13 1,9
Eczacılık Fakültesi 9 1,3
Eğitim Fakültesi 55 8,2
İletişim Fakültesi 15 2,2
Sağlık Bilimleri Fakültesi 25 3,7
Ziraat Fakültesi 34 5,0
Hukuk Fakültesi 22 3,3
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 82 12,2
Adana Organize Sanayi Bölgesi Teknik
Bilimler MYO 12 1,8
34
Kazandığı okul Su Ürünleri Fakültesi 2 0,3
Fen Edebiyat Fakültesi 44 6,5
Adana MYO 131 19,4
Güzel Sanatlar Fakültesi 6 0,9
Mühendislik Fakültesi 76 11,3
Mimarlık Fakültesi 18 2,7
İlahiyat Fakültesi 23 3,4
Beden Eğitimi ve Spor Yüksek Okulu 6 0,9
Aladağ MYO 7 1,0
Abdi Sütçü Sağlık MYO 70 10,4
Çalışmaya katılan kişilerin annelerinin % 13,5’u okula gitmemiştir, % 46,7’ si ise ilkokul mezunudur. Babalarda bu oranlar sırasıyla % 6,9 ve % 37,2’ dir (tablo 7).
Ebeveynlerin meslek gruplarına göre dağılımları tablo 8’de görülmektedir. Annelerin % 80,1’inin çalışmadıkları saptanmıştır.
Tablo 7. Araştırma grubunun ebeveynlerinin eğitim durumu (n=674)
Annenin eğitim düzeyi
Sayı %
Okula gitmemiş 91 13,5
İlkokul 315 46,7
Lise 190 28,2
Üniversite ve üzeri 78 11,6
Babanın eğitim düzeyi
Okula gitmemiş 47 6,9
İlkokul 251 37,2
Lise 222 32,9
Üniversite ve üzeri 154 22,9
