Sağlık Okuryazarlığının Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi

Sağlık okuryazarlık düzeyini net bir şekilde ölçmede güçlüklerle karşılaşılmaktadır (kişilerin okuryazarlık indeksinin düşük çıkma kaygısı ile katılıma isteksiz olması, çekinmesi ve dürüst cevap vermemesi, eğitim seviyesi düşük kişilerin çekingen kalması ve istediklerini tam olarak ifade edememeleri, sağlık okuryazarlığının eğitim seviyesi ile doğrudan bir ilişkisi olmaması (44) vb.)

Sağlık okuryazarlığının ideal ölçümünün kısa ve hızlı olması, temel okuryazarlığa ek olarak sağlık ve sağlık sistemi hakkında eleştirel yaklaşımı da değerlendirebilmesi beklenmektedir (14). Kavram ortaya çıktığı ilk yıllarda “Size bir sağlık materyali verildiğinde anlıyor musunuz?” ve “Sağlık materyallerini okurken yardıma ihtiyaç duyuyor musunuz?” tarzında sorular sorularak sağlık okuryazarlık indeksi hesaplanmaya çalışılmıştır (45). Giderek önemini arttırması ile ölçek geliştirme çabaları artmıştır. İlk geliştirilip kullanılan ölçek Ulusal Yetişkin Okuryazarlık Değerlendirilmesi Ölçeği (National Assessment of Adult Literacy (NAAL))’dir. Sağlık çerçevesi kapsamında kullanılan diğer kelime tanıma testleri ve sağlık okuryazarlık indeksini ölçen testlerden bazıları şunlardır:

a) TOFHLA (The Test of Functional Health Literacy in Adults), özellikle sayısal ve sözel becerileri anlama kapasitesini ölçmeye yönelik geliştirilmiştir. 50 maddesi okuma, 17 maddesi sayısal hesap içeren iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda

23

tanı yöntemleri, medikal tedavi içeren reçeteler ili ilgili yönlendirmeler ve sağlık bilgileri ile alakalı sorular yer almaktadır. İkinci kısımda ise sağlık muayenesi ile ilgili günlük yaşantıdan bir senaryo verilip bununla alakalı boşlukların akıllarındaki uygun kelimeler ile doldurulması istenmektedir. Ölçeğin skoru 0 ila 100 arasında değişmektedir. Puanı 60’ın altında olanlar yetersiz, 60 ile 74 arasında olanlar düşük, 75 ila 100 arasında olanlar yeterli sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip olarak kabul edilmektedir. Ölçeği değerlendirme süresi yaklaşık 18-22 dakika sürmektedir (46).

b) S-TOFHLA (Short- The Test of Functional Health Literacy in Adults), TOFHLA’

nın kısaltılmış versiyonu olup yazılı dokümanları okuma ve anlama becerileri üzerine yönelmiş cümle tamamlama testidir. İki bölümden oluşmakta ve cümleler 36 tane boşluk doldurma içermektedir. Ölçeğin ilk 17 cümle tamamlama kısmından oluşan bölüm sağlık konularında terimleri içermekte, kalan 19 cümle tamamlamadan oluşan bölüm ise örnek verilen bir hastalık durumu ile sağlık sistemi içerisinde neler yapılması gerektiğini içermektedir. Ölçek toplamda 36 puandan oluşmaktadır. 0 ila 16 arasında puan alanlar yetersiz, 17 ila 22 puan arasında alanlar düşük, 23 ila 36 arasında puan alanlar yeterli düzeyde sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip olarak sınıflandırılmıştır. Ölçeği doldurma süresi 7 ila 10 dakika arasındadır (47).

c) REALM (Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine), sağlıkla ilgili zorluğu giderek artan 66 kelimenin telaffuzundan oluşan bir kelime tanıma testidir.

Bireylerden bu kelimeleri yüksek sesle okumaları istenmektedir. Doğru telaffuz edebildikleri kelimelere göre puanlama yapılmaktadır. Doğru telaffuz edilen kelimelerin 0 ila 44 arasında olanlar yetersiz, 45 ila 60 arasında olanlar düşük, 61

24

ila 66 arasında olanlar yeterli sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip olarak değerlendirilmektedir. Test yaklaşık 2 ila 3 dakika arasında sürmektedir (41).

d) MMSE (The Mini-Mental State Examination), hastaların bilişsel işleyişini değerlendirmeye yarayan bir testtir. Çok sayıda sorudan oluşan test yaklaşık 5 ila 10 dakika sürmektedir. Bu test hastaların muayene öncesinde klinisyene sağlık okuryazarlığı hakkında bilgi vermektedir.

e) WRAT-R (The Wide-Range Achievement Test-Revised), 5 ila 75 yaş aralığındaki bireylerin kelimeleri telaffuz etme becerilerini değerlendiren yaklaşık 10 dakika süren bir testtir. Bu testte kelimelerin anlaşılması ile ilgilenilmemektedir (48), (49), (28).

f) MART (The Medical Terminology Test), diğer telaffuzu değerlendirme testlerine benzer olarak geliştirilmiş bir test olup diğerlerinden farklı olarak kişilerin telaffuz edemedikleri kelimeleri neden okuyamadıkları konusunda açıklama yapmaları istenmektedir. Bu test kişilere bahane bulma ve açıklamalar yapma konusunda olanak sağladığı için sağlık okuryazarlık düzeyi düşük olan hastalara daha az endişe verici olarak görünmektedir (48).

g) One-or-Two Question Tests, tek veya iki soru ile kişinin sağlık okuryazarlık düzeyi ile ilgili genel bir değerlendirme yapan testtir. Bu sorulara cevap verebilen kişilerin sağlık okuryazarlığı hakkında genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır (50)

h) SOFT-R( The Slossan Oral Reading Test-Revised)

i) NVS( Newest Vital Sign Test), bireyin bir besin etiketini okuma ve anlamasını ölçen toplamda 6 sorudan oluşan ve 3 ila 6 dakika arasında süren bir testtir. 0 ila 1 doğru yanıt verenler muhtemelen sınırlı sağlık okuryazarlığı, 2 ila 3 doğru yanıt

25

verenler sınırlı sağlık okuryazarlığı, 4 ve daha üzeri doğru yanıt verenler yeterli sağlık okuryazarlığını ifade etmektedir (46).

j) Instrument for Assessment of Health Literacy, 2009 ile 2012 yılları arasında Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Projesinde (HLS-EU) kullanılmış, 47 sorulu üç sağlık sürecini (hastalıklardan korunma, sağlığın daha iyiye götürülmesi, sağlıkta hizmet sunumu) ve dört bilgi işleme sürecini (erişme, anlama, değer biçme, uygulama) içeren bir testtir (1). Türkçe geçerlilik ve güvenirlik çalışması Çimen ve Bayık Temel (2015) tarafından yapılmıştır (51).

k) YSOÖ (Yetişkin Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği), Sezer ve Kadıoğlu tarafından 2012 yılında Türkçe konuşan bireyler için geliştirilmiş 23 maddeden oluşan bir test olup yetişkin bireylerin sağlık okuryazarlığı konusundaki yeterliliğini değerlendirmeyi hedeflemiştir. Sağlık bilgileri ve ilaç kullanımı ile ilgili 22 soru, organların vücuttaki yerini bilme ile ilgili 1 sorudan oluşmaktadır (52).

l) TSOY-32 (Türkiye Sağlık Okuryazarlık Ölçeği), Sağlık Okuryazarlığı Ölçek Geliştirme Çalıştayı ve ASOY-TR Çalışmasında edinilen deneyimler ışığında, yeni likert ölçeği için kavramsal çerçevede bir değişikliğe gidilmiş; ülkemiz özelinde kavramsal çerçevenin “hastalıklardan korunma” ve “sağlığın geliştirilmesi” boyutlarının birleştirilerek birlikte değerlendirilmesine karar verilmiştir. Bu amaç doğrultusunda çalıştayda önerilen maddelerin kullanılması ile 32 maddeden oluşan bir ölçektir (53).

26