Manes takimmdan

Sayi :

4

Ekim 2003

KAYA SANSARI (Martesfoina)'NIN

DAVRANIS 6ZELLiKLERiNE GENEL BiRBAKIS

Ahmet

Selcuk

OZEN*

Ozet

Bu caltsmada, /996-2002 yillan arastnda, Turkiye 'de yayilts gosteren Martes foina 'nin hem dogal yasam alanlartnda, hem de lzmir, Kutahya ve Tekirdag illerinden yakalanan don adet ornegin laboratuardaki bazi davranis ozellikleri degerlendirilerek kaydedilmistir.

Anahtar Kelimeler: Davrants, Manes foina

1.

GiRiS

Turkiye 'de yayihs gosteren sekiz memeli takimmdan biri olan Carnivora (Etcillerj'run taksonomi, ekoloji ve biyolojik ozellikleri ile ilgili yeterli say Ida ve doyurucu calismalar mevcut degildir, Yapilan cahsrnalann cogu da avcihga dair bilgiler icermektedir (1-3). Bunun en onernli sebepleri, kamivor tOrlerinin cogunun gececil olmasi.cok hizh hareket etmeleri ve insan saglrgi icin buyuk risk tasimalandir.

Orman ekosistemlerinin insan eliyle tahrip edilmesi, erozyon, kirlilik ve asm avcihk gibi faktorler, Turkiye'de Carnivora'ya mens up Martes martes (Agac

*

^Dumlupmar Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakultesi, Biyoloji Bolurnu, Kutahya, Turki ye aselcuk@dumlupinar.edu.tr

DUMLUPINAR UNivERSiTESi

sansan), Lynx lynx (Vasak), Hyanea hyanea (Sirtlan) ve Lutra lutra (Su samuru) gibi turlerin nesillerini tehlike smmna getirmis bulunmaktadir (4,5).

Bu takimm en cok zarar goren taksonlanndan biri de Mustelidae (Sansargiller) dir. TUrkiye'de, bu familyamn Martes cinsine bagh Martes martes

(Agac

sansan) ve Martes foina (Kaya sansan) olmak uzere iki turu yayihs gostermektedir (1,2,5).

Ozen (5), cok kaliteli olan kurku sebebiyle asm de recede avlamlmasim ve yasama alam olarak da orman gibi ekosistemleri tercih etmesini sebeb gostererek Martes martes'in TUrkiye'de yok olmak uzere oldugunu kaydetmektedir. Arastmci, Martes foina'nm ise, ekolojik bakimdan hosgorustmun daha genis oldugunu, dogal habitatlannm yam

sira,

sam an ILk,

ahir

ve evlerin

can

aralannda bile yasayabildigini ve bu baglamda da populasyon durumunun iyi oldugunu ifade etmektedir.

Tiirkiye'de, Camivora'ya mens up olan tUrlerin davrarns ozelliklerini de dogrudan konu alan herhangi bir cahsma mevcut degildir. Bununla birlikte, Ozen (6), "Kaya Sansannm Bazi Vokal Seslerinin Analizi" bashgi altmda, turun ses ile ilgili davrarus ozelliklerini belirtmistir. Bu turun, TUrkiye'deki yayrhsi ve beslenme biyolojisi hakkmda smirh da olsa cahsmalar mevcut iken, davrams ozellikleriyle ilgili herhangi bir cahsma bulunamamaktadir. (5,7-8). Hayvanlarda davrams ozelliklerinin ortaya cikarttlarak bilinmesi, taksonomik cahsrnalarda ozellikle de

"gama taksonomi safhasmda" buyuk bir onem tasrrnaktadir.

Kuslardan Paridae

familyasina

bagh Parus ve Psaltriparus cinsleri yuva yapma davraruslanndaki farkhhklara gore birbirinden aynlrmslardir (9). Yilmaz (9)'a gore Adriaanse, 1948 yihnda Ammophila campestris (Kum ansijde yuva yapma davrarus ozelliklerini incelernis ve iki adet ikiz tUrUn

varhgrm

ortaya

crkarrmsnr.

Alemdar (10) ise, Drosophila cinsine bagh iki sibling turun biyolojik davramslanm kaydetrnistir.

Bu

calismanm

esas

amaci.Turkiye'nin

yaban hayvanlanndan ve biyolojik zenginliklerinden biri olan ve genis bir yayihs gosteren, Martes foina'tun bazi davrams ozelliklerini

arasnrmaktrr.Bu

vesileyle,bu turle ilgili ileride

yapilabilecek

gama taksonomi seviyesindeki calrsmalara istk tutmak ve nesillerinin tehlike altma girdigi olasi bir durumda da koruma cahsmalanna yardimci olmak bu cahsmamn diger bir amaciru olusturmaktadir.

2. MALZEME VE YONTEM

Bu cahsmada, TUrkiye'nin yedi bolgesinde ve dort mevsimde, Martes foina'tun biyolojisi, ekolojisi ve taksonomisi ile ilgili yapilan bir cahsrna sirasmda arazide tutulan kayitlar ile yas esey ve cografik olarak herhangi bir aynm yapilmadan yakalanarak laboratuarda gozlem altmda tutu Ian dort adet Martes foina ornegi degerlendirilmistir. Bunlara ait bilgiler cizelgede sunulmustur (Cizelge I).

Orneklerden birisi gozu acilmadan yavru iken yakalanrmsnr, Digerlerinin dis asmtm derecelerine, meme ve testislerinin belirgin olup olmamasma bakilrrus, erkeklerden birinin gene, digerinin ve disi bireyin ise ergin oldugu tespit edilmistir.

Hayvanlar laboratuarda bazen yalmz.bazen de ikisi ve ucu birlikte bulunacak halde

gozlem altmda

bulundurulmuslardrr,

Genelde serbest, bazen de 40x60x 150 em ebadmda ahsap ve ustu tel orguyle kapanlrms ozel kafeslerde

bulundurulmuslardir,

C;izelge 1. Laboratuarda gozlem altmdaki Martes foina omeklerine ait bilgiler.

Omek no Ya~

Eseyi Yakalama tarihi ve yeri Son bakim tarihi donerni

1 Yavru ~ 6 Mayis 1996, izmir 17 Nisan 19998

2 Ergin ~ 7 Haziran 1996, Kutahya 15 Agustos 1996

3 Gene ~ 17 Temmuz 1996,

4 Arahk 1996 Kutahya

4 Ergin

'i?

5 Ocak 1998, Tekirdag 1 Mart 2000

Martes foina'nm karnivor ozelligi dikkate ahnarak verilen diyetlerde agirhk olarak hayvansal orijinli besinlere onem verilmis, mineral mad de ve vitamin ihtiyaclanm

karsilarnak amaciyla

da farkh turde taze ve haslanrms kuru meyveler ilave edilrnistir, Her iki kategorideki besin tilrlerinin secirni rastgele

yaprlrnrsnr,

Hayvanlara bazen mama, silt, bal, yumurta ve mereimek corbasi gibi hazir yiyeeekler de verilmistir, Laboratuardaki gozlemler bazen laboratuar icinde bazen de dismda peneereden gilniln her saatini kapsayaeak sekilde yapilrmsnr.

3. BULGULAR

Martes foina'nm dogal yasarn alanlarmdaki davramslannm gozlenmesi oldukca zordur. Cunku, bu turun bireyleri; gececildirler, belli bir

yuvayt

uzun sure kullanmazlar, toplu yasamazlar ve insam gordukleri zaman da hem en aktivitelerini durdurur ve en yakm bir yere gizlenerek kamufle olurlar. Bunlarm dismda, 90k hizh ve sessizce hareket ederler. Genelde gunduzleri uyurlar, aksamm alaca karanhgmda yuvadan disanya cikarlar. Laboratuardaki gozlemlerde, bireylerin en aktif olduklan zamanm geee 02 oldugu tespit

edilmistir,

Hibernasyon (kis uykusu) gostermezler.

Yagish havalarda yuvalarmdandan cikmamaktadirlar. Kaburga kemiklerinin gogus kemigine dogru olan bolgelerinin yandan fazlasi esnek kikirdak dokudan yapilrms olmasi sebebiyle baslanm sokabilecekleri kadar kucuk bir captaki butun delik veya kovuklara girebilmektedirler. Laboratuarda serbest birakilan bir ornegin, zeminin toprak olmasi sebebiyle kapi altmdan "U" seklinde ve vucut genisligi 019UsUnde tertipli ve duzenli bir tilnel kazarak

kacngi

tespit edilmistir, Beden yaprlan 90k ceviktirler. Puruzlu duvarlara ve peneere perdelerine nrmanabilmektedirler,

Basasagi

pozisyondayken arka ayaklanm geriye donderebilecek ve bulundugu zemine penceleriyle tutunarak

asagiya

dogru sarkabileeek bir ozelliktedir. Bu ozellik, on un 90k yuksek ve tehlikeli olan kayahk ve yuksek duvarlardan asagiya inmesinde buyuk onem tasimaktadtr. Vucutlanmn zorlukla sigabildigi ve onlerinin kapah oldugu dar koridorlardan, baslanm on ayaklannm arasmdan "C" biciminde

DUMLUPINAR UNivERSiTESi

gecirip ani bir takla hareketi ile arkaya donerek kurtulabildikleri gozlenmistir, Martes foina, arka patteleri uzerinde durabilmekte ve bu vesileyle vucut yuksekligini arttirarak daha genis bir alarn gozetleme ve tamma firsanm elde edebilmektedir. Yuruyerek, kosarak ve on ayaklarmm bulundugu zemine arka ayaklanm aym anda getirerek tavsanlar gibi adeta hoplayarak,sekerek de hareket edebilmektedirler (Sekil I).

~.,

I

c.:.

_{. I}

1

J

Sekil 1. Yuruyen ve ark a patteleri uzerinde duran gene ve erkek bir Martes foina.

Vucudunun uzun ve silindirik, ayaklannm da cok krsa olusu sebebiyle, sekerek daha hizh hareket edebilmektedir. Bu hareket tarzmda, hayvanm dort ayagi da yerden kesildigi esnada vucut sirt bolgede kamburlasmaktadir.

Arazide yapilan gozlemlerde, kurt kapanma ayaklariru kaptirrrus bireylerin, krsilan bolgeyi disleriyle kopartarak kurtulduklan tespit edilmistir. Yavru donerninden itibaren laboratuarda gozlern altmda tutulan bir ferdin psikolojik olarak rehabilitasyonu saglandigi takdirde insana saldrrmadigi, hatta oksanmasma bile tepkisel bir davrarus sergilernedigi kaydedilmistir. Ancak , gene ve ergin bireyler, vucutlanna yapilan herhangi bir temasa karst tstrma davramsiyla tepki gostermektedir, Turkiye genelini kapsayan ve 33 ilde yapilan arazi calismalan sirasmda, sansarlann insana saldirdigma dair herhangi bir haber yada bilgi kaydedilernernistir. Laboratuar ortammda da serbest halde gezerlerken insandan daima kacmislar ve yuvalanna (kafeslerine) girerek gizlenme davrarusi gostermislerdir. Kaya sansarmm npkr tilkiler gibi "olu davramsi'' sergiledikleri de gozlenmistir, Bir defasmda, avcilar tarafmdan kapana yakalanarak sag on ayag:

kopmus olan bir ornegin laboratuarda tedavisi esnasmda uyuma numarasi gosterdigi, yanmdan ayrildiktan birkac sn icinde acik bulunan pencereden kacmasmdan anlasilrmsnr. Yakalanmasi amaciyla arakasmdan kosuldugunda ise durarak ve donerek rahat bir tavirla baktigr, bu davramsuu birkac kez tekrarladiktan soma gozden kayboldugu kaydedilmistir.

Beslenme rejimi bakrmmdan her ne kadar etcil gorunse de, yapilan gozlemlerde sasilacak derecede meyveye dusktm oldugu tespit edilrnistir. Bocek (Muscidae) larvalan, bahk (Engraulidae), kus (Phasianidae, Hirundinidae) ve kucuk memeli (Mus musculus, Rattus rattus) gibi bazi hayvan ttirlerinin yansira, dut (Morus), incir (Ficus), tiztim (Vitis) ve bogurtlen (Rosa) gibi bitki cinslerine ait meyveleri de tercih ederek yemektedirler. Laboratuvardaki bireylerin, bu besinlere ek olarak yogurt, silt, yumurta, bal ve mercimek corbasi gibi yemek cesitlerini de yedikleri tespit edilmistir . Kaya sansan suya fazla bagimh bir hayvan degildir, Bir defasmda, aralik aymda laboratuvarda tek halde bulunan 2 numarah ornegin suyu 15 gun ihmal edilmis, ancak saghk durumunda herhangi bir rahatsizhk tespit edilernemistir. Hem arazide, hem de laboratuvarda yapilan gozlernlerde ihtiyaclanndan fazla besinleri ve ozellikle yumurtalan agrzlannda yuvalanna tasiyarak depoladiklan tespit edilmistir. Yumurtalan agtzlarmda tasirlarken yere hie dusurmemeleri ve kabuklanru dahi catlatmamalan ilginc olan davraruslanndandir.

Bu davrarns kahbmm dogustan kazarulrms oldugu, yavruluk doneminden itibaren yalmz birakrlrrus olan 1 numarah ornekte test edilerek dogrulanrmsnr. Kaya sansannm yumurta yeme davrarusi da oldukca enteresandir. Hayvan once yumurtayi on patteleriyle sikica kavramakta; sonra ust bolgesinin genelde ortasmdan agizlannm girebilecegi bir capta delik acmakta ve bu delikten muhteviyatim icmektedirler, Dikkat edilecek bir nokta da, icerisi bosaltilrrus olan yumurtalann kabuklan uzerinde acilmis olan deliklerin cevresinde herhangi bir catlama izinin bulunmayrsidir (Sekit z).

~ekil2. Martesfoina tarafindan ici yenilerek bosalnlan tavuk yumurtalan

Bu durum, kaya sansanmn yumurta yeme konusunda ne denli uzmanca bir davrams sergiledigini gostermesi bakimmdan onern tasrrnaktadir.

insanlar, eski caglardan itibaren "mumyalama" kulturunu surdure gelmislerdir.

Bu kulturun temel esprisi, kutsal sayilan ve sevilen kisilerin oldukten sonra bedenlerinin curutulmeyerek ebedilesmesini esas almaktadir. Yapilan gozlernlerde Kaya sansannm da benzer bir metot gelistirdigini, ancak daha farkh bir amac icin kullandrgi tespit edilmistir. Kaya sans an , ihtiyacmdan fazla olan hayvansal besinleri, mikroorganizma, sinek.bocek ve frrsatci diger hayvanlara karst korumak, deyim yerinde ise onlan "kurda kusa yem etmemek" icin mumyalama davrarusmi ortaya koymaktadir, Hayvan once, besinin hava ile temas edebilen btittin ic ve dis ytizeyine agiz salgrlanrn diliyle stirmektedir. Bu davrarus, besin tizerinde birinci mumya tabakasmm (zirhmm) olU~maS1I11saglamaktadir. Sonra, bu tabakarun tizerine antis bezlerinin salgilanm stirerek besin tizerinde ikinci mumya tabakasmt olusturrnaktadir. Birinci tabaka, besin ilzerinde bakteri, mantar sinek ve bocek

DUMLUPINAR ONivERSiTESi

tilrlerinin yasayabilme imkamm ortadan kaldinrken, ikincisi de, besinin koku ve tad (aroma) ozelligini bozmakta ona diger firsatci hayvanlarm yaklasmasim engellemektedir. Sansann laboratuvarda mumyalarrus oldugu buyuk hacimdeki hayvansal besinleri tuketirken takip etmis oldugu metot da en az mumyalama davramsi kadar ilginctir, Ornegin, tuyleri yolunarak verilmis ve hayvan tarafmdan mumyalanrms bir tavuk govdesinin belirli bir noktadan gene Ide gogUs aln bolgesinden itibaren yemeye baslamaktadir. Her yeme davramsmda.bu merkezin cevresi biraz daha genisletilmekte ve mumyalanmis yuzeye dokunulmadan adeta besin oyulmaktadir. Eger, hayvan aym cesit besini uzun bir sUre tiiketmek gibi bir problemle karsilasirsa ne yapar? Milyonlarca yildir degiserek gelen ekolojik sartlar ve bun lara karst kazamlan davrarnssal evrim, Kaya sans anna boylesi bir problemin cozumunde de gerekli olan tecrtibe ve bilgi birikiminin elde edilmesine imkan taruyabilmistir. Hayvanlar, problemi leslerin uzerinde sinek larvalanru yetistirerek cozmuslerdir. Dogal ortamlannda ve laboratuarda yapilan gozlemlerde sansann, lesler uzerinde gelisen sinek larvalanm da yedikleri tespit edilmistir, Bilindigi gibi larvalar, uzerinde gelistigi lesten miktar ve cesit olarak daha zengin bir protein yapisma sahiptir. Bu sebeple tercih edilerek yenilen bir besin ozelligi tasimaktadirlar.

Hayvanlar cok ac dahi olsalar, yanlannda insan bulundugu zaman, tercih derecesi yuksek olan besinlere bile onem vermemektedirler. Laboratuarda uzun sure yalruz brrakilan l nolu ornegin beslenme davramsi, yanma baska bir ornegin getirilmesi sonucu degismistir, Ornek olarak, yalmz halde iken diyetinde mama, tavuk parcalan, bal ve yemek cesitleri bulunan yavru bireyin yanma ergin bir bireyin getirilmesiyle, sadece mama yemeye basladrgi ve bu davranrsim 10 gun boyunca devam ettirdigi kaydedilmistir. Serbest hal de bulunan bireylerin kafeslerine girmelerini saglamak icin ateste kizarnlrms tavuk parcalan hayvamn gizlenmis oldugu mekan ile kafesi arasmdaki zemine surtulmus ve sonra kafes icerisine brrakilrmsttr. Sonucta, besinin kokusuna gudulenen hayvan harekete gecerek, kokunun izini takip etmek suretiyle kafesine girme davramsi gostermistir.

Laboratuarda yapilan gozlemlerde, hayvanlarm insam gordugu zaman kendi turune has bir koku salgrladiklan, bu kokunun biyolojik alanlanna yaklastikca daha da arttig: kaydedilmistir. Bilindigi gibi Kaya sansanrun annsunde mercimek buytiklugu kadar iki adet san renkli koku salgilayan bezler bulunrnaktadir.

Hayvanlann haberlesme ve tepkisel davraruslannm ortaya konrnasmda vokal seslerin buyuk bir onemi bulunmaktadir. Vokal sesleri analiz edildiglnde, A, B ve C sesi diye kategorilere aynlan ily tip ses nesrettikleri tespit edilrnistir (6). Bunlardan A tipi, "Hornurtu ve benzeri sesler" olup frekansi 400-1800 Hz, stiresi ise 0.80 sn dir. Bu ses tipi, stiresi en kisa olan sestir. Hayvan endiselendigi yada korktugunda bir tepki davranrsi olarak bu ses tipini nesretmektedir, 8 tipi ise, "bagirrna sesleri"

dir. Frekansi 1800-2200 Hz, stiresi de 0.95 sn dir. Kavga sirasinda muhatabim korkutmak ve caydirrnak amaciyla nesredilrnektedir. C tipi ses de, en uzun sureli ve en ince ses tipidir. Frekansi 200-2600 Hz, stiresi ise 3.05 sn dir. Bu ses, korku ve saskmlik duygusu veren uyanlara karst hayvanm butun gucuyle "ciyaklayarak"

ortaya koydugu tepkisel bir davramsi yansitrnaktadtr,

4. T ARTI~MA VE SONU<;

Kaya sansan, hem gececil hem de ytrtict olup 90k hizh hareket edebilme kabiliyetine sahiptir. Bu sebepten dolayi, dogal yasama alanlanndaki davraruslanmn yeterli derecede incelenebilmesi icin dogal ortamlarmda gozlemlerin yaptlrnasi yada laboratuarda en az on erkek, on adet disi bireyden olusan bir populasyona ihtiyac bulunmaktadir. Bununla birlikte, yavru bakirm davranrslanrun da aydtnlatrlmasi gerekmektedir. Bu cahsrna da kaydedilmis olan bulgular, su ana kadar bu tUriin davrarus biyolojisi hakkmda ortaya

konamamis

bilgileri kapsamaktadir. Hayvanlann flort ve diger seksuel davraruslanyla yavru

bakrmlanrun

tespit edilebilmesi icin daha genis bir zamana ve maddi imkanlan yeterince saglanabilen bir projeye ihtiyac bulunmaktadir.

Arastirma sonuclanrmz, Kaya sansanrun hareket, beslenme ve insanla iliskileri gibi konulardaki davrarus sekillerinin aydmlanlmasmda doyurucu bilgiler ifade etmektedir. Bu veriler, ileride aym konu hakkmda yapilabilecek arasnrmalara ve ozellikle seksiiel davrarnslannm aydmlatilmasma isik tutulabilmesi bakimmdan onernlidir.

Bir hayvan tliriinlin ekosistemdeki rolunun bilinmesinde, insana donuk faydalanrun ortaya crkarnlabilmesinde ve populasyon yapismm tehdit altmda oldugu olasi bir donemde yapilacak koruma cahsmalannda, suphesiz 0 turun, tiir ici ve tiir dis: davrarus biyolojilerinin bilinmesi buyuk onem tasimaktadir. Kaya sansan yaban hayati mensubu tiirlerdendir. Yaban hayvanlan insan icin birer hayati gosterge vasrtasidrrlar. Bu vesileyle, onlarm biyolojisi, ekolojisi ve bu baglarnda davrams ozelliklerinin yeterince aciga cikanlmasi buyuk onem tasimaktadir.

5. KA YNAKLAR

(1). Kurtonur, C, Ozkan, B., Albayrak,

L,

Kivanc, E., Kefelioglu, H., 1996, 'Memeliler' Edit. Kence, A., ve Bilgin, C, Tiirkiye Omurgalilar Tiir Listesi, TUBiT AK, Nurol Matbaacilrk A.S., 3-23 s.

(2). Albayrak,

L,

Parnukoglu, N., 1998, 'Bibliography of Turkish Carnivores (Mammalia.Carnivora)', Comrnun. Fac. Sci. Univ. Ank. Series C, V. 15. pp.

1-20.

(3). Hus, S., Goksel, E., 1974, 'Av Hayvanlart ve Avcilik', istanbul Univ. Orman Fak. Yaymlan No: 1971. O.F. Yaym No: 202. istanbul. lkinci bash Kurtulus matbaasi.

(4). Albayrak,

L,

2001, 'Tiirkiye'nin Memeli Hayvanlarz ve Korunmast'; 21.

Yuzyila Girerken Tiirkiye'nin Biyolojik Zenginlikleri ve Sorunlan, Ankara, s: 5-9.

DUMLUPINAR UNivERSiTESi

(5). Ozen, A.,S., 1999, 'Turkiye'deki Agat; Sans an (Martes martes) ve Kaya Sans an (Martes foinaj'ntn Durumu (Carnivora:Martes)', I. Uluslar arasi Dogal Cevreyi Koruma ve Ehrami Karacarn Sempozyumu, 23-25 EylUI 1999, Kutahya, s: 577-584.

(6). Ozen, A.,S., 2000, 'Kaya Sans an (Martes martes Erxleben, 1777)'na Ait Bazi Vokal Seslerin Analizi', Dumlupmar Univ.Fen Bil. Enst. Dergisi, Ocak 2000, SayI:J, s: 59-64.

(7). Ozen, A.,S., 2002, 'Tutsak Kaya Sansannin (Martes foina) (Mammalia.Carnivora) Beslenme Biyolojisi', Dumlupinar Oniv. Fen Bil.

Enst. Dergisi, Mayis 2002, s: 23-28.

(8). Kumerleove, H., 1978, 'Turkiye 'nin Memeli Hayvanlart", ist. Oniv. Orman Fak. Dergisi, 281B(l), s: 178-204.

(9). Yilmaz,

i.,

1997, 'Taksonomik Zoolojinin Prensipleri ve Metotlart", 1. Baski, Caglayan rnatbaasi, izmir, s:209.

(10). Alemdar, N., 1982, 'Ba$SIZ Disi Yontemiyle D. athabasca ve D. azieco

Sibling Tiirlerinde Biyolojik Davranislartn Analizi', Ataturk Dniv. Fen Fak.

Dergisi, Cilt 1, ozel sayi, s: 29-38.