TUTSAK KAYA SANSARININ (MA R TE S FOINA) (MAMMALIA : CARNIVORA) BESLENME BİYOLOJİSİ
The Feeding Biology in Captive Beech Marten (Martes foina) (Mammalia : Carnivora)
Ahmet Selçuk ÖZEN*
ÖZET
Bu çalışmada, 1996 -2000 yılları arasında, İzmir, Kütahya ve Tekirdağ illerinden yakalanan dört adet Martes foina (Kaya sansarı) örneğinin lahora tu vardaki beslenme biyolojisi araştırılmıştır. Besin analizi sonucu, alman hayvansal ve bitkisel (meyve) türlerin bağlı olduğu sistematik kategoriler ile bunların tercih edilme dereceleri tablolar halinde sunulmuştur.
ABSRACT
The feeding biology of four Martes foina (Beech marten) samples, caught in İzmir, Kütahya and Tekirdağ between 1996-2000, in the laboratory was searched in this study.Acording to the results of the nutrition analyses, it was determined that origin of the food taken was animal and plant (fruits).The systematic categories these food and the level of them that animal prefer was presented as tables.
Anahtar Kelimeler : Martes Foina, Besin, Beslenme Biyolojisi Key Words : Martes Foina, Food, Feeding Biology.
* Dumlupınar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kütahya
l.GİRİŞ
Türkiye’de, son 40 yılda, Mammalia (Memeliler) sınıfına mensup olan türler hakkında yapılan çalışmalar, önceki dönemlere göre kayda değer bir hız kazanmıştır.Fakat, bu çalışmaların büyük bir bölümü küçük memeli takımları ile ilgili olup, daha çok sistematik ve yayılış konularını kapsamaktadır (Kurtonur ve ark., 1996). Bu sınıfın büyük memeli takımlarından biri olan Carnivora (Etçiller)’nm taksonomi, ekoloji ve biyolojisi hakkında yeterli sayıda ve doyurucu bilgiler mevcut değildir (Albayrak ve ark., 1998). Bunun başlıca nedenleri: kamivorların gececil olmaları, çok hızlı hareket etmeleri ve en önemlisi de insan sağlığı için büyük bir risk taşımalarıdır.
Günümüzde ormanların tahrip edilmesi, erozyon ve kirlilik, Carnivora mensubu pek çok türün doğal yaşam alanlarını gittikçe daraltmaktadır. Bununla birlikte, kürkleri için zehirlenerek ya da vurularak aşırı derecede öldürülmektedirler. Bu olumsuz gelişmeler ise, onların tür ve birey sayısı bakımından azalmasına sebep olmaktadır.
Bu takımın en çok zarar gören familyalarından biri de Mustelidae (Sansargiller)’
dir.Türkiye’de, bu familyanın Martes cinsine bağlı, Mcırtes martes (Ağaç sansarı) ve Martes foina (Kaya sansarı) türleri yayılış göstermektedir. Özen (1999), çok kaliteli kürkü için aşırı derecede avlanılmasını ve orman gibi özel habitatları tercih etmesini sebep göstererek, Martes martes'in, Türkiye’de yok olmak üzere olduğunu belirtmektedir. Araştırıcı, Martes foina'm ise, diğerine göre ekolojik hoşgörüsünün daha geniş olduğunu, doğal habitatların yanısıra, samanlık, ahır ve evlerin çatı aralarında bile yaşayabildiğini ve bu sebeple populasyon durumunun daha iyi olduğunu kaydetmektedir.
Türkiye’de, bir kamivor üyesi olan, Martes foina'nm beslenme biyolojisi hakkında, örneğe dayalı herhangi bir çalışma mevcut değildir. Bu çalışmanın esas amacı, Türkiye’nin biyolojik zenginliklerinden biri olan ve geniş bir yayılış gösteren, Martes foina'nm beslenme biyolojisini laboratuvar ortamında mümkün olduğunca ayrıntılı bir şekilde incelemektir.Bu vesileyle, bu tür hakkında bilgi eksikliğini gidermek ve populasyon yoğunluklarının azaldığı olası bir durumda, hayatta kalabilmelerini sağlamak için alınacak koruma tedbirlerine ışık tutmak, bu çalışmanın diğer amacını oluştunnaktadır.
2.MALZEME ve YÖNTEM
Bu çalışmada, yaş, eşey ve coğrafık olarak herhangi bir ayırım yapılmadan yakalanan dört adet Martes foina örneği kullanılmıştır. Bunlara ait bilgiler tabloda kaydedilmiştir (Çizelge 1).
Örneklerden birisi, gözü açılmadan yavru iken yakalanmıştır. Diğerlerinin diş aşınım dereceleri ile meme veya testislerinin belirgin olup olmamasına bakılmış, erkeklerden birinin genç, diğerinin ve dişi bireyin ise ergin olduğu tespit edilmiştir.
Hayvanlar, laboratuvarda bazen yalnız halde, bazen de ikisi veya üçü bir arada bulunacak şekilde gözlem altında bulundurulmuştur. Genellikle, oda içerisinde serbest bırakılmışlar, kafeste ise çok az süreyle tutulmuşlardır.
Martes foina 'nın, kamivor özelliği dikkate alınarak, verilen diyetlerde ağırlık olarak hayvansal orijinli besinlere önem verilmiştir.Vitamin ve mineral madde ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla, farklı türde taze ve kurutulmuş meyveler ilave edilmiştir. Kum
meyvelere su emdirildikten sonra yiyecek kablarına bırakılmıştır. Hem hayvansal, hem de bitkisel orijinli besinlerin seçimi rastgele yapılmıştır.
Çizelge 1. Martes Foina Örneklerinin Laboratuardaki Bakım Süreleri
No Yaş
dönemi Eşeyi Yakalanma tarihi ve yeri Bakım süresi
I Yavru â 6 Mayıs 1996
İzmir
17 Nisan 1999 (Doğaya bırakıldı)
11 Ergin â 7 Haziran 1996
Kütahya
15 Ağustos 1996 (Doğaya bırakıldı)
III Genç
s 17 Temmuz 1996
Kütahya
4 Aralık 1996 (Kuyruk enfeksiyonundan
ölmüştür)
IV Ergin ? 5 Ocak 1998
Tekirdağ
1 Mart 2000 (Doğaya bırakıldı) Yapay besin olarak, bazı yemekler ile belli oranlarda süt, yumurta, un, şeker ve yağdan meydana gelen bir karışımın pişirilmesiyle yapılan ve “mama" adı verilen özel bir besin verilmiştir. Bu besin, yavru bireye de ilk üç ay temel besin olarak verilmiştir.
Besinlerin hayvanlar tarafından tercih edilme derecelerini belirtmek amacıyla, “+” işareti kullanılmıştır. Dereceler; birinci (++++), ikinci (+++), üçüncü (++), dördüncü (+) diye belirtilmiştir. Tercih edilmeyenler ise, işaretiyle gösterilmiştir.
Beslenme rejiminde yer alan hayvansal besin türlerinin teşhisinde literatürlerden (Demirsoy 1983 ve Kuru 1994) faydalanılmış, bitkisel türlerin teşhisi ise konunun uzmanına yaptırılmıştır.
3.TARTIŞMA ve SONUÇ
Araştırma sonuçlarına göre, hayvanların yaş, eşey ve coğrafık özellikleri dikkate alındığında tüketilen besin türlerinde herhangi bir farklılık tespit edilmemiştir.Bu sebeple, bütün örneklerin beslenme biyolojisinde yer alan bitkisel ve hayvansal besinler birlikte değerlendirilmiştir (Çizelge 2).
Kaya sansarının ihtiyaç fazlası hayvansal besinleri, mikroorganizmalar, sinek, böcek ve diğer fırsatçı hayvan türlerine karşı korumak için ilginç bir sterilizasyon metodu geliştirdiği tespit edilmiştir. Hayvan bu amaçla, önce ağız salgılarıyla yalayarak, sonra da anüs salgılarını sürerek besinin bütün yüzeyini sterillemektedir. Sterilizasyonun etkisi, kışın 20 gün, yazın ise 10 gün kadar devam etmektedir. Hayvan sterillenmiş olan büyük parça besinleri, belli bir noktadan başlayarak yemektedir. Her yeme faaliyetinde, bu bölge, mümkün olduğunca yüzeye dokunulmadan genişletilmekte ve adeta oyulmaktadır. Aynı hayvansal besini, uzun süre tüketmeye mecbur bırakıldıklarında ise sterilizasyonu tekrarlamadıkları ve bunun sonucu leşler üzerinde oluşan sinek larvalarını da severek yedikleri gözlenmiştir. Bilindiği gibi larvalar, proteince zengin bir yapıya sahiptirler.
Kafası ve tüylerinden arındırılmış bir tavuk gövdesini, önce kanataltı (göğüs) bölgesinden, kafasını ise yumuşak kısımlarından yemeye başlamaktadır. Hayvansal besinin kısıtlı
tutulduğu zamanlarda ise, daha önce artık olarak bıraktıkları tavuk kafalarının sert bölgelerini de tükettikleri gözlenmiştir. Tüy ve tırnak gibi yapıları hariç, tavuğun bütün vücut parçalarını severek yemektedirler. Çizelgede belirtilen balık türlerini, kızartılmış olarak daha çok tercih etmekte ve hiçbir artık bırakmadan tüketmektedirler.
Çizelge 2. Martes Foina'nın Beslenme Biyolojisinde Yer Alan Hayvansal Ve Bitkisel Türler
K a t e g o r i C l a s s i s O r d o F a m i l y a S p e c i e s T e r c i h
d e r e c e s i
I n s e c t a D í p t e r a M u s c i d a e ? ( l a r v a l a r ) + +
O s t e i c h t y e s C l u p e i f o r m e s E n g r a u l i d a e E n g r a u l i s
e n c r a s i c h o l u s +
“ P e r c i f o r m e s P e r c i d a e P e r c a f l u v i a t i l i s +
“ P e r c i f o r m e s C a r a n g i d a e T r a c h u r u s t r a c h u r u s +
A m p h i b i a A n u r a B u f o n i d a e B u f o sp . -
H a y v a n s a l U A n u r a R a n id a e R a n a s p . -
b e s i n l e r
A v e s G a l l i f o r m e s P h a s i a n id a e G a l l u s g a l l u s
d o m e s t i c u s + + + +
“ P a s s e r i f o r m e s H i r u n d i n id a e ? +
M a m m a l i a A r t i o d a c t y l a B o v i d a e B o s p r i m i g e n i u s
t a u r u s ( p a r ç a ) -HH-
“ A r t i o d a c t y l a B o v i d a e O v i s a m m o n a r ie s
( p a r ç a ) + + +
A n g y o s p e r m a e U r t i c a l e s M o r a c e a e M o r a s a l b a + + + +
“ U r t i c a l e s M o r a c e a e M o r a s n i g r a + + +
“ U r t i c a l e s M o r a c e a e F i c u s c a r i c a + + + +
“ V i ó l a l e s C u c u r b i t a c e a e C u c u m i s m e l ó -
“ V i ó l a l e s C u c u r b i t a c e a e C u c u m i s s a t iv u s -
“ R o s a l e s R o s a c e a e M a l u s s p . -H -+
« R o s a l e s R o s a c e a e C r a t e a g u s
m o n o g y n a + +
“ R o s a l e s R o s a c e a e R o s a c a n i n a -H-
“ R o s a l e s R o s a c e a e P y r u s e l a e a g n i f o l i a -HH-
R o s a l e s R o s a c e a e P y r u s c o m m i n u s + + +
“ R o s a l e s R o s a c e a e R u b u s s p . + +
B itk is e l b e s i n l e r
“ R o s a l e s R o s a c e a e P y r a c h o n t a
c o c c í n e a + +
( m e y v e )
« R o s a l e s R o s a c e a e
M e s p i l u s
g e r m a n i a c a -HH-
“ R o s a l e s R o s a c e a e C o n d y a s p . + +
“ R o s a l e s R o s a c e a e P r u n u s a r m e n i a c a -H-
“ R o s a l e s R o s a c e a e P r u n u s a v i u m -H-
“ R o s a l e s R o s a c e a e P r u n u s d i v e r i c a t a +
“ R o s a l e s R o s a c e a e P r u n u s c e r a s u s +
“ R o s a l e s R o s a c e a e F r a g a r i a s p . + + +
“ C o m a l e s C o m a c e a e C o m u s m a s + +
“ R h a m n a l e s V i t a c e a e V i t i s v i n i f e r a -H —H -
“ S a p i n d a l e s R u t a c e a e C i t r u s s i n e n s i s -
“ S o l a n a l e s S o l a n a c e a e L y s o p e r s i c u m
e s c u l e n t u m -
Martes foina'mn beslenme rejiminde bazı mevsimsel farklılıklar da bulunmaktadır. Bu farklılıklar, Kasım-Mayıs ile Haziran-Ekim dönemlerinde görülmektedir. Birinci dönemde, daha çok hayvansal, ikinci dönemde ise bitkisel besinler tüketilmektedir.Ömeğin, birinci dönemde fert başına günde 2 adet tavuk kafası ile iki günde 1 adet yumurta tüketilirken, ikinci dönem boyunca toplam 10 adet tavuk kafası ile 15 adet yumurtanın tüketildiği kaydedilmiştir. Eylül, Ekim ve bazen de Kasım aylarında hayvanların yumurtayı hiç tercih etmedikleri gözlenmiştir. Kıl, tırnak ve kemik gibi yapıları dışında, sığır ve koyunun bütün vücut parçalarını yemektedirler.Ancak, verilen hayvansal besinlerden tavuğu daha çok tercih ettikleri gözlenmiştir. Hayvansal besin olarak Amphibia'dan Bııfo sp. ile Rana sp. ye ait vücut parçaları tercih edilmemiştir.
Kaya sansarının beslenme rejiminde, şaşılacak derecede bitkisel besinler (meyve) yer almaktadır. Meyvelerden en çok, Morus alba ( Beyaz dut), Morus nigra (Siyah dut), Ficus carica (İncir) ve Vitas virıifera (Üzüm) tercih edilmektedir. Lysopersicum esculentıtm (Domates), Citrus sinensis (Portakal), Cucumis melo (Kavun), ve C. sativus (Salatalık) ise hiç tercih edilmemiştir.
Bireylerin tutsak olduğu göz önünde bulundurarak mümkün olduğu kadar dengeli beslenmelerini sağlamak amacıyla bazı hayvansal ürünler ile yapay besinler de verilmiştir (Çizelge 3).
Çizelge 3. Martes Foina ‘Nın Beslenme Biyolojisinde Yer Alan Hayvansa] Ürünler İle Hazır Besinler
Kategori Besin çeşidi Tercih derecesi
Hayvansal ürünler
Yoğurt (taze) ++
Süt +++
Yumurta +++
Peynir +
Bal ++
Hazır besinler
Haşlanmış et suyu ++++
Etli patates yemeği ++
Yağda kızartılmış patates ++
Mercimek çorbası ++
Mama, bütün yıl boyunca, özellikle hayvansal besin tüketiminin azaldığı Haziran-Ekim döneminde en çok tercih edilen bir besin çeşidi olmuştur.
Martes foina, suya çok fazla bağımlı olan bir hayvan değildir. Bir defasında. Aralık ayında yavru bireyin suyu, 15 gün ihmal edilmiş, fakat sağlık durumunda herhangi bir rahatsızlık tespit edilmemiştir. Kış mevsimi kadar olmasa da yaz mevsiminde de hayvanların yeteri kadar suya bağımlı olmadıkları tespit edilmiştir. Çünkü, bu mevsimde sulu meyvelerin tüketimi artmaktadır.Kaya sansan, tıpkı kedi ve köpek de olduğu gibi suyu, dilleriyle içmektedir.
Hayvanlar, tavuk yumurtasını da severek yemektedirler. Laboratuvarda açık bir alana bırakılan yumurtaları, kafeslerine ya da gizleyebilecekleri bir yere taşıyarak depolamaktadırlar. Yumurtaları, ağızlarına alarak, kabuklarını kırmadan taşımaktadırlar.
Bunları yiyecekleri zaman da ağızlarının ön kısmının girebileceği çapta bir delik açarak içmektedirler. Bu delikler, genellikle yumurtanın orta bölgesinden açılmaktadır.
Hayvanlarca içilerek boşaltılan yumurtaların kabukları üzerinde yapılan incelemelerde herhangi bir çatlama izine rastlanılmamıştır. Bu durum, kaya sansarının yumurtayı yemedeki hassasiyetini göstermesi bakımından önem taşımaktadır.
Sayıca yeterli türde taze meyvenin bulunamadığı kış mevsiminde, vitamin ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla, gereken dozlarda vitamin komplexi (Paladax), sularına karıştırılarak verilmiştir.
Hayvanlar, çok aç dahi olsalar, yanlarında insan bulunduğu zamanlarda, tercih derecesi yüksek olan besinlere bile önem vermemektedirler.Yeme faaliyetinin başlayabilmesi için, daima yanlarında bulunan insanın uzaklaşmasını beklemektedirler.
Uzun süreli yalnız bırakılan bir sansarın beslenme davranışı, yanına başka bir bireyin getirilmesiyle bozulmaktadır. Örneğin, yalnızken diyetinde mama, tavuk parçaları ve yemek çeşitleri bulunan yavru birey, yanına ergin erkek bireyin gelmesiyle sadece mama yemeye başlamış ve bu davranışını 10 gün boyunca sürdürmüştür.
Laboratuvarda serbest halde bulunan sansarların kafeslerine girmelerini sağlamak için farklı bir metot uygulanmıştır. Bu amaçla, ateşte kızartılmış bir tavuk parçası, hayvanın gizlendiği yer ile kafes arasında kalan zemine sürtülmüş ve sonra kafes içerisine bırakılmıştır. Bunun sonucunda, besinin kokusuyla güdülenerek harekete geçen hayvan, kokunun izini takip ederek kafesine girmiştir. Kaya sansarı, büyük parçalar halinde verilen hayvansal besinleri, parçalamak için ağız ve ayaklarını birlikte kullanmaktadır. Beslenme rejiminde dikkat çeken diğer bir nokta, tüketilen meyve türlerinin sayıca kabarık olmasıdır. Bu durum, bir kamivor olan Kaya sansarının meyveye ne kadar düşkün olduğunu göstermesi bakımından önem taşımaktadır.
Araştırma sonuçları, kamivor bir hayvan olan Martes foina’nın, beslenme biyolojisi bakımından fırsatçı bir kimliğe sahip olduğunu da ortaya çıkarmıştır.
4.KAYNAKLAR
Albayrak ,İ., Pamukoğlu, N., Aşan, N., 1998. “Bibliography of Turkish Camivores (Mammalia: Camivora)” Commun. Fac. Sci. Üniv. Ank. Series C, V.15. pp. 1-20
Demirsoy , A., 1982. “Yaşamın Temel Kuralları (Omurgasızlar)” Hacettepe Üniv.
Yayınları, A41, Ankara, 886 s.
Kurtonur, C., Özkan, B.,Albayrak, İ., Kıvanç, E.,Kefelioğlu, H., 1996. “Memeliler”
Edit. Kence, A., ve Bilgin, C., Türkiye Omurgalılar Tür Listesi, TÜBİTAK, Nurol Matbaacılık A.Ş., 3-23 s.
Kuru , M., 1994. “Omurgalı Hayvanlar” Gazi Üniv. İletişim Fak. Matbaası, Ankara, 841 s.
Özen, A.,S., 1999. “Türkiye’de Ağaç sansarı (Martes martes) ve Kaya sansarı (Martes foinaYnın Durumu (Camivora : Martes)” I. Uluslararası Doğal Çevreyi Koruma ve Ehrami
Karaçam Sempozyumu, 23-25 Eylül 1999, Kütahya (B ildiri), 965 s.
