A. Spivakovsky ve V. Dyachkov
GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER)
VE
İLGİLİ DONATIMI
Çeviren
Aü Münir CERİT - Mak. Y. Müh.
2. BASKI
ANKARA - 1984
BÖLÜM XIX YARDIMCI DONATIM
Malzeme taşıma makinalarıyla birlikte kullanılan yardımcı donatım şunları içerir: Yük- leme hazneleri; dağıtım ve yönlendirme olukları (sütler) ve boruları ile dökme yüklerde ağırlık ya da hacım, parça mallarda ise sayı esasına dayalı olarak taşınan yüklerin mikta- rını ölçmeye ve harman (paçal) yapmaya yarayan düzenekler. Yükleme haznelerinin mekanik donatımı kapaklar ile besleyicilerden meydana gelir.
A. YÜKLEME HAZNELERİ (BUNKERLER) VE MEKANİK DONATIMI
1. Yükleme Hazneleri (Hoppers)
Yükleme hazneleri (bunker, silo vb. gibi çeşitli adlarla da anılırlar) dökme malzemeden belli bir miktarını, sonraki yükleme işlemi için geçH rîarak depolayan büyük kaplardır.
Malzemelerin ara iletimini sağlayan ve malzeme akışını düzenleyen küçük kapasiteli haz- nelere honi de denir.
Dökme mallar haznelere değişik türdeki götürme makinalarından, arabalardan, demiryolu vagonlarından ve motorlu arabalardan (lori'erden) ya da doğrudan doğruya üretimi yapan makinalardan yüklenirler.
Yükleme hazneleri genellikle dip taraflarındaki kapaklardan çeşitli götürme makinalanna (götürücüler, yüksek götürücüler ve tekerlekli taşıma araçları) ya da işleme makinalanna (karıştırıcılar, değirmenler, sınıflandırma makinaları, briket presleri, kireç fırınları, kim- yasal süreç birimleri, kazan külhanları, vb.) mai bo^altaiai. Bazı durumlarda hazneler, kıs- kaçlı vinçler (clamshell) gibi özel araçlarla tepeden boşaltılırlar.
Üretim ve taşıma çevriminde iş gören ara depolama hazneleri, çeşitli bağımsız taşıma ve işleme donatımının çalışmasını mümkün olduğu kadar birbirine az bağımlı duruma getirir- ler. Değişik peryodlarla çalışan, yani aynı vardiya içinde ya da değişik sayıdaki vardiya boyunca çalışma süreleri farklı olan birbirine karşılıklı bağlı makinalann; ya da bazı dü- zenlerin sürekli (örneğin, götürücüler, havalı ya da hidrolik taşıma donanımları), bazıları- nın ise kesikli olarak çalıştığı ve büyük ya da küçük parti (batch) malzemeyi alan ya da ve- ren diğer götürücülerin bulunduğu durumlarda (ray üzerinde hareket eden ya da tekerlek- li taşıma donatımı) ara depolama zorunlu olur. Bağımsız makinalann çalıştığı basamak ve onların verimi, sistemdeki haznelerin hacmini ve konumunu belirler.
Makinalann genel işletme düzeninden sapması ne kadar büyük ve birim zamana karşılık olan üretim kapasiteleri ne kadar yüksek olursa, haznelerin gerekli hacmi de o kadar büyük olur.
Bir haznenin gerekli hacmi en iyi biçimde şöyle belirlenir: Malzemelerin belli bir tam işletme çevrimine, gününe ya da vardiyasına karşılık olan yükleme ve boşaltmasını temsil eden bir grafik çizilir.
ü/i
tons
300 200 100
i
w
0f
f
E
f
0 8 2 -> 6 hr
Şekil. 250 - Hazne Hacmini Belirlemek İçin Kullanılan Grafik
Yukardaki durumu açıklamak için bir örnek verelim: hazneye 8 saatlik vardiya boyunca 4 defada, yani saat 0 dan başlayarak her 2 saatte bir kez, 100 ton malzemenin yüklendiğini (Şekil. 250 de basamaklı O A çizgisi) ve saat 1 den başlayarak sürekli biçimde boşaltıldığı- nı (BC eğimli çizgisi) varsayalım. Bu durumda, bu iki çizgi arasındaki en uzun ED ordinatı en az (minimum) hazne kapasitesini belirler: hazne hacmi 150 ton olacaktır. Taralı alanın ordinatları, tüm vardiya boyunca hazneye yüklenen toplam malzeme miktarını verir.
Hazne kolay yüklemeye izin verecek, hacminden en yüksek oranda yararlanılacak (yararlı hazne hacmi) ve çıkışından güvenilir ve tam bir ağırlıkla boşalma sağlayacak biçimde ol- malıdır.
Birkaç tipik hazne biçimi Şekil. 251 de verilmiştir. Bir hazne, genellikle düşey duvarlı prizma ya da silindir biçiminde bir üst bölüm ile bir yada daha çok sayıda çıkış ağzına doğru daralan alt bölümden meydana gelir. Alt bölüm bir kesit piramit, koni ya da kama (prizmatik ya da parabolik) biçimde olabilir. Hazne oldukça sığ ise üstteki prizmatik ya da silindirik bölüm bulunmayabilir.
Yükleme haznelerinin gerekli hacmi, çıkış deliklerinin yeri ve biçimi, her durumda, hazne- nin kullanım amacına, yükün fiziksel ve mekanik özeliklerine ve haznenin yapıldığı malze- melere bağlıdır.
Haznelerin çoğunluğu, levha çelikten kaynak yapım ya da perçinli olarak yapılır ve özel sütunlar üzerine ya da bina yapısı üzerine yerleştirilirler. Hazneler bazan da betonarme olarak ya da ağaçtan yapılırlar. Hazne, içeriye giren dökme malın aşağı doğru kolayca akabilmesi için, düzgün bir iç yüzeye sahip olmalıdır. Aşındırıcı malzemeler depolandığın- da, haznenin önemli bir aşındırmayla karşı karşıya bulunan düşey ya da özellikle eğimli duvarları, değiştirilebilir bir astarla kaplanır.
370
Şekil. 2 5 1 - Tipik Hazne Biçimleri
a- Karma hazneler; 1- prizma ve kesik piramit; 2- silindir ve kesik koni; 3- prizma ve kesik kama; 4- prizma ve kesik parabolik kama; b- normal tekneler 5- kesik piramit; 6- kesik koni; 7- kesik kama; 8- parabolik kesik kama
Astar genellikle sökülebilir çelik levhalardan ya da klinker tuğlasından yapılır. Zamanımız- da yüksek-dayanimlı cam astar da kullanılmaktadır.
Yükleme haznesi tabanının iç yüzeyleri ve duvarları, yüklenen malzeme tarafından yapılan basınçla da karşı karşıyadır. Düz duvarlar eğilme gerilmesine maruzdurlar ve takviye par- çaları ile dayanımları arttırılmalıdır. Konik, silindirik ve parabolik duvarlar başlıca çek- meye maruzdurlar ve bu nedenle daha hafif tasarım uygulanabilir. Bu bakımdan, bükülebi- lir bir hazne duvarının hidrostatik basınç altında aldığı doğal biçim olduğundan, bir para- bolik hazne en elverişlisidir. Parabolik hazneler genellikle üst kenarlarından bir yapı üzeri- ne asılır (Şekil. 254 e bakınız).
Dökme vükün düşey duvarlar üzerindeki D basıncının değeri yük yüzeyinden olan düspv h (m) uzaklığıyla, yükün y yığma ağırlığıyla (t/ma) ve onun ^ akış katsayısıyla (kı < 1) doğru orantılıdır:
(271) Burada,
—sin\p
-ve (272)
1 + sinip
ip = yığma malzemenin şev açısı (Tablo. 3 e bakınız).
Malzeme ne kadar kolay akarsa ip açısı o kadar küçük olur ve kı katsayısı 1 e yaklaşır (ideal sıvılar için ip = 0 ve k. = l).
Kural olarak bir dökme malzeme, hazne tabanındaki çıkış ağzından Şekil. 252 de gösteri- len biçimde akar. Simetrik biçimdeki bir hazne içinde, çıkış ağzının üstündeki yük sütunu (Şekil. 252 a), hareket başladığı zaman malzemenin üst yüzeyinde bir honi oluşturur.
371
Malzeme Doşaldıkça, yük parçacıkları bu honinin çevresi boyunca kayarlar. Honiye sor»
girenler, haznenin eğimli duvarlarına yakın olan parçacıklardır. Simetrik olmıyan bir haz- nede çıkış ağzı düşey duvara yakındır (Şekil. 252 b). Dökme malzeme bu duvar boyunca kayar ve meydana gelen honi de asimetriktir.
Malzemenin tümüyle boşatabildiği en küçük duvar açısı, yükle duvar arasındaki sürtünme katsayısına bağlıdır ve bu değer büyüdükçe açı da büyür. Bu açı, sınıflandırılmış kömür (linyit) için 45 - 50°, toz kömür için 60°, cevher için en az 50°, kalıp kumu için en az 65° dir.
M'
JlŞekil. 252 - Malzemenin Çıkış Ağzından Boşalmasını Gösterir Şema a- simetrik bir haznede; b- asimetrik bir haznede
Hazne içinde kemerleşme, sık sık önemli sorunlar yaratan bir etkendir. Malzemenin asıl- ması, donması, plastik sıkışması ve hazne duvarlanna yapışması da aynca sorunlar yaratır.
Kemerleşme, hazne duvarlarına yerleştirilmiş vibratörlerle, basınçlı hava varsa hava jeti ile ya da motorlu mekanik karıştırıcılarla giderilir. Pudra malzemeler için haznenin çıkış ağzına yakın iç duvarlanna gözenekli havalandırma plakaları (Bölüm XV e bakınız) konur.
Bazı durumlarda süngü (şiş) için yer bırakılır. Donan malzemeye karşı haznede ısıl yalıtım yapılır ya da ısıtılır. Kemerleşme ya da asılmaya eğilimli malzeme için basamaklı duvarlı özel biçimli hazneler yapılır.
Hazne tasarımları Şekil. 253-256 arasında verilmiştir.
Madeni bir ikiz haznenin genel görünüşü Şekil.253 de gösterilmiştir. Hazne, bir madeni taşıyıcı üzerine yerleştirilmiş olup hazırlanmış döküm kumunu demiryolu vagonlanna yüklemek üzere tasarlanmıştır.
Demiryolu vagonlarına kömür yüklemek üzere tasarlanmış parabolik biçimli bir yükleme haznesi Şekil. 254 de gösterilmiştir. Haznenin merkezde ve yanlarda çıkış delikleri vardır.
Malzemenin donmasını önlemek için, hazne altındaki galeri ve hazne gövdesiyle bina ara- sındaki hacim radyatörlerle ısıtılmaktadır.
Demiryolu vagonlarından boşaltılan malzemeleri alarak bir kayışlı götürücüye iletmek üze- re tasarlanmış bir yeraltı betonarme haznenin kesit görünüşü Şekil. 255 de verilmiştir.
Haznede yanal konsollu rafların meydana getirdiği boyuna 2 yarık vardır.
Bu raflar üzerindeki dökme malzeme, şev açısına yakın bir açı yapar ve bu nedenle, Şekil.
262 de gösterilen özel boşaltıcılarla götürücüye kolayca yüklenir.
Şekil. 256 otomatik bir beton santralının bölmeli haznesini gösteriyor. Eğimli bir kayışlı götürücünün getirdiği kırma taş ve kum, dönel bir boru oluklu (şüt), ilgili hazne bölümle- 372
ı ıı;TI
rine dağıtılır. Havalı bir götürücüden gelen çimento, da kendisine ayrılan bölüme boşaltı- lır. Miktar ölçme makinalan (batchers) karıştırıcıyı (betoniyer) beslemek üzere, yükü alt bölüme iletirler. Çeşitli bölümlerdeki malzeme düzeci otomatik uyarıcılı düzeç göstergele- riyle kontrol edilir. Uyarma (işaret), hazne duvarına yerleştirilmiş duyarlı elemanlarla ya- pılır. Kontrol düzenekleri, yük düzecinin yükselmesi ya da düşmesiyle değişen yük basın- cına göre tepki gösterirler. Hazne üst bölümündeki duyarlı eleman, hazne tam doluyken işaret verir; alt bölmedeki eleman ise tam boşaldığında. Değişik düzeçlerde yerleştirilmiş iki-üç duyarlı eleman ise ara düzeçleri gösterirler.
Şekil. 2 5 3 - Taşıyıcı Üzerine Yerleştirilmiş Madeni tkiz-hazne
2. Hazne Kapakları
Hazne kapakları, haznelerin çıkış deliklerini açıp kapamaya ve boşaltılan dökme malze- menin akışını ayarlamaya yararlar.
Hazne kapaklan elle, elektrik motoruyla mekanik olarak ya da bir hava silindiriyle hare- ket ettirilebilirler. Bu sonuncusu daha basit bir tasarım olup kontrolü kolaydır. Bütün tür- lerde uzaktan kumanda mümkündür. Uzaktan kumanda, özellikle elle kumandanın büyük çabayı gerektirdiği büyük ve ağır parçalı malzemeler için yapılan büyük boyutlu kapaklar- da istenir.
373
•-?^
Şekil.254- Parabolik Biçimdeki Demiryolu Yükleme Haznesi
1- hazne üzerindeki galeri; 2- ka- yışlı götürücünün oluğu; 3- ısıtılan hacim; 4- orta çıkış deliği; 5- yan çıkışlar.
Şekil.255- Cevher için Yeraltı Betonarme Haznesi
Şekil.256- Bir Beton Santralının Haznesi
1- kırma taş ve kum için kayışlı götürücü; 2- havalı çimento götürücüsü; 3- üst hazne bölümleri; 4- har- man siloları; 5- alt hazne; 6- karıştırma bölümü
Kapaklı boşaltma deliğinin boyutlan, dökme malzemenin parça boyutuna, akıcılık dere- cesine ve istenen iletim kapasitesine bağlıdır. Aşağıda verilen amprik formül kare kesitli çıkış deliğinin en küçük kenar ölçüsünü belirlemekte kullanılır:
b = k(80 + a 'm(jks) tgıp mm (273)
Burada,
k = ampirik katsayı (sınıflandırılmış dökme malzeme için k = 2,6 ve sınıflandırılmamış dökme malzeme için k = 2,4)
a' ^ = en büyük parçanın ölçüsü, mm ip = statik şev açısı.
Eğer boşaltma deliği dairesel ise, çap yukarda belirlenen b değerinden küçük olmamalıdır;
dik dörtgen ise küçük kenar 0,75 — 1,5 b den küçük olmamalıdır.
Deney büyük parçalı malzemeler için, bir karesel boşaltma deliğinde bir kenarın a 'm a] tS ölçüsünün 4-5 katından küçük olmaması gerektiğini göstermektedir. Aynı zamanda bo- şaltma deliği kapak boyutlarım küçük tutmak ve çok miktarda malzemenin birden boşal- masını önlemek için, fazla büyük ölçüde de olmamalıdır. Ağır kapakların taşınması güç- tür.
Çalışma ilkelerine göre hazne kapakları üç ana gruba ayrılırlar: (1) sürgülü kapaklar; (2) oluklu kapaklar ve (3) dönel kapaklar.
Basit bir sürgülü kapak, yuvası içinde kayan bir düz kapaktır (Şekil. 257 a ve b) Elle çalı- şan bir kremayer ya da mafsal düzeneğiyle kumanda edilir, az yer kaplar ve basittir. Bu tür kapakların bir dizi sakıncası vardır: yuvalardaki direnç kapağı çalıştırmayı güçleştirir, kapak kapalı iken malzeme parçaları kama etkisi yaparak sıkışırlar. Bu nedenlerle basit sürgülü kapaklar başlıca küçük-parçalı ve kolay akışlı malzemeler için ve kapağın sık sık açılıp kapanmadığı durumlarda kullanılırlar.
Paletli ya da tırtıllı-kayış kapak (Şekil. 257 c), sürgülü kapağın bir almaşığıdır. Bu, kau- çuklu sonsuz bir götürücü kayışı olup bir tarafı bolaştma deliğinin (A noktası) ve küçük yarıçaptı iki kasnak ile avara makaralı bir hareketli şasinin kenanna bağlanmıştır. Şasi bir yana ya da digcr yana hareket ettiğine göre, kayış makara üzerinde gider ve kapağı açar ya da kapar. Malzeme üzerinde kayışın kayma sürtünmesi yoktur.
Oluklu kapak (Sekil.257d), boşaltma deliğine menteşeli olarak bağlanmış bir oluktan meydana gelir. Oluk alçaltıldığı zaman, malzemeyi boşaltma deliğinden dış an doğru yön- lendirir, yükseltildiğinde ise akışı keser. Oluklu kapaklar, malzeme akışın.n ayarlanmasını sağlayarak sıkışmayı önlerler. Ancak, bunların büyük yüksekliği önemli bir sakıncadır.
Dönel (pivoted) kapak (Şekil. 257 e-i) silindirik bir a yüzeyine sahip olup açılıp kapanır- ken yatay ekseni çevresinde döner. Sürgülü kapaklarla karşılaştırıldığında, dönme eksenin- deki sürtünme ihmal edilirse, yuvalardaki sürtünmenin ortadan kalkmış olması üstünlüğü vardır. Bu nedenle, sürgülü kapaklara göre daha küçük kuvvetle açılıp kapanırlar. Yatay çı- kış (boşaltma) delikleri için tek parçalı (Şekil. 257 e) ya da ortadan açılan iki parçalı (Şekil.257f) olabilirler. Eğimli boşaltma deliklerine takıldıkları zaman (Şekil.257g ve h), kapak yukarı ya da aşağı doğru açılabilir, tik türde (Şekil.257g) malzeme akışı kapa-
ğın yukarı doğru kalkma miktarı ile ayarlanır. Bu tasarımın bir sakıncası malzeme parçala- rının kapak kapatılırken kama biçiminde sıkışabilmeleridir. tkinci tür kapakta (Şekil. 257 h) yukardaki sakınca yoktur. Ancak, kapağın tam açılmamış durumu bir engel meydamı getirdiğinden, malzeme akışı ayarlanamaz.
Büyük-parçalı malzemeler için bir ikili dönel kapak (Şekil.257i) kullanılabilir. Bu, sıkış- mayı önler ve malzeme akışını ayarlamayı mümkün kılar. Kapak açıkken, alt dilim tam açılır ve malzeme akışı üst dilimin yukan doğru kalkma miktarıyla ayarlanır. Kapağı ka- patmak için üst dilim kısmen aşağı indirilir ve bu sırada, boşaltma deliğinden fazla malze- me akışını önleyen bir engel görevi yapmak üzere, alt dilim yukarı kalkar.
Parmakh-kapak (Şekil. 257 j), dönel kapağın bir almaşığıdır. Bu kapak, eğilmiş ve uçları sivriltilmiş ağır çubuklardan (parmakla) meydana gelir. Parmaklardan herbiri bir zincirle asılıdır. Alçaltıldıkları zaman parmaklar akan malzemenin içine kolayca girerler. Akışı engeller, sonra da keserler. Yukan doğru kalkış hareketi bir hava silindiri yardımıyla olur.
önce malzemenin içinde en derine girmiş olan parmak, sonra geriye kalanların hepsi bir- den.
3. Besleyiciler
Kapaklar genellikle dökme malzemenin partiler halinde kamyonlara, yerdüzecindeki ya da yüksekteki arabalara, vb. boşaltılmasına yararlar. Malzemenin sürekli ve düzgün biçimde götürücülere ya da sürekli çalışan süreç (process) donatımına yüklenmesi gerektiği zaman motorlu besleyiciler kullanılır.
Besleyiciler, bir yükleme haznesinin boşaltma ağzının yakınma yerleştirilen ve hazneyi boşaltmaya yanyan mekanik düzeneklerdir. Boşaltma yan yanya ağırlıkla ve sürüklemey- le olur. Besleyiciler malzeme akışını kapaklardan daha iyi ayarlarlar. Akış ya kapak du- rumlarını değiştirerek, yani çıkış kesitini küçültüp büyüterek ya da yükleme elemanının çalışma hızını değiştirerek (dönme ya da öteleme hareketinin hızı, titreşimlerin frekansı ve genliği, vb.) ayarlanır. Bu işlem, basamaklı ya da sonsuz değişken hız değiştirgeçleriy- le, değişgen-hızlı elektrik motorlanyla, vb. yapılır.
Elektrik enerjisi kesildiği ya da motor durduğu zaman malzemenin ağırlıkla akışı durur ve bu durumda besleyici bir kapak görevi yapar.
Eğer hazne, sırayla çalışan birçok boşaltma deliğine sahipse, besleyiciler bazan arabay- la taşınan türden yapılırlar ve bir çıkıştan diğerine götürülürler. Yarıklı hazneler için kullanılan özel besleyiciler (boşaltımlar) daima hareketli türdendirler ve hazne boyunca belli bir alanda iş görürler.
Endüstride çeşitli türden besleyiciler kullanılır. Besleyici türü başlıca malzeme özeliklerine göre seçilir; parça-boyutu, akıcılık, özgül ağırlık ve bir de istenen kapasite, hazne biçimi, vb.
Kayışlı, paletli, helezon ve titreşimli gibi bazı besleyici türleri (Şekil. 258), aynı addaki götürücülerin almaşıktandır. Götürücülere oranla daha kısa, daha büyük yük basınçlarına karşı olduklanndan daha dayanıklı (çıkış deliği üzerindeki yük sütunu besleyiciye biner) yapılırlar. Götürücü türündeki besleyiciler,boşaltma kabı hazneden uzakta ise, uzun yapı- labilirler.
376
W i
(H) (e) (O
Şekil. 257 - Hazne Kapaklan
a-yatay sürgülü kapak; b-düşey sürgülü kapak; c-tırtıllı kayış kapak; d-oluklu kapak; e-dönel kapak, f. çift-dönel kapak; g- yukarı doğru açılan eğik dönel kapak; h- aşağı doğru açılan eğik dönel kapak;
i- İkili dönel kapak;i- parmaklı kapak.
377
t»)
~^>. ,> y •>. v v •» > >. v v i,- ^ *•
\ \ s w
(c)
Kesit AA
II
Şekil. 258— Götürücü-türü Besleyiciler
a- yatay kayışlı; b- eğimli kayışlı; c- paletli; d-helezon; e- yatay salınımlı; f- eğileni salınımlı;
g- elektromanyetik salınımlı-titreşimli
378
ıı:ımr~
Tablalı ve zincirli türden besleyiciler Şekil.260 da gösterilmiştir. Malzeme taşıma makina- lan arasında bunların prototipleri yoktur ve malzemenin, tekne çıkışından doğrudan doğ- ruya alıcıya boşaltılması için kullanılırlar.
Bir kayışlı besleyici yatay (Şekil.258a) ya da eğimli (Şekil.258b) olabilir. Kayışlı bes- leyicileri normal kayışlı götürücülerden ayıran özelikler şunlardır: çalışma şeridi sabit bir hareket yolu üzerinde ya da daha sık bir makara yatağı (adım 0,25-0,3 m) üzerinde gider;
alt şeritte avara makaralar yoktur; besleyici sabit eteklere sahiptir; malzeme tekne ağzını yavaş terkettiği ve kayış üzerinde oldukça kalın bir tabaka oluşturduğu için, kayış hızı düşüktür (0,1-0,3 m/s). Kayışlı besleyiciler en çok taneli ve küçük-parçalı ve daha sey- rek olarak da orta-parçalı malzemeler için kullanılır. Bir akış-kontrol vanası kapasiteyi ayarlar. Hızlı kayış eskimesini önlemek için besleme düşüşü (sütü) malzemenin kayış üze- rindeki aktif basıncını azaltacak biçimde yapılır.
Paletli besleyicileriŞekil.258c) de kayışlı besleyicilerde olduğu gibi, yatay ya da eğimli olabilirler. Bir paletli besleyicinin eğim açısı kayışlı besleyicininkinden daha büyüktür. Pa- letli besleyicilerde makaralar hareketli ya da sabit olabilirler. Sonuncu durumda makaralar eşit olmayan aralıklarla yerleştirilirler: hazne çıkışının altına rastlayan alanda küçük adım (burada palet aktif yük basıncına karşıdır) ve diğer bölümlerde daha büyük adım.
Paletli götürücüler çoğunlukla ağır ve büyük-parçalı malzemelerin ve ayrıca orta-parçalı malzemelerin taşınmasında kullanılırlar. Pekiştirilmiş bir hareket yoluna sahip özel tasa- rımlı paletli götürücüler çok büyük parçalı (örneğin çeneli konkasörlere yüklenen taş ya da cevher) malzemeler için kullanılırlar. Normal paletli besleyiciler geldiği gibi (tuvenan) ve sınıflandırılmış kömür, kireç taşı, cevher, vb. için kullanılırlar.
Kullanılan paletin türü malzemenin yapısına göre düz ya da ızgaralı, sabit ya da hareketli etekli (ağır tip) olabilir.
Palet hızı genellikle 0,0^ — 0,25 m/s arasındadır. Düşük hızlar, düşük kapasiteler ve bu tür malzemeler için tekne boşaltma deliği büyük ve palet üzerine binen yük sütunu ağır oldu- ğundan ağır, büyük-parçalı malzemeler için kullanılır.
Paletli besleyiciler kuvvetli yapıda olup palet üzerindeki yüksek basınçlara izin verirler (büyük-boyutlu boşaltma delikleri için önemli). Ağır yük koşulları için güvenilir besleyici- lerdir ve malzemeyi düzgün bir akışla boşaltırlar. Sakıncaları ise oldukça karmaşık olan tasarımlan ve yüksek maliyete neden olan büyük ağırlıklarıdır.
Kayışlı ve paletli besleyicilerin taşıma kapasitesi ve gerekli güç, aynı türdeki götürücülere benzer yolla hesaplanır. Ancak, yukarda sayılan özelikler dikkate alınmalıdır.
Bir helezon (vidalı) besleyici (Şekil.258d), bir boru içerisinde dönen sürekli bir vidadır.
Vida mili, borunun iki ucuna (dışarda) yerleştirilmiş yataklar üzerinde döner.
Helezon besleyiciler kırılma tehlikesi olmayan, pudra, taneli ve küçük-parçalı dökme mal- zemeler için kullanılırlar. Bir akış kontrol subabı kapasiteyi ayarlar.
Vidanın adımı genellikle helezon götürücülerinkinden küçük ve vida bazan çift ağızlıdır.
Vida çapı hesaplanırken [ denklem (189) a bakınız] hazne yükleme verimi 0,8-0,9 alınır.
Yüksek verim ara yatak olmamasından ileri gelir.
379
Kesit AA-BB-CC
ı Besleyici ekseni
Hazne ekseni
Şekil. 259 - Salınımh Besleyici
Bir salınımlı besleyicide sabit yan etekli yatay (Şekil.258e) ya da hafif eğimli (Şe- kil.258f) bir tabla bulunur. Tabla genel olarak sabit makaralar üzerindedir ya da çubuklar- dan asılıdır. Tabla, bir krank düzeneği yardımıyla gidiş-geliş hareketi yapar (Şekil.259).
Salınımlı besleyicinin çalışma ilkesi bir salınımlı götürücüden biraz ayrılır. Tabla ileri git- tiği zaman (Şekil. 258 f ve e ye bakınız), malzeme sürtünmeyle iletilir ve bir miktar mal- zeme, hazneden, boşaltma deliğinin altında meydana gelen serbest hacmi doldurur. Tabla geriye hareket ettiğinde, boşaltma oluğunun arka duvarı malzemenin tablayı izlemesini önler ve bu nedenle, tablanın ön kenarı üzerinden taşar.
Bir salınımlı besleyicinin kapasitesi
a = 60 Bhsn \p 7 t/sa dir. (274) Burada,
B = etekler arasındaki uzaklık (besleyici tablasının etkin genişliği), rrl;
h = akış-kontrol supabının alt kenarı ile tabla yüzeyi arasındaki uzak- lık (yüzeye dikey normal boyunca), m;
s = tabla stroku, m (genellikle 0,05-0,175 m);
n = dakikada strok sayısı (genellikle 20-60);
\p = salınımlı götühicülerdeki yükleme verimine benzer düzeltme katsayısı (genellikle, >// = 0,65-0,70)
Salınımlı besleyiciler orta' ve küçük parça-boyutlu malzemeler için kullanılırlar.
Büyük - parçalı malzemeler için kullanılan besleyiciler ise yüksek dayanımlı olarak tasarla- nırlar. Besleyicinin kapasitesi bir akış-kontrol vanası ile ya da tabla hızını değiştirerek ayarlanır. Basit tasarım ve düşük ilk yatırım maliyeti, salınımlı besleyiciyi çok kullanılan bir besleme düzeneği yapmıştır.
Titreşimli besleyici (Şekil. 258 g), titreşimli götürücünün bir almaşığı olup, çalışma ilkesi götürücüyü andırır. Düşük bir titreşim genliği (genellikle 1-3 mm) ve yüksek titreşim (tab- la stroku) frekansı (3000 1/dak ya kadar), titreşimli besleyiciler için ayırdedici özelikler- dir. Oluk çubuklardan asılmıştır ve yaylı çubuklarla desteklenir. Bir elektrik motoruyla ya da elektromagnetle çalıştırılır. Titreşimli besleyiciler tercihan küçük-parçalı ve daha seyrek olarak da orta-parçalı malzemeler için kullanılırlar.
Tablalı besleyici (Şekil.260a), motorla çalışan döner bir tabla ile onun üstüne asılı duran teleskopik bir oluktan meydana gelir. Oluk, dairesel tekne çıkış deliğinin altında asılıdır ve tabla yüzeyine dokunmaz. Bir sıyırıcı, kayışlı götürücülerdeki pulluğa (dağıtıcı) benzer biçimde, tablanın üzerine düşen malzemeyi sıyırır.
Oluğun ve sayıncmın durumlannı ayarlıyarak besleyici kapasitesini, geniş bir yelpaze için- de, duyarlı olarak kontrol etmek mümkündür. Ayrıca, bu besleyiciler helezon besleyiciler- de olduğu gibi, malzemeyi sıkıştırmazlar. Tablalı besleyiciler en çok pudra, küçük ve orta- parçalı malzemeler için kullanılırlar.
Besleyicinin kapasitesi (7) denkleminden hesaplanır. Burada, F = götürülen tabakanın ala- nı ve v = bu tabakanın ağırlık merkezinin hızı. Malzemenin şev açısının 45°, siymemin oluğa kadar vardığını ve yarık yüksekliğinin h(m) olduğunu varsayalım. Bu 'hıramda mal- zeme akımının kesiti
381
Döner disk
Şekil. 260 - Besleyiciler a- tablalı tür; b- zincirli tür
ve akımın ağırlık merkezinin yarıçapı
D , h
T
+T
olur-
Burada, D = oluk iç çapıdır.
Buradan kapasite
2 60
^100h2 (D + 2/3h)n y t/sa olur. (275)
Tabla, malzemeyi santrifüj kuvvet etkisiyle tabladan fırlatmaya yetmeyecek bir n(d/dak) hızıyla döner. Bu, şu durumda olur:
(276)
Burada,
p =
J? =
f =
parçacık ağırlığı, tabla yarıçapı,
parçacıkların tabla üzerindeki sürtünme katsayısı.
Buradan, n < 30
382
d/dak elde edilir. (277)
Kesit AA
Şekil. 261 -Tablalı Besleyici
383
Bir zincirli besleyici (Şekil.260b ye bakınız) belli sayıda orta direkli baklası bulunan, bir tambura asılı ağır hizmet türü bir zincirden meydana gelir. Zincir malzemenin önünde bir
"perde" oluşturur. Zincir perdesi hazne boşaltma deliğini örter ve alt bölümü ile eğik düşüdeki malzeme tabakasının üstüne biner. Tambur bir motorla döndürüldüğü zaman, zincirler malzeme tabakasını düşüye doğru bastırır ve malzemenin düşünün alt bölümüne doğru kayma hızını ayarlarlar. Bu hız, yaklaşık olarak zincirin hızıdır.
Zincirli besleyiciler özel olarak büyük-parçalı malzemeler için kullanılırlar. Bunların üs- tünlüğü oldukça basit tasarımlarında ve düşük güç tüketimlerindedir. Bununla birlikte, eğer malzeme büyük boyutlu parçalar içeriyorsa bu parçalar sürtünmeyi yenerek zinciri havaya kaldıracakları ve düşü içinde gittikçe hızlanan bir çığ hareketi oluşturacakları için, besleyici güvenilir olmaktan çıkar.
Bir özel besleyici türü de yarıkh hazneler için boşaltıcı (yükleyici) dir (Şekil.255 e bakı- nız). Bu yükleme haznelerinde malzeme, konsol biçimindeki boyuna raf üzerinde bir tabaka oluşturur. Tekneyi boşaltmak için malzemeyi bu raftan sıyırmak gerekir. Bu işlem, hareketini bir elektrik motorundan alan düşey bir milin ucuna takılı bir pal alı çark (boşaltıcı) tarafından yapılır (Şekil.262). Çark, kendiliğinden hareketli bir taşıyı- cıya bindirilmiştir.
Çark, tekne boyunca yavaş yavaş gezinir ve onu düzgün bir biçimde boşaltır. Bu gezinti sı- rasında, bir kayışlı götürücüdeki alıcı (tripper) gibi, yank sonuna gelince otomatik olarak yön değiştirir.
Bu boşaltıcılar güvenilir biçimde çalışırlar ve bu nedenle, uzun yanklı teknelerde hemen almaşıkşız olarak kullanılırlar. Bu türden tek bir boşaltıcı ayrı çıkış delikleri için kullanı- lan öbür türlerden birçok kapak ve besleyicinin yerini doldurur. Bu boşaltıcının başlıca sakıncası karmaşık tasarımıdır.
B. DÜŞÜLER (SÜTLER) 1. Besleme Düşüleri ve Boruları
Eğik besleme düşüleri ve boruları bir yükü ağırlıkla-götürme makinalanna, hazne bölüm- lerine, süreç donanımına, vb. boşaltır. Düşül erin ve boruların eğim açısı, malzemenin kendi ağırlığıyla ve engelsiz akışını sağlamaya yeterli büyüklükte olmalı; ancak, çığ biçi- minde yuvarlanmasına izin vermeyecek sınırın içinde kalmalıdır.
Eğer G ağırlığındaki bir yük aşağı doğru eğimli ve uzunluğu I, yüksekliği h olan bir düşü- de f sürtünme katsayısı ile kayıyorsa ve eğim açısı /? (h=lsinfi), yükün ilk hızı u,-, son hızı v8 ise, yükün ağırlık kuvvetinin yaptığı Gh işi, sürtünme kuvvetinin işi ile kinetik enerji- deki artış toplamına eşittir:
G(v2s-v2 *
Gh = Glfcosp + ve (278)
2ghf
vf-ı?
8384
(279)
irim
Kasit BB Kasit AA
Durdurma
oo Şekil. 262 - Yankh Hazneler için Döner Palalı Çarklı Boşaltıcı
İlk hız verilmiş ve son hız belirlenmiş ise (genellikle 1,5 - 2 m/s yi geçmemek üzere), ge- rekli (3 eğim açısı hesaplanır, v = v:, yani hareket düzgün ise tg/3 = f olur.
Düşüler eğimli oluklar biçiminde ve dikdörtgen ya da dairesel kesitli olarak yapılırlar ve aşındırıcı malzemeleri taşımak üzere tasarlanmışlarsa çelik, dökme demir ya da dayanıklı cam tuğlası ile kaplanırlar.
Tozlu malzemeler için kullanılan bir düşü dairesel ya da dikdörtgen kesitli bir boru biçi- mindedir.
Tek bir döner (swinging) borudan (Şekil. 263 a) ya da birbirine mafsallı iki döner boru- dan (Şekil. 263 b) oluşan böyle bir düzenek malzemeyi bir daire çemberi üzerindeki iste- nen noktaya dağıtabilir. Dairesel dağıtım alanının minimum yarıçapı,, iki borunun yarı- çapları farkına; maksimum yarıçap ise iki borunun yarıçapları toplamına eşittir. Çember içindeki herhangi bir noktaya mal verebilmek için, iki borunun eşit yarıçaplı olması zo- runludur.
Şekil. 264, bir otomatik beton santralında kırma taş ve kumu, haznenin radyal bölümle- rine (Şekil. 256 ya bakınız) besliyen döner boruyu gösteriyor. Boru döndürme düzeneği, kontrol odasından (uzaktan) kumandalıdır. Sistem bir sonsuz vidalı redüktör ile konik diş- li aktarma organından oluşur.
Şekil. 263 - Döner Borulu Düşüler 386
T
Şekil. 264- Döner Mekanizmalı Besleme Borusu
387
2. Basamaklı ve Helisel (Salyangoz)'Düşüler
Basamaklı ve helisel düşüler (Şekil. 265), ağırlıkla inen düşey yükleri azaltmakta kullanı- lırlar. Yükün iniş hızını yavaşlatır ve aşağıya bir çarpma şeklinde inmesini önlerler. Dök- me malzemeler için kullanılan bir basamaklı düşü (Şekil. 265 a) kare kesitli düşey bir bo- rudur. Bu borunun içinde şaşırtmalı olarak yerleştirilmiş küçük raflar vardır. Malzeme raftan rafa geçerek, düşmeden, aşağıya iner. Rafları örten malzeme tabakası onları hızlı aşınmaya karşı korur.
Şekil. 265 — Basamaklı ve Helisel Düşüler
a- basamaklı düşü; b- helisel duşu
Kırılgan bir yük (taş Kömürü, linyit, kömür briketi) büyük bir yükseklikten aşağı inecense (örneğin, bir hazne içinde), malzemeyi ufalanmaktan korumak için özel düzenekler kulla- nılır. Bunlar, lâstik diyaframlardan bölmeler ya da helisel düşüler (Şekil. 266 ve 267) ola- bilir.
Bir helisel düşüde aşağı doğru inen dökme ya da birim yük (Şekil.265b ye bakınız), he- lis yüzeyi üzerinde kayar ve en aşağı düzece çarpmasız iner. Bir helisel düşü, düşey bir sü- tuna tutturulmuş ya da çubuklara asılmış, bazan da büyük çaplı bir düşey boruya sarıl- mış (Şekil.268) bir helisel oluktur.
Ana doğrunun biçimine göre düşü, dikdörtgen, daire ya da oval kesitli olabilir. Helisel dü- sülerin bir özeliği, bunların yük hızını otomatik olarak belli sınırlar içinde tutmalarıdır.
388
Şekil.266- Kırılgan Malzemeler için
Basamaklı Düşü Şekil. 267 - Kırılgan Malzemeler için Helisel Düşü
00
Şekil.268-Bir Boru İçindeki Helisel Düşü
Şöyle ki, eğer yükün ağırlık merkezi belli bir hızda belli yarıçaplı bir helis çiziyorsa, yük- teki bir artış (örneğin, sürtünmedeki bir azalma), yük üzerine etkiyen santrifüj kuvveti art- tırır ve onu düşünün çevresine yaklaştırır. Böylece, yük, daha büyük yarıçaplı bir helis bo- yunca, yani daha küçük bir helis açısıyla hareket etmeğe başlar. Helis açısındaki azalma ve oluk üzerindeki yük basıncında meydana gelen artma, yükün iniş hızını azaltır. Tersi durumda yani yük hızı düşürüldüğünde, santrifüj kuvvet azalır ve yük düşü eksenine yakla- şır (hareket yaıuçapı küçülür). Eğer helis adımı eşdeğer ise bu, daha büyük bir helis adımı- nı, yani iniş hızında bir artışı sonuçlar. Demek ki, sürekli bir biçimde aşağı doğru kayan bir yükün hızı, belli sınırlar içinde tutulmaktadır. ' Kömür için kullanılan bir helisel düşünün (Şekil.268) kapasitesi 1000 mm çaplı bir boru- da 200-250 t/sa, 1200 mm çaplı boruda 300-350 t/sa ve 1500 mm çaplı boruda 400-500 t/sa dir.
1000 mm çapında borulu bir helisel düşü, 300 mm den daha büyük, 1200 mm çapındaki ise 450 mm den daha büyük parçalı kömürün taşınmasında kullanılmamalıdır.
3. İletim Kızakları (Transfer Slides)
İletim kızakları başlıca, dairesel kesitli birim yükleri, ağırlıkla ve aşağı doğru eğimde yu- varlamakta kullanılırlar. Bir iletim kızağı, hemen hemen daima, şasi üzerine-bağlanmış yu- varlak ya da profil demirden iki tane kılavuz yataktan oluşur (Şekil. 269 a).
Yükün yanlara kaçmasını ya da düşmesini önlemek için, iletim kızaklarında çıkıntılar ya da V-biçiminde taşıma yatakları olmalıdır. Kızağın doğrusal ve eğrisel bölümleri olabilir.
Eğrisel bölümler, yükün düşmesini önlemek için, yeteri kadar büyük eğrilik yarıçapında olmalıdırlar.
Bâzı durumlarda (özellikle yuvarlak olmıyan yükler için) yük, bir taşıyıcı üzerindedir (Şe- kil. 269 b).
Düzgün bir hızla yuvarlanan bir yük için w' direnç katsayısı [ (35) denklemiyle karşılaştı- rınız.], /3 eğim açısının tanjantına eşittir:
2k (280)
D
Eğer yuvarlanma sürtünme katsayısı k = 0,05 cm, yükün çapı D = 20 mm ve çıkıntılar- daki ek sürtünme direncini hesaba katan C katsayısı C = 2 ise w' = tgfi = 0,01 olur. Yani, kızak gradyanı, kızak boyunca 1 cm/l m olur.
Basit tasarım ve düşük maliyetleri nedeniyle, iletim kızakları, dönel biçimdeki mallar üre- ten üretim hatlarında büyük ölçüde kullanılırlar.
C. KANTARLAR, MİKTAR ÖLÇERLER (BATCHERS) VE SAYAÇLAR Bir dökme malzeme hacımsal ya da ağırlık olarak ölçülebilir. Malzemenin miktarı, genel- likle tartı-metre (weightometer) de denilen götürücü kantarları (conveyor scales) ile ölçü- lür. Dökme malzemelerin hacım ya da ağırlık olarak bölünmesi miktar ölçerler (batchers) ile yapılır. Sayaçlar birim malları sayarlar.
390
QD
(b)
Şekil. 269 - İletim Kızaklan
a- silindirik yükler için; b- yük taşıyıcılar için
391
Götürücü kantarları, bir kayışlı götürücünün doğrusal ya da eğimli bir bölümüne yerleşti- rilirler ve kayış üzerinde sürekli olarak giden yükü tartmak ve kaydetmek amacıyla kullanı- lırlar. Götürücü kantarları (Şekil. 270) üç ana bölümden meydana gelirler: bir yanıyla bir bıçak ağzına, diğer yanıyla çubukla asılmış tartım düzeneğine oturan iki tartım makaralı 1 tablası; bir taşıma sütunu üzerine yerleştirilmiş kapalı bir kap içinde bulunan 2 tartma ve kayıt düzeneği; alt kayış şeridi tarafından döndürülen bir kasnaktan oluşan 3 çalıştır- ma birimi.
Bir götürücü kantarının dişli şeması Şekil. 271 de verilmiştir. Çalıştırma kasnağından alı- nan dönme hareketi 1 zincirli ve 2,3 ve 4 dişli aktarma organlarıyla ekseni çevresinde dö nen 5 sürtünme çarkına, oradan da onun çevirdiği 6 sürtünme makarasına iletilir. Aynı za- manda ? tekerleklerinden birisi, dönme hareketini, gövdesine 9 ve 10 planet dişlilerinin 8 mili yataklandırılmış olan 7 dişli çarkına iletir. Bu planet dişlileri, 7 çarkıyla eş eksenli olan 11 ve 12 dişli çarklarıyla kavrama durumundadırlar.
Tartı makaralı tabla, 13 çubuğu ve 14,15 16 denge çubukları yardımıyla, tartma düzene- ğine bağlanmıştır. Bu çubuklar, tartı makaralı tabla ile onun üzerindeki yükün 17 denge çubuğu üzerinde meydana getirdikleri kuvveti azaltırlar. Ayarlı 18 karşı ağırlığı kayış üzerindeki yük basıncını dengeler. Düşey 17 denge çubuğu, kendisiyle birlikte yer değişti- ren 19 karşı ağırlığını taşır. Kayış üzerinde giden yük, istenenden farklı olduğu, yani den- ge çubuğunun ayarlanmış bulunduğu miktardan saptığı zaman, denge çubuğu bir yana ya da öbür yana eğilir ve 20 çubuğu aracıyla 6 makarasını 5 çarkının çevresine doğru sürer (götürücü yükü artıyor) ya da merkeze doğru çeker (yük azalıyor).
Birinci durumda 6 maKarasının hızı artacak, ikincisinde azalacaktır. 6 makarası, 21 teles- kopik miliyle 11 güneş dişlisine bağlıdır. Bu sonuncusu da 9 planet dişlisiyle kavrama du- rumundadır. Bu dişlinin açısal hızı 11 çarkının açısal hızıyla orantılı olarak artar ve azalır.
9 çarkıyla ortak bir mile kamalanmış olan 10 planet dişlisinin açısal hızı, 12 çarkınınkiyle eşdeğer biçimde artar ve azalır. 12 çarkı 22 sayacını çalıştırır.
Yukardaki açıklamalardan görüyoruz ki, sayaç milinin açısal hızı, (1) kayışın v hızıyla orantılı olan 7 çarkının hızındaki artışla, (2) kayış üzerindeki 9 hareketli yüküyle orantılı olan 6 makarasının hızındaki artışla orantılı olarak artar. Böylece, sayaç qv çarpımını, yani götürücünün yük kapasitesini kaydeder [(1) denklemine bakınız].
Yukarıdakileri ek olarak 7 denge çubuğunun durumu, verilen herhangi bir anda, kayış üzerinde giden yükü gösterir (Şekil.270 e bakınız).
Tartma ve kayıt düzeneklerine ek olarak, götürücü kantarları, ayrıca 6 makarasına bağlı 23 taşıyıcısından meydana gelen işaret düzenekleriyle de donatılırlar. Makara, sınır du- rumlarından birisine gittiği zaman taşıyıcı 24 ve 25 kontaktiarını kapatır. Bunlardan birisi kayış üzerinde izin verilebilir en yüksek yüke öbürü ise bu hareketli yükün düşebileceği en düşük miktara karşılıktır. Kantarın bu durumları kontrol elemanlarını harekete geçirir.
Götürücü kantarlarının duyarlık derecesi, tam yükle yarım yük arasında %± 1 dir.
Yukarda tanımlanan kantarlara, çalışma ilkelerine uygun olarak mekanik adı verilebilir.
Elektrikli götürücü kantarları gittikçe artan bir uygulama alanı bulmaktadırlar. Bunların tasarımı basit olup boyutları küçüktür. Ayrıca, mekanik türle karşılaştırıldığında, elektrik akımı yardımıyla okumayı uzağa iletme üstünlüğüne de sahiptirler.
392
Şekil. 270 — LT Tipi Götürücü Kantannın Donanım Şenıası
CO
Şekil .271- LT Tipi Götürücü Kantarlarının Dişli Şeması
Elektrikli kantarlar, kayış tarafından götürülen hareketli yükü ve o andaki kayış hızını da kaydederler. Aynı zamanda, bu iki değerin çarpımını, yani götürücünün yük kapasitesini gösterirler.
Malzemenin giden ağırlığı (runing weight), denge çubuğu olarak çalışan ve verilen bir an- da, üzerlerine gelen kayış dilimindeki malzeme basıncını alan hareketli avaralarla ölçülür.
Bu basınç, şu üç duyarlı elemandan birisiyle ölçülür: manyetik-elastik, endüktif ya da çekme (tensometrik) esaslı.
Manyetik-elastik duyarlı eleman, belli ferro-manyetik malzemelerin basma ya da çekme etkisi altında, manyetik ve geçirgenlik özeliklerini değiştirmeleri ilkesine göre çalışır. Bu- na dayanarak ağırlık, elektrik sisteminin direnci ölçülerek hesaplanır.
Endüksiyon yöntemi, iki manyetik bobin arasına konmuş bir çelik çekirdeğin (tartı avara- sının etkisiyle) hareket etmesi esasına dayanır. Çekirdek hareket ettikçe bu bobinlerin en- düktif direnci değişir ve bu değişimin ölçüsü, avara üzerine etkiyen düşey kuvveti, yani yükün ağırlığını verir.
Çekme (tensometrik) yöntemi, yük altındaki bir elemanın şekil değiştirmesinin (defor- masyon) ölçümü esasına dayanır. Duyarlı eleman (sensing element) yalıtılmış bir konstan- tan tel olup şekil değişimini elektrik direncindeki değişmeye çevirir.
i
Şekil. 272 de yükün endüktif türden bir duyarlı elemanla nasıl tartıldığı görülüyor. îki ta- ne 2 yaprak yayına bağlanmış bulunan 1 avarası kantarın denge çubuğu olarak çalışır ve götürülen malzeme ile kayışın ağırlığını alır. Yayların sehimindeki bir değişme bunlann 3 çekirdeğinin bobinlerine göre olan durumunu değiştirir ve sistemin 4 ölçü aletiyle ölçülen endüksiyonunda bir değişme meydana getirir.
394
ııım™
L
Şekil. 272 - Bir Götürücü Üzerinde Giden Hareketli Yükün bir Elektrik-Endüktif Kantarla Tartılmasını Gösteren Şema
1- tartı avarası; 2- yaprak yaylar; 3-çelik çekirdek, 4 -ölçme aleti.
(a)
Şekil. 2 7 3 - Havalı Haamsal Tumbalı Kantar
a-yükleme durumu; b-ara durum; c- boşaltma durumu
395
Yukarda tanıtılan her üç durumda kayış hızı, alt kayış şeridiyle iyi bir değme (temas) sağ- lıyan özel bir makara aracıyla ölçülür. Makara kayış tarafından kaymasız olarak ve kayış hızıyla orantılı bir açısal hızda döndürülür.
Makaranın dönme hareketi bir doğru akım hız ölçerine (takometre) iletilir. Hız ölçerin, uçları arasındaki gerilim, makaranın devir sayısıyla ve dolayısıyla kayış hızıyla orantılıdır.
Kantara ilişkin okumalar, kayışın elle ya da otomatik ayarı için fikir verir.
Tumbalı kantarlar (batchers) döner hücreli tamburlar, plancerli düzenekler, karşılıklı dol- durulup boşaltılan kalibre edilmiş kaplar olabilir. Sayılan son tür, en çok kullanılanıdır.
Şekil. 273, bir dökümhanenin kum hazırlama bölümündeki karıştırıcıda kullanılan böyle bir düzeneği göstermektedir. Devirmeli iki kap, hacımsal miktar ölçme (batching) için kullanılmaktadır. Kaplar, sabit bir noktadan asılmış iki hava silindiri tarafından devrilir.
Kabın arkası, teknenin boşaltma deliğini kapatacak biçimde yapılmıştır. Kap böylece bir kapak olarak da çalışır.
Şekil. 274, bir otomatik beton santralının (Şekil. 256 ya bakınız) otomatik tumbalı kan- tarını göstermektedir. Kantar, kantar çubuklarından asılı yükleme teknesini ve hava silin- diri tarafından çalıştırılan giriş ve çıkış kapaklarını içerir. Tartı mekanizmasının Şasisi, santralda hazırlanan çeşitli beton kalitesi sayısına karşılık olan kantar çubuklarına malsal- lanmıştır.
- tnoo I
Şekil. 2 7 4 - Otomatik Miktar Ölçer
1- kapaklı kap; 2- tartı mekanizmasının şasisi; 3- kayar ağırlıklı kantar çubukları 396
Şekil. 275 - Tahıl için Otomatik Miktar Ölçer
Bu çubuklar, kayar ağırlıklarla istenen beton çeşitlerine göre ayarlanır. Her kantar çu- buğu, cıvalı kontaklar taşıyan bir kola bağlanmıştır. Operatör bu ya da öbür kantar çubuğunun hava silindirini devreye soktuğu zaman, çubuk iner ve kendisine bağlı cıva kontaktı kolu iter. Cıva kontakları diğer hava silindirine kumanda eden elektro-pnömatik supabı devreye sokarlar ve bu hava silindiri de üst kapağı açar. Kaba akan yük kantar çu- buğunda saptanan ağırlığa vannca çubuk civa kontaktı kolu çekerek yatay duruma gelir.
Bu anda hava silindiri üst kapağı kapatır ve alttaki boşaltma kapağını açar. Kap boşaldığı zaman çevrim tekrarlanır.
özel amaçlı yanm-otomatik ve otomatik miktar ölçerler (batchmeter) götürücü tarafın- dan iletilen dökme malzemelerin miktarını ölçmek ve kontrol etmek için kullanılırlar.
Şekil. 275, tahil için kullanılan bir otomatik miktar ölçerin genel görünüşünü vermekte- dir. Miktar ölçerler yalnızca, belli bir ayar yelpazesi içinde saptanmış partileri tartmakta kullanılmazlar. Ayrıca, tartılan partilerin sayısını da otomatik olarak sayarlar, ölçer, için- den geçen malzeme tarafından çalıştırılır ve bu nedenle, ek bir çalıştırma düzeneği gerekli değildir.
15-20 kg lık partileri ölçen bir miktar ölçerin hatası 50 gramı ve ardı ardına 20 tartım yapıldığında ise ortalama 20 gramı geçmez.
Elektrikli sayaçlar götürücü üzerine yerleştirilirler ve götürülen birim yüklerin sayısını kay- dederler. Sayacı geçen bir yük bir kola ya da pedala basar ve bu da bir elektro-mıknatısı çalıştıran bir elektrik devresini kapatır. Elektro-mıknatıs, kayıt düzeneğinin mandal diş- lisine kumanda eden bir kama hareket verir. Böylece mandal dişlisi bir diş döner. Her bi- rim yük geçişinde devresi açılan bir fotosel sayaç ve bir ışık kaynağı da bir götürücü tara- fından taşınan birim yüklerin sayısını saymakta kullanılır.
398
V !
