A. Spivakovsky ve V. Dyachkov
GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER)
VE
İLGİLİ DONATIMI
Çeviren
AH Münir CERİT - Mak. Y. Müh.
2. BASKI
ANKARA - 1984
BÖLÜM IX
ARABALI GÖTÜRÜCÜLER
A. GENEL TANITMA VE AMAÇ
''Fırdolayı" ya da "carousel" adı da verilen bir arabalı götürücü, parça-malları tekerlekli bir taşıyıcı üzerinde götürür. Çekme elemanına bağlanmış bulunan baklalar (kanca, çu- buk, kam, vb.) tekerlekli bir yükü (Şekil.125) ya\da kılavuzlanmış bir ray üzerinde giden (Şekil.126, 127 ve 128) bir arabayı çeker. Bazı tasarımlarda yük, bir kızak boyunca kaydırılır ya da sabit yataklı avara masuralar üzerinde yuvarlanır (Bölüm XIII e bakınız).
Arabalı götürücüler, çeşitli tasarımlarda yapılırlar.
Çekme elemanının düzenlenmesine göre bu götürücüler de üç türe ayrılır: (1) düşey düz- lemde gidiştiler, (2) yatay düzlemde gidişliler, ve (3) yatay ve düşey düzlemlerde birçok dönemeç içeren karmaşık yörüngeli profilli (konturlu) arabalı götürücüler (Şekil.128).
Düşey götürücüler doğrusal bir yatay yörünge ya da yatay ve eğimli bölümlerden oluşan bir yörünge izlerler. Yatay götürücülerin yörüngesi, tek bir yatay planda uzanır. Ancak, iki yönde de dönemeçler yapabilir.
Şu ya da bu türden bir arabalı götürücünün 1 çekme elemanı (Şekil.125-128), 2 döndürü- cü ve 3 gerdirme zincir dişlilerinin (ya da kasnaklarının) çevresine sarılır. Çekme elemanı 4 kılavuz yataktan üzerinde (Şekil.128) kayar ya da 5 makaraları üzerinde yuvarlanır (Şekil. 127).Götürücü, bir 6 madeni taşıyıcısı, 7 çalıştırma birimi, 8 gerdirme düzeneği ve 9 makara takımından meydana gelir (Şekil. 127 ye bakınız). Götürülen yük ya tekerlek- lidir ya da bir arabayla 10 (lori, traktör, vb.) ve 11 rayı üzerinde taşınır (Şekil.126 ya bakınız). Ray, götürücünün taşıyıcı yapısının dışında, doğrudan doğruya yere döşen- miştir. Bu yapı, götürücü tasanmını basitleştirir ve onun ağırlığını azaltır. Tekerlekli yük, çekme elemanına 12 çubuğu, kancası ya da baklasıyla bağlanmıştır. Bu bağlantı yardımıyla yük elle ya da otomatik olarak, götürücü yolunun sonunda çözülebilir. Yükün, bir kılavuz yatak üzerinde kayan ya da makaralar üzerinde yuvarlanan arabalarla taşındığı durumlarda, götürücü çekme elemanı, 10 arabasının 14 mengenesinin içine giren ve ara- bavı 11 rayı üzerinde götüren özel 13 çeneleriyle donatılmıştır. 14 mengeneleri araba şasisine .nenteşelidir. Menteşeler ıeıc yönlü olup yalnızca götürücünün hareKet yönüne zıt yönde hareket ederler. Tekerlekli arabalar belli bir noktada götürücü tarafından yakala- narak eötürücü boyunca çekilirler
Arabalı götürücülerin iyilik derecesi şu özeliklerle ölçülür: tasarım basitliği, düşük ilk
yatırım maliyeti ve az yer kaplama, yörüngenin esnekliği, götürücülerin uygun biçimde ve
19.5
Gerdirme stroku
Şekil.125- Düşey Düzlemde Götürmeli Bir Tasanmda Baklalar Aracıyla Götürücü Zinciri-
ne Doğrudan Bağlanan Arabaların Genel Görünüşü
Bütünleştirilecek parça Ç»ne adımı -
Şekil. 126- Düşey Düzlemde Götürmeli Bir Tasanmda Yatay(a) ve Bileşik(b) Hareket
Yörüngeleri
oldukça küçük bir alana boş dönme zorunluluğu, bu tür götürücünün önemli bir sakıncası- dır.
Arabalı götürücüler özellikle parça-mallar için ve çoğunlukla hat üretiminde bütünleştir- me,bitirme işlemleri ile diğer karma süreç ve taşıma işlemlerinde, mağazalar, onanm atöl- yeleri vb. yerlerde kullanılırlar. Bu tür götürücüler otomobil ve traktör yapımında geniş çapta uygulama alanı bulurlar.
Arabalı götürücüler sürekli ya da kesikli olarak çalışabilirler. Hızlar alçak -sürekli yükler için 0,1 m/s ye kadar (0,1-6 m/dak), kesikli yükler için 0,16 m/s ye kadar (1-10 m/dak)- tutulur. Düşey ve yatay yörüngeler çoğunlukla 150-200 m, profil (kontur) türünde ise 600-700 m uzunluğa kadar olurlar.
Bükülebilir çekme elemanı kullanan genel türden götürücülere ek olarak, kesikli çalışma için özel zincir-ve-çubuk türü arabalı götürücüler yapılmaktadır (Bu bölümün C şıkkına bakınız).
B. BÜKÜLEBİLİR ÇEKME ELEMANLI GÖTÜRÜCÜLER 1. Arabalı Götürücülerin Parçalan
Herhangi türden bir ya da iki zincir ya da bir çelik tel halat, düşey profilin çekme elemanı olarak görev yapar. Lâmelli-baklalı (burclu ya da burçsuz) ve 100-320 mm adımlı ayrı- labilir zincirler (Bölüm III, B ye bakınız) en geniş uygulama alanını Duıurlar. itme çene- leri zincir baklalarına giden yükün a adımına uygun aralıklarla ya mafsallı (Şekil.127) ya da rijit olarak (Şekil.128) bağlanmıştır.
Yatay profiller genel olarak tek zincire ya da yukarda sayılan türlerden birisine sahip- tirler.
Arabalı profilli götürücüler, profilli yüksek götürücUlerdekine benzer-(Bölüm VIII', B ye bakınız) özel bir zincir kullanırlar. Bu zincirler, götürücünün yatay ve düşey düzlemlerde dönemeçler yapmasını mümkün kılar. En çok kullanılanlar 100-160 mm adımlı ayrılabilir zincirler ile 80 mm adımlı özel lamelli-baklalı zincirlerdir (Şekil.98 e bakınız).
Hareketli parça için kılavuz yataklar, U demirleri (Şekil. 125) ya da dar-ölçülü raylardan (ağır-hizmet makinalannda) meydana gelir. Ray mahfazaları, düşey dönemeçlere yerleş- tirilir. Tekerlekli yükler ya da flanşsız tekerlekli arabalar için gerekli ray, sırtı aşağıya gelmek üzere yerleştirilmiş bir U demiri ile bunan bir yanma gelen geniş ve düz bir lama- dan oluşur (Şekil.125). Bu, yükün ya da askı tekerleklerinin sıkışmasını önler. Çok fazla ağır yükler için (örneğin arabalar) ray kullanılabilir.
Çalıştırma birimi, genellikle bir redüktör, bazan da bir ek zincir ya da dişli aktarma düze- neğini içerir. Eğer sonsuz bir hız değişimi isteniyorsa, bir hız değiştirgeci (variatör) kullanılır. Aşın yüklere karşı korunma, döndürme parçalarından birisine takılan bir kesme pimi ile yapılır.
Gerdirme düzeneği, alışılmış vidalı ya da yaylı-ve-vidalı türdendir. Hal atlı götürücü, yatay ve profilli yörüngeler için kullanılır.
198
K«slt AA
//'///// '/////'/////////
(o)
Şekil.127- Bir Arabalı Götürücünün Hareketli Parçası a-yapıt b-hesap şeması
////////sv/z/y//////
Götürücünün hareketli parçası
a j
—»-j
T~
w7^///////,
\8p-W0
—800-1500—
1
1
////7J II
777777777777777777%
-220- Şekil.128- Götürücü Zincirinin Düşey Dönemeçleri Bulunan Yatay Profilli Yörünge
Kesit BB
Yüklü flldls Boş dönüş.
[Gerdirme stroku
Kesit AA
Sekil.129- Çift Çubuklu Bir Arabalı Götürücünün Genel Görünüşü
Yatay yörüngeli ya da profilli götürücülerin tekerlekli köşeleri, yüksek götürücülerdekinin eşdeğeri olan makara takımından oluşur (Şekil.128 ve ayrıca Şekil.108 e bakınız).
2. Arabalı Götürücülerin Hesabı
Arabalı götürücülerin ana parametreleri (15) ve (16) denklemlerinden bulunur.
Çekme kuvveti, alışılmış yöntemle, yani götürücü yörüngesi boyunca ayn bölümlerdeki dirençlerin nokta be nokta hesaplanması yoluyla bulunur (Bölüm II, C ye bakınız).
Hareketli parçalar ve yükler, harekete karşı değişik direnç gösterdiklerinden yüklü şerit- teki toplam direnç zincir ve itme çenesi için ayrı, yük için ayrı hesaplanır. Bu, (37) denkleminde gösterilen biçimde yapılır. Bundan başka, zincir ekseniyle bir açı yapan çekme kuvvetinin doğurduğu ek sürtünme direnci de hesaba katılmalıdır. Bu direncin değeri, yükün çekme zincirine bağlanış yöntemine bağlıdır. Eğer yük, destek üzerinde y uzaklığındaki çeneler tarafından götürülüyorsa ve taşıyıcı makaraların aralığı x, (Şe*
kil.l27b ye bakınız), itici çene makaralarının harekete karşı direnç katsayısı w'r ve yükün harekete karşı toplam direnci Wy ise makaraların kılavuz yataklar üzerindeki basıncına bağlı olan Wek ek direnci
2y
wek-=wy— U)'rolur. (176)
Zincir bir kılavuz yatak üzerinde kayıyorsa zincirin harekete karşı direnç katsayısı, kötü yağlama durumunda çeliğin çelik üstündeki sürtünme katsayısına eşittir ve w' = f = 0,25-0.35 arasında alınabilir. Eğer zincir ve arabalar tekerlekler üzerinde gidiyorsa, direnç katsayısı (35) denkleminden belirlenir. Tekerlekli yuKlerde, direnç katsayıları, yükün çekme direnci bir dinamometre ile ölçülerek, deneysel olarak belirlenmelidir. Eğer veri yoksa, kılavuz olarak (35) denkleminden hesaplanan sonuç kullanılabilir.
C. ARABALI-ÇUBUKLU GÖTÜRÜCÜLER
Genel tanıtma. Normal düşey düzlem yörüngeli zincirli götürücüden değişik olarak, çu- buklu (ya da bazan dendiği gibi zincir-çubuklu, halat-çubuklu ya da gidiş-gelişli) götü- rücü (Şekil.129 ve 130), bileşik bir çekme elemanına sahiptir.
Yüklü şeritteki çekme elemanı, birbirine birleştirilmiş belli sayıdaki 1 çubukları ile bun- ların uçlarına bağlanmış 2 zincir baklalarından oluşur.
Bu zincir baklaları 3 döndürme ve 4 gerdirme zincir dişlilerine (tambur ya da kasnak) sarılırlar. Dönüş (boş) şeridindeki çekme elemanı ise yuvarlak çelik çubuktan ya da 6-8 mm lik çelik halattan yapılmış 5 çubuğundan oluşur. 1 çubukları (Şekil.131) 6 ma- karalarını ve 9 rayı üzerinde giden tekerlekli ya da 8 arabaları üzerindeki yükü iten 7 çene- lerini taşırlar. Bir çubuklu götürücü, yalnızca gidiş-gelişli (salınımlı) bir hareket için elve- rişlidir. 10 döndürme motoru çalıştırıldığı zaman zincir baklaları ve çubuklar harekete geçerler ve çubuklar yükü, bir adım yürütürler. Bu anda otomatik şalter, elektrik moto- runun dönme yönünü değiştirir ve çubukları ilk durumlarına getirir. Bu sırada yük yerinde kalır. Pahalı ve ağır bir zıncınn, ana çalışma şeridinde çeneli çuDuklarla; avara şeritte ise normal çubuklarla yerinin doldurulması nedeniyle çubuklu götürücüler, alışılmış tür-
202
m-" •M
deki düşey düzlem yörüngeli arabalı götürücülerden yapı ve işletme bakımından -özellikle uzun taşıma uzaklıklarında ve ağır yüklerde- daha ucuz ve basittirler.
Şekil.130- Çubuklu Götürücünün CC Kesiti (Sekil. 129 a bakınız)
Çubuklu götürücüler tek-çubuklu, yani tek sıra çubuklu ya da tek bir çalıştırma düzeni tarafından harekete geçirilen bağımsız iki paralel sıradan meydana gelen çift-çubuklu olabilirler. Bu sonuncu tür, çok ağır yüklerde ve araba genişliği 2,5-3 m yi geçtiği zaman kullanılır.
Çubuklu götürücüler motorlu araçların yapım ve bütünleştirme hatlarında (tekerlekli ya da arabalı), ağır -ve dökme malların taşınmasında (demiryolu vagonları, betonarme elemanlar, vb.) kullanılırlar.
Çubuklu götürücülerin uygulanmakta olan tasarımlan şu parametrelerdedir: hız 0,1-0,25 m/s (6-15 m/dak); taşınan yük ağırlığı 0,5-50 t ve yukarısı; götürme uzaklığı 50-300 m; çubuk aralığı 3-8 m.
Çubuklu götürücünün elemanları. Götürücünün bağlama çubuğu (Şekil.131) ayn çift-T bölümlerinden, makaralar üzerinde taşıyıcı yapı üzerine yerleştirilmiş kılavuz kızaklar boyunca yuvarlanan No. 10-12 (ya da ikisinin birleşimi) I profillerinden meydana gelir.
Götürücünün ilk hareketinde çekme direncini azaltmak için, çeneler düzgün olmayan ara- lıklarla yerleştirilmişlerdir. Böyle bir düzenleme yüklerin sıra ile ya da topluca harekete geçirilmelerini sağlar.
.t
Götürücünün uç bölümlerinde, uygun bir bükülebilir çekme elemanı olarak herhangi türden bir zincir ya da halat kullandır. Halat, yalnızca tek-çubuklu bir götürücünün çalıştırma ucunda kullanılır. Çünkü çift-çubuklu götürücülerde, halatlar eşitsiz olarak uzarlar ve eşuyumlu hareketi sağlayamazlar.
Döndürme ve gerdirme birimleri, alışılmış türlerdendir (Bu bölümün C maddesine bakı- nız).
Çekme kuvvetinin hesabı, alışılmış yolla (Bölüm II. C ye bakınız) yapılır.
203
-1500
Kesit AA
Şekil.131- Bir Çubuklu Götürücünün Çubukları
