GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER) VE İLGİLİ DONATIMI

A. Spivakovsky ve V. Dyachkov

GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER)

VE

İLGİLİ DONATIMI

Çeviren

Aü Münir CERİT - Mak. Y. Müh.

2. BASKI

ANKARA - 1984

BÖLÜM m

GÖTÜRME MAKİNALARININ ANA BÖLÜMLERİ

A. ANA BÖLÜMLERİN ADLARI

Flekâbil çekme elemanh çeşitli götürme makinalannın birbirine karşılık olan ana bölüm- leri her ne kadar eşdeğer amaçlı iseler de, değişik tasarım biçimlerinde olabilirler. Bu ana bölümler şunları içerirler: (1) yük-taşıma elemanı; (2) hareket kuvvetini yük-taşıma elemanına geçiren çekme elemanı; (3) ara destekler (genellikle makara ve tamburlar);

(4) çekme elemanına ilk gerginliğini veren gerdirme (take-up) düzeni; (5) çekme elema- nını hareket halinde bulunduran döndürme (tahrik) düzeni ve (6) şasi.

Götürücü türü (tipi), onu meydana getiren ana bölümlerinin türü ve yapısı ve çekme elemanının ayırdedici önemdeki türü ile tasarım biçimi tarafından belirlenir.

Belli götürücü türlerinde (örneğin, kayış ve değişik halat ve zincirli götürücüler) yük doğ- rudan doğruya çekme elemanının üzerinde taşınır. Yani, kayış, halat, zincir, vb. gibi tek bir parçanın hem çekme hem de yük-taşıma elemanı olarak işlevi vardır.

Çekme elemansız götürme makinalannın bölümleri bu genel sınıflandırmaya uymazlar çünkü bunların eşdeğer amaçlan yoktur.

B. ÇEKME ELEMANI

Bir götürme makinesinin güvenilir ve verimli çalışması ve uzun çalışma ömrüne sahip olması için çekme elemanının küçük çaplı tamburlara, makaralara ve zincir dişlilerine serbestçe sarılması (bazı makina türlerinde, her iki düzlemde fleksibl olması zorunludur);

yüksek dayanım ve düşük ağırlığı kemlisinde birleştirmiş olması; düşük maliyette ve basit şekilde imal edilmiş bulunması; yük-taşıma ve hareketli parçalar için uygun bağlan- tı yerlerine izin vermesi; döndürme gücünü çekme elemanına yüksek verimle aktarması;

yük altında az uzaması; aşınmaya karşı dirençli, dolayısıyla uzun ömürlü olması gerekir.

Toz (genellikle aşmdınci nitelikte), nem, gaz, buhar, yüksek ya da alçak sıcaklık vb. gibi çetin işletme koşullannda çalışmak söz konusu olduğunda, bu son nitelik özel önem kazanır.

Çekme elemanı genellikle kayış, ya da zincir, bazı durumlarda çelik halat olur.

Kayışlann başlıca üstünlükleri şunlardır: Aynı zamanda hem yükü taşır ve hem de çekme kuvvetini iletirler; hafiftirler; yüksek götürme hızına izin verirler; çabuk aşınan bağlantı- ları yoktur.

Sakıncaları arasında ise şunlar sayılabilir: Çekme kuvveti sürtünmeyle iletilir. Bu da yük- sek bir ilk gerilmeyi gerektirir ki bu durum -yük ağır olduğu zaman- hareketi güçleştirir.

Kayışlar, çetin işletme koşullarında ve büyük-parçah ya da aşındırıcı malzemeler taşın- dığında, sınırlı bir çalışma ömrüne sahip olurlar.

Zincirlerin üstünlükleri: Küçük çaplı kasnak ve zincir dişlilerine kolayca sarılmak (özellik- le kısa-baklalı zincirlerde); yerleri (attachment) oluşturmak, zincir dişlisiyle iyi bir kavra- ma ve yük altında az uzama gibi özeliklerle, çekme kuvvetinin güvenilir bir iletimini sağlamak.

Zincirlerin sakıncaları: Oldukça yüksek öz (zati) ağırlık ve yüksek ilk yatırım maliyeti;

baklalar için düzenli bakım ve yağlama gerekliliği ve aşındırıcı toz içeren bir ortamda çalışırken baklaların sıkışması; ek (dinamik) yüklerin doğması nedeniyle sınırlı çevre hızı; yüksek hızlarda artan zincir aşınması.

Çelik halatlar, düşük ilk yatırım maliyetleri ve eşit dayanımdaki öz ağırlıklarıyla; her doğrultudaki bükülebilirlikleriyle; toz ve pisliğin zararlı etkisine karşı duyarlı olan bakla- ların yokluğuyla; yüksek çalışma hızlarıyla zincirlere üstün kabul edilebilirler.

Diğer taraftan halatlar hareket iletiminde güvenilir değildirler, yük altında uzarlar. Bu nedenle, yük-taşıyıcı elemanlar için uygun bağlantı yerleri sağlayamazlar. Ayrıca, hasar görmüş bölümlerin değiştirilmesine elverişli değildirler.

Seçilecek çekme elemanı götürücünün türüne, çalışma koşullarına ve uygulanan yüke bağlıdır. Genellikle, ağır yükler ve çetin çalışma koşulları için zincirler kullanılır. Tel halatlar, güvenilir güç aktarma ve taşıyıcı-eleman olarak, götürme makinalannda ancak sınırlı bir uygulama alanı bulurlar.

1. Çekme Zincirleri

Götürme makinalannda kullanılan çekme zincirleri, yapıları ve imal yöntemleri bakımın- dan, büyük değişiklik gösterirler. Çekme zincirlerinin ana parametreleri şunlardır: adım (bitişik iki baklanın pimlerinin merkezleri arasındaki uzaklık), boyuna kopma gerilmesi ve zincirin birim ağırlığı (kg/m). Zincir tasarımlarının üstünlüklerinin karşılaştırılmasında en önemli ölçüt, kopma gerilmesinin zincir birim ağırlığına oranıdır. Bu oran, zincir uzun- luğunun metresi başına kg olarak kopma gerilmesini (aynı zamanda emniyet gerilmesini) gösterir. Götürme makinalannda en çok kullanılan zincir türlerini kısaca gözden geçire- lim.

Yuvarlak-baklalı zincirler başlıca üç ana bölüme ayrılırlar: kısa-baklalı (Şekil.14a), u- zun-baklalı (Şekil.l4b), çelik çubuk ve çelik çubuk-çelik şerit birleşimi (Şekil.l4c).

Elektrik ya da demirci kaynağı zincir baklaları yumuşak çelikten (mild steel) yapılmış- lardır, imalatın inceliğine (precision) göre bu zincirler kalibreli ve kalibresiz diye ikiye ayrılırlar. Kalibreli zincirlerde daha duyarlı bir t adımı vardır.

Bunlar için yürek biçimli kasnaklar (zincir dişlileri) ve ikinciler için düz kasnaklar kullanı- lır.

42

Yuvarlak-baklalı zincirlerin şu üstünlükleri vardır: imalat basitliği nedeniyle düşük mali- yet; bazı götürücüler (örneğin, yüksek götürücüler) için elverişli bir özelik olan her yöne bükülebilirlik.

Şekil. 14- Kaynaklı Zincir

a - Yuvarlak çelik çubuktan, kı- sa-baklali;

b - Aynı, uzun-baklalı;

c - Yuvarlak çelik çubuk ve çelik şerit birleşimi.

Şekil.15- Temper Döküm Kanca-Bakla Birleşimi Zincir.

Aynı zamanda birçok sınırlamayla da karşı karşıyadırlar: baklaların değme alanı ihmal edilebilecek ölçüde olduğundan yük altında uzarlar (zincir adımı düzgünlüğünü koruyamaz ve çabuk aşınma meydana gelir). Yuvarlak-baklalı zincirler yükselticilerde uygulanır.

Pratik uygulama bunların tozlu ve korozif çalışma koşullarında, ömür bakımından, çok daha karmaşık olan lamelli-baklalı tip burçlu zincirlerle başarıyla rekabet edebildikerini göstermektedir. Bu durum, çelik çubuktan yapılmış zincir baklalarının sürtünme yüzey- lerinin, baklaların sıkışmasına ve şiddetli aşınmasına neden olan aşındırıcı parçacıkları az miktarda tutmasıyla açıklanır.

Çalışma ömrünü uzatmak için yuvarlak-baklalı zincirler ısıl işleme uğratılırlar.

Bu zincirler genellikle, kopma gerilmesinin 20Ö-250 kg/cm

yi geçmediği yerlerde kullanı- lırlar. Yuvarlak-baklalı zincirler -belli tür yüksek ve kürekli götürücüler bir yana bırakılırsa- götürme makinalannda seyrek olarak kullanılırlar. Bundan başka kepçeli yükselticilerde de 9,5 - 25 mm.lik yuvarlak çelik çubuktan yapılmış kısa-baklalı kalibre edilmemiş zincirler kullanılırlar.

Temper-döküm zincirler, geniş bir tasarım yelpazesine sahiptirler. Bunların üstünlüklerini

şöyle sıralayabiliriz: Yük-taşıyıcı elemanlar ve hareketli parçalar için özel bağlantı (attachment) kulaklı baklalar oldukça düşük maliyette yapılırlar.

Diğer yandan, bu zincirlerin öz ağırlıkları büyüktür ve sahip oldukları boşluklar nedeniyle güvenilir değildirler. Baklasıyla birlikte dökülmüş kancalar yardımıyla birleştirilmiş döküm baklalardan meydana gelen kanca-bakla türü bir zincir (Şekil. 15), tümü döküm zincire örnektir. Zincirin baklaları birbirinden kolayca ayrılırlar.

43

Kokil temper-döküm demirden özel profilli zincirler (Bölüm VI) dalgıç türü götürücülerde kullanılırlar.

Yukarda sayılan sakıncalar nedeniyle, döküm zincirler sınırlı bir uygulama alanı bulmuş- lardır. Ancak, düşük yüklerde ve karmaşık bir profilin gerektiği dalgıç türü götürücülerde kullanılırlar. Diğer bütün gereksinmeler için daha dayanıklı olan birleşim (combination) zincirleri tercih edilir.

•Hareket doğrultusu

Hareket :usı

Şekil.16- Birleşim Zinciri a - Makarasız

b - Makaralı

c - çelikten dış lamslli-bakla

Dıj bakla lameli

/ m,7;,2

bakla lameli Şekil. 17- Lamelli-baklalı Zincir

a • Burçsuz: Makarasız 1, makaralı 2 b • Burçlu: Makarasız 1, makaralı 2 c - Burçlu: Flanşsız 1, flanşlı 2

Birleşim zincirleri genellikle temper döküm, daha seyrek olarak da çelik malzemeden, burçlu ve işlenmiş çelikten pimli ve makarasız (Şekil. 16a) ya da makaralı (Şekil.l6b) yapılırlar. Bazı durumlarda iç baklalar döküm, dış baklalar çelik şeritten preste çıkartıl- mış (Şekil. 16c) olurlar. Birleşim zincirleri, çeşitli götürücü türlerinde geniş çapta kullanı- lırlar.

44

Lameüi-baklali zincider (ya da bazan söylendiği gibi yaprak zincider) bağlantı türüne göre: makarasız 1 ve makaralı 2 (Şekil.l7a), burçsuz zincider; makarasız 1 ve makaralı 2 (Şekil.l7b), burçlu zincirler; flanşsız 1 ve flanşlı (Şekil. 17c) makaralı zincider diye sınıflandırılırlar. Makaralar, zincir dişlisinin dişlerindeki ve zincir burç ya da pimlerindeki aşınmayı azaltmak amacıyla bu burçlara ya da (burçsuz zincirlerde) pimlere geçiril- miştir. Bu aşınma azalmasının nedeni, zincir dişlisi yüzeyindeki kayma sürtünmesinin yuvarlanma sürtünmesine dönüştürülmesidir.

Zincirler Şekil. 17 deki gibi düz ya da Şekil. 18 deki gibi eğri (basılı- "offset") bakla-lev- halı olabilirler. Düz lamelli-baklalı zincirierde baklalar iki ayrı çeşitte olduğundan (dar ve geniş) bakla sayısı daima çift yapılır. Eğri baklalı zincirierde ise baklalar birbirlerine eşittir. Bundan dolayı, bakla sayısı tek ya da çift olabilir.

Burçsuz zincirler basit ve ucuzdurlar. Ancak, sürtünme yüzeyleri küçük (her bakla lamelli pim üzerinde serbestçe döner) olduğundan yüksek değerdeki özgül yüzey basıncı, yüksek yük ve hızlarda, çabuk aşınmaya götürür. Bu nedenle burçsuz zincirler, ancak düşük hızlı ve alçak çalışma yüklü götürücülerde kullanılırlar.

Burçlu ve özellikle burçlu-makaralı zincirler, lamelli-baklalı zincirlere en iyi örnektirler ve götürücülerde tercih edilirler. Burçlu zincirin bağlantı yerinde (Şekil.19) 1 iç bakla levhaları, 2 burcunun üzerindeki yive preste geçirilmişlerdir. 3 dış bakla levhaları da 4 pimi üzerindeki yive yerleştirilmişlerdir ve bir tespit laması ile (Şekil.l7c ye bakınız) yerinde tutulurlar. Zincir, zincir dişlisine girdiği ve basınç altında büküldüğü zaman, pim ve burç arasındaki sürtünme, burçsuz zincirlerdekinden daha geniş bir alana dağılır.

Bu, bağlantıdaki aşınmayı azaltır.

Şekil.18- Burçlu-makaralı Eğri Lamelli Baklalar

Şekil.19- Lamelli-baklalı ve Burçlu Bir Bağlantı

Pim, uçları perçin edilerek (ayrılmaz birleştirme, bakıma elverişsiz); kopilya (yalnız kısa-baklalı zincirlere uygulanabilir) ile; somunla (pahalı çözüm) ya da oyuk bir kilit levhası (Şekil.l7c) ye bakınız) ile güven altına alınır. Son yöntemin, özellikle uzun-bak- lalı zincirierde, diğerleri üzerinde belli üstünlükleri vardır. Götürücüyü döndürmek için çiftli (duplex) zincirler kullanılıyorsa pimler, belli aralıklarla uzatılarak iki zincir parçası birbirine bağlanır (ŞekiUOa).

Hareketli makaralar kaymalı (Şekil.20a) ya da bilyalı (Şekil.20b) yataklı olabilirler.

Sonuncusu, zincir hareketine karşı direnci azaltmak amacıyla, ağır-hizmet türü götürücü- lerde kullanılır.

özel kendiliğinden yağlanır yağdanlıklar zincir baklalarını ve makaralarını yağlarlar.

Bu yağdanlıklar, götürücüler üzerine yerleştirilirler ve bunların yağlanması ve kontrolü, ya zincir tarafından yapılır ya da süreli olarak, pimlerin uç yüzeyine yerleştirilmiş gresör- lere basılan gres yardımıyla gerçekleştirilir (Şekil.20).

Şekil.20- Lamelli-baklalı ve Burçiu Bir Zincirde Makara Düzeni a - Kaymalı yataklı b - Bilyalı yataklı

46

Lamelli-baklalı zincirlerde t adımı, geneUikle 65, 80, 100, 125, 160, 200, 250, 320, 400, 500,630, 800,1000 ve 1250 mm ve pim çapı ise 9 , 1 1 , 1 3 , 1 6 , 20, 24, 30, 36,44 ve 55 mm olarak seçilir.

Dayanımlarına göre zincirler dört sınıfa ayrılırlar: I Çok ağır yükler için, II. Ağır yükler i- çin, m. Orta yükler için IV. Hafif yükler için.

Lamelli-baklalı zincirlerin, dayanım sınıflarına göre kopma gerilmeleri Tablo.4 de veril- miştir.

Tablo .4

Değişik Dayanım Sınıflarına Göre Lamelli-baklalı Çekme Zincirlerinin Kopma Gerilmesi Pim Çapı,

d mm.

9 11 13 16 20

Kopma Çekme Gerilmesi

I 10,8 15,0 20,9 27,7 40,0

ton Dayanım Sınıfı

II 6,2 8,6 12,0 15,9 23,0

III 4,9 6,8 9,5 12,6 18,2

IV 3,7 5,2 7,2 9,6 13,8

Pim Çapı, d mm.

24 30 36 44 55

Kopma Çekme Gerilmesi

I 56,2 79,0 119,0 168,0 262,0

ton Dayanım

II 32,3 45,4 68,0 100,0 150,0

Sınıfı III 25,6 36,0 54,0 119,079,0

IV 19,4 27,4 41,0—

—

Zincir baklalarının yüzeyleri, uğratıldıkları ısıl işleme bağlı olarak, normal ya da arttı- rılmış sertlikte olabilirler.

Zincirin güvenilir işletmesi ve ömrü, büyük ölçüde, doğru malzeme seçimine ve uygun ısıl işleme bağlıdır.

Lamelli-baklalı zincirlerin hesabı. Lamelli-baklalı çekme zincirleri ile ana gereksinmeyi karşılamak zorundadırlar: Dayanım ve uzun çalışma ömrü.

Standart bir zincir, karşı karşıya bulunduğu toplam çekme kuvvetine göre hesaplanır ya da denenir. Teorik kuvvet statik ve dinamik kuvvetlerin toplamına eşittir: S^teor = S^st + Sam (Bölüm II, D ye bakınız).

Hesap için aşağıdaki sırayı izleyelim:

1) Pim çapının ve zincir ek yerindeki özgül basıncın belirlenmesi;

2) Burç dış çapının belirlenmesi;

3) Lamelli-baklalann enine kesitinin belirlenmesi.

Bu yöntemin, sadece kaba bir yaklaşım olduğu unutulmamalıdır.

Zincir, götürücü profili boyunca hareket ederken ve döndürücü zincir dişlisi üzerinden geçerken, çekme kuvveti, dişlinin dişiyle kavramaya giren bakladan diğer baklaya akta-

nlır. Bu döndürme gücü aktarması, zincir pimlerini eğilme şekil değiştirmesine (deformas- yon) uğratır.

Kritik gerilmenin pime etkimesi, dış lamelli-bakladan bir önceki ek yerinin zincir diş- lisi dişiyle kavramaya girdiği anda olur (Şekil.21). Her dış bakladaki çekme kuvveti,

— - — d i r [Bakınız denklem (57)].tcor

Pimdeki ve baklanın diğer parçalarındaki gerilme dağılımı, henüz tam incelenmiş değil- dir ve deneysel çalışmalar sürdürülmektedir. Ancak, yeni bir zincirde durumun değişik olduğu ve öncü çalışmaların tamamlandığı söylenebilir.

Yeni bir zincirde, burcun mukavemet momenti, genellikle, piminkinden -önemli ölçüde- daha büyüktür ve pim burçtan daha büyük ölçüde deformasyona uğrar. Bu nedenle, pim- le burç arasındaki basınç, burç uçlarında yoğunlaşır (Şekil.21 e bakınız).

Yük dağılımı sabit kalmaz. Bağlantılar çalışırken, maksimum özgül basıncı alan pim ve burç keskin kenarları en yüksek yoğun aşınmaya uğrarlar ve yük dağılımı pratik olarak düzgündür (üniform), yani pim için kritiktir. Bu yük dağılımı, Şekil.22 de şematik olarak gösterilmiştir.

Sonuç olarak, pimdeki gerilmelerin, zincirin işletmeye girmesiyle artmaya başladığı ve ek yerlerinin tam yük altına girmesiyle maksimum değerine ulaştığı varsayılabilir.

Şekil.21- Yeni Bir Zincir Baklasında Birleştirme Elemanlarının^ Zincir Dış Baklası Zincir Dişlisi Üzerinden Ge- çerken Uğradığı Eğilme.

48

Şekil.22- Çalışmış Bir Zincir Bakla- sında, Zincir Dış Baklası Zincir Diş- lisi Üzerinden Geçerken Pim Üzerin- deki Yük Dağılımı.

m

»*•,"

Normal işletme yükü altında çalışan bağlantı yerine bir darbe yükü uygulandığı zaman, pimdeki eğilme artar ve artık pim boyunca düzgün bir yük dağılımı olmaz; fakat keskin kenarlarda gerilme yığılması olur. Yani yük dağılımı daha elverişli duruma gelir. Bundan dolayı darbe yükleri süresince pimdeki gerilmelerin, zincir yükünden daha yavaş arttığı, güvenle söylenebilir.

Pimdeki eğilme momenti,

M = Wo

dir. (58)

Burada:

M = Eğilme momenti, cmkg;

W — Pim kesitinin mukavemet momenti, cm3;

a

= Eğilme emniyet gerilmesi, kg/cm

.

Yükün düzgün olarak dağıldığı durumlarda, (58) denklemi aşağıdaki biçimi alır(Şekil.22):

"em (

)

Buradan,

3/1,27 S

(e + 2a)

r =7-! ÎS2Lİ L elde edilir.

d

^/ -l İ21LJ _ elde edilir. (60)

°em

Sağlanabilir verilere ve darbe yüklerinde meydana gelen gerilme artışı kanununa uygun olarak, çelik pimlerde eğilme emniyet gerilmesi, kopma gerilmesi a

= 5700 kg/cm

den küçük olmayan çelik malzemeden yapılmış bir pimde, a

= 1600 — 1900 kg/cm 2 alına- bilir.

Pim çapı, aynca kesme emniyet gerilmesine de kontrol edilmelidir. Bakla levhaları pim üzerindeki oyuklara yerleştirilmiş iseler (d

< d), bu kontrol aşağıdaki

em (61)

denklemine göre yapılmalıda-. Burada r

= 400 — 450 kg/cm

alınabilir.

Pim boyutları, bunlardan başka, pim ile burç arasındaki bağlantıya gelen izin verilebilir özgül basınca dayanım bakımından da kontrol edilmelidir:

Sşt + Kildin

P = (62) de

Burada K

dinamik gerilmelerdeki azalmayı hesaba katan bir katsayıdır. Maksi-

49

mum S^

dinamik çekme kuvveti, ani olarak etkir (Bölüm n, D ye bakınız) ve bağ- lantılarda beklenen aşınmanın ölçütü olarak kabul edilen özgül basıncın hesabında, bu kuvvetin ancak bir bölümü dikkate alınır. Dolayısıyla üfj = 0,5 — 0,7 dir.

Maksimum p özgül basıncı genellikle aşağıdaki değerlerde alınır:

Malzeme kgp/cm2 Isıl işlem görmemiş çelik

Yüzey sertleştirme yapılmış çelik Isıl işlem görmüş alaşım çeliği

180 245 450

özgül basınç, zincir hızına, çalışma şartlarına ve dönemeç (viraj) sayısına bağlıdır. Zaman birimi başına hız ve dönemeç sayısı arttıkça özgül basınç düşer. Zincir bağlantılarında önerilen özgül basınç değerleri, zincir dişlisi dişi üzerindeki gerilmeye yani bağlantıdaki maksimum (peak) yüke bağlıdır. Zincirin bir tam çevriminde bağlantıya etki eden orta- lama özgül basınç, zincirin aşınma mertebesini belirler. Bu basınç (hız sabit iken), götü- rücü uzunluğuna, hareket yörüngesinin profiline ve zincirin eğilen (bükülen) bölümlerinde- ki çekme kuvvetine bağlıdır.

Şekil.23- İç Zincir Baklası Zincir Dişlisi Üzerinden Geçerken Zincir Burcu Üzerindeki Yük Dağılımı.

50

Bu dunun, verilmiş bir sabit zincir hızında, hesaplanmış özgül basınç değerlerinin götürü- cü uzunluğundaki bir artışla büyüdüğünü ve zincir dönemeç sayısıyla küçüldüğünü gös- terir.

Zincir burcu. Burç, zincir iç baklasının zincir dişlisi dişiyle kavramaya girdiği anda maksi- mum yüke maruz kalır. Bu anda dişteki tüm enerji, iç bakla lamellerine tesbit edilmiş olan burç (Şekil.23) tarafından yutulur (absorplanır). Burcun hesabı, zincir dişlisi tara- fından onun üzerine etkiyen maksimum teorik kuvvete göre yapılır:

p

teor ~

din ~

teor ~

Burada

Wo = Statik çevresel çekme Kuvveti, zincirin gergin ve gevşek şeritlerindeki statik çekme kuvvetlerinin farkı: Wo = Sger — Sgev

sdin ~ Zincire etkiyen dinamik yük [Bakınız denklem (55)]

steor ~ Zincirin gergin şeridindeki teorik kuvvet [Denklem (57)].

Basıncın düzgün yayılı bir yük şeklinde, diş tarafından burca aktarıldığını varsayarsak, eğilme denklemi şu şekli alır:

c + a b

— 7 4 * —

db :dj=m (df, » d iken) alarak eğilme gerilmesi

l,27P

[2(c +

)-b

]

°eğ =

(63)

(64)

Ortalama m değeri 0,5 - 0,8 arasında değişir ve genellikle 0,7 alınır.

(b)

Şekil.24- Zincir Lamelli-baklalannda Pim Delikleri a. iç; b-dış (yivsiz pim İçin).

51

Burçta izin verilebilir eğilme emniyet gerilmesi a^em «s 750 kg/cm² alınır.

Zincir baklasının lamelleri, tç ve dış lamelli-baklalann çekme gerilmesi, en zayıf baklanın pim deliğine göre hesaplanır. Hesap, pim tarafından deliğin iç yüzeyine aktarılan basıncın, dolayısıyla gerilmenin dağılımını veren kanun hakkında yeterli bilgi olmadığından, ancak bir yaklaşım olabilir.

Eğer pres-geçme burcun (ya da pimin) meydana getirdiği basıncın delik içinde, düzgün dağılmış bir p" iç basıncı biçiminde olduğunu varsayarsak, nn kesitindeki maksimum gerilme (Şekil.24), cisimlerin dayanımı derslerinden bilinen tanınmış,

°maks ~ o o

R² — r² • x p" formülünden bulunur. (65) Delik iç yüzeyindeki özgül basınç, 2 a sarılma açısı için (Şekil.24a) hesaplanabilir. Top- lam maksimum teorik kuvvet (statik artı dinamik) ise aşağıdaki denklemden elde edilir:

i

teor

P" =

2a2rSina

(66)

2 a = 180° (Şekh\24b) ise:

3teor

4ar ^{• olur.}

(67)

(65) denkleminde a^{m a}^⁸ yerine a^em koyarak,

elde ı

= r

/J!im—E—

V ^a — n"

a

em~P'

Bakla lamelleri için genellikle aem = 1000 —1200 kg/cm2 alınır.

(68)

Bakla lamelin pim deliğindeki mm kesitinin boyutları, çekme gerilmesine göre ve aşağı- daki formülle hesaplanabilir:

Buradan:

Şu halde:

b = 2a a.em

a =

2a (b-A)

(69) - (71) denklemlerindeki a^em> 600-750 kg/cm² alınabilir.

52

(69)

(70)

(71)

îç bakla lamellerinin pim delikleri dış lamelierinkinden daha geniş olduğundan (Şekil. 17

Eğri (offset) bakiah ve burçlu zincirlerde (Şekil.18 e bakınız) bakla lamelleri, bunlara etkiyen çekme ve basma gerilmelerinin toplamına dayanacak şekilde hesaplanmalıdır.

Kabaca bu gerilmeler aşağıdaki gibi hesaplanabilir:

a = aı + O2~

2ab

6S

teor

2a

b

s

teor

ab 'em (72)

Zincir boyutlarıyla emniyet katsayısı arasındaki bağıntı Yüksek kaliteli standard bir zincirin dayanımı yukarda verilen formüllere göre hesaplandığında, zincir elemanlannda- ki gerilmelerin, hesaplarda verilenlerden çok daha yüksek olduğu görülecektir. Bu zincir- lerde, (60) denkleminden hesaplanan pim eğilme gerilmesi 3000-3700 kg/cm²; (71) formülüne göre hesaplanan delik mm kesitindeki çekme gerilmesi ise 1000-1200 kg/cm² arasında bulunur.

Zincirin elemanları ancak ısıl işlem görmüş yüksek kaliteli alaşım çeliğinden yapılmış- larsa bu kadar yüksek gerilmelere dayanabilirler.

A-A

Şekil.25- Lamelli-baklah Zincir İçin Diş Profili

Bir yeni zincirin tasarımı yapılırken (design), zincir elemanlarının boyutları arasındaki oranlar (Şekil.23 ve 24) için aşağıdaki yaklaşık kabuller yapılır:

b c d di

: a : b

;b :d

= 7-10

= 0,75 - 0,

= 0,35-0,

= 1,4-1.5 90 40

(74)

(75)

(76)

A ; d ; = 0,82-0,86 * (77) R ; b = 0,60 - 0,65 * (78)

Her Hesapta' olduğu gibi, bir zincirin kopma gerilmesi -götürücünün türü ve amacına, işletme şartlarına ve çekme zincirlerinin sayısına bağlı olarak- hesaplanırken emniyet katsayısı dikkate alınır. Hesap, ayrıca, götürücünün düşey ya da dik eğimli bölümleri olup olmadığını (bir zincir kırılması, bu makinalarda önemli tehlikeler yarattığından); güve- nilir koruma düzenlerinin bulunup bulunmadığını; bunun bağımsız bir düzen mi yoksa götürücünün belli bir baklası mı olduğunu, onun bakım ve yağlama koşullarını dikkate almalıdır. Sonuç olarak, eğer yatay götürücülerde emniyet katsayısı (kabul edilen tasarım yükünün hesaplanan yüke oranı) 5-6 ise, düşey ya da dik eğimli makinalarda 7-10 arasıdır, tnsan taşıyan yürüyen merdivenlerde bu oran genellikle 7 alınır.

Zincir dişlisi dişi, burçlu, burçlu-makaralı, büyük makaralı, burç-makara serileri ve birleşim zincirleri için standartlaştınlmıştır. Diş ve dişli tasarım parametreleri aşağıdaki formüllerden belirlenir (Şekil.25):

Zincir dişlisi adımı

d

(

9)

Bölüm (taksimat) dairesi çapı D

= Sin 180

z Diş dibi yuvarlatma daireleri merkezleri „

arasındaki uzaklık „ e = 0,04 x z y/ü (80) Diş dibi yuvarlatma dairesi yarıçapı . . r = 0,5 dj (81)

Taban dairesi çapı DR = D

— 0,2 t (82)

Diş profil (chamfer) dairesi yarıçapı . . R = t — (e + r) (83) Baş dairesi çapı (Outside diameter). , . D

= D

+ 0,5 d; + 6 mm (84) Diş dibi (iç) daire çapı D

= D

-D

(85)

Maksimum diş genişliği b

- 0,5C (86)

Diş üstü genişliği

Levha burçlu zincirler b

= 0,83 bj (87) Burçlu-makaralı zincirler .

, , , &

= 0,75 bı (88) Burçlu-makaralı zincirler

(geniş makaralı seri) b

- 0,72 6

(89) Yukarıda sayılan belirlemeye şunları da ekleyebiliriz:

t = Zincir adımı, mm

di = Burç (levha-burçlu zincirlerde) ya da makara (burçlu-makaralı zincir- lerde) çapı, mm

* Yıldız biçiminde oyulmuş pim deliklerinde A boyutu iç bakla levhasına, R ise Şekil.24a da gösteri- len daireye aittir.

54

Q = Zincirin kopma direnci, kg

z = Zincir dişlisi diş sayısı, genel olarak z= 6-10 arasında alınır.

c = tç lamelli-baklalar arasındaki aralık, mm.

Ayrılabilir zincirler. Şekil.26 da gösterilen zincirler, dövme çelikten ve herbiri iki dış bakla 1, pim 2 ve bir iç bakla 3 den oluşan birer çift elemanlardan meydana gelirler. Dış baklanm ortasında bir perde (stiffener) ve iki başında pim kafalarının yerleşeceği birer yuva vardır. Bu yuvalara yerleşen pim kafalarının zincir baklası ile birlikte dönmeleri engellenir. Zinciri birleştirmek ya da ayırmak için dış baklalar, Şekil.26c de görüldüğü gibi birbirine yaklaştırılır ve ortadakinin pimleri döndürülerek kafalar iç ve dış bakla- lardaki yarıklardan kurtarılır (ya da takılır). Çabuk birleştirme ve ayırma, aşman parça- ların kolay değişimi bu tür zincirlerin üstünlüklerini belirler. Bakla döndüğü zaman burç, iç baklanm yangı boyunca geniş bir alana bastırılır ve bu da özgül basıncı (sonuç olarak zincir aşınmasını) azaltır.

Bağlantıların yataklama yüzeyleri tek yanlı olduğundan ve iç ve dış baklalar arasında yanal boşluklar bulunduğundan baklalar, birleşme eksenlerinden geçen düzleme göre belli bir ı/J açısı kadar yana dönebilitler (Şekil.26a). Demek oluyor ki zincir, iki düzlemde dönebilir; yatay düzlemde (yani birleşme eksenine dik düzlem) ve düşey düzlemde (bir- leşme eksenlerinden geçen düzlem). Sonuç olarak, bu zincirleri kullanan bir götürücü, bir

"kontur" yörünge çizer.

*J.

Şekil.26-Ayrılabilir Zincir

a- birleştirme eksenleri düzlemindeki sapma;

b- bakla çifti; c-birleştirme ve ayırma

Standart zincirlerde, iç bakla kafasmın 'kenarları (Şekil.26a ve b) keskin işlenmiştir ve

\p açısı 2,5-3,5° arasındadır. Eğer buralarda köşeler kınlına (Şekil.26a da çizgiyle göste-

rilmiştir) \f> açısı 8-10° arasında değer alır. Bu durumda zincir düşey eğilmeleri önemli ölçüde azaltılmış olur. Her iki durumda da zincir baklaları arasında A = 1-1,25 mm.

boşluk olmalıdır.

Bu nitelikler, ayrılabilir zincirieri sağlanabilen en iyi ve aranır zincir türleri arasına sokar.

Bu nedenle, bu zincirler yüksek götürücülerde, otomobil götürücülerinde (montaj hatları), arabalı götürücülerde; kürekli götürücülerde ve benzer uygulamalardaki diğer götürücü türlerinde çokça kullanılırlar.

AynlabiUr zincirlerin ana parametreleri Tablo.5 de verilmiştir. Lamelli-ayrılabilir zincir- lerde emniyet katsayısı 10-14 arasında alınır.

AynlabiUr bir zincirin baklalarının dayanımı, zincirin gergin tarafındaki bir baklanın en zayıf kesitindeki teorik S

çekme gerilmelerine göre hesaplanır. Hesap (57) numaralı denkleme göre yapılır.

Tablo.5

Pim çapı, d mm

13 16 20 24 30 36

Ayrılabilir Zincirlerin Zincir

adımı, t mm

80 100 125 160 200 250

Zincir birim ağırlığı,

kg/m

3,2 4,9 7,8 10,3 16,3 24,0

Ana Parametreleri

Çeşitli dayanım sınıflarına göre kopma çekme gerilmesi,

î 14,4 24,3 35,0 44,0 72,8 106,0

ton

n

10,7 18,1 26,1 32,8 54,2 79,0

III 15,4 9,1 22,2 27,9 46,2 67,3

IV 5,6 9,4 13,6 17,1

—

En zayıf kesitteki çekme emniyet gerilmesi a

= 400-500 kg/cm

alınır. Pimdeki eğilme gerilmesi, pimin zincir dişlisi dişiyle kavramaya girdiği anda hesaplanır (a

« 1 2 0 0 kg/cm

). Pim ve baklalar, ayrıca, değme alanlarında p özgül basıncına (p = 250-270 kg/cm

) da kontrol edilirler. Bu kontrol (62) denklemine göre yapılır.

AynlabiUr zincirler için zincir dişlisinin tasanm parametreleri (Şekil.27) aşağıdaki for- müllere göre belirlenir.

Zincir dişlisi diş adımı t

= t (90)

Diş adımına karşılık olan açı a = (91) 180

Sıkışma durumunda adım t

= X t^ ( 9 2 )

t2 ye karşılık olan açının yansı (0) . . . Sin 2j3 = X sına (93) t; e karşılık olan açının yansı 7 = a — j3 (94) 56

J.

Bölüm dairesi çapı Do = 2t^d Cos 0 Sin a Uzama durumunda adım tj =D^O Sin y Diş dibi yuvarlanma dairesi yarıçapı . . . . r = r^dış

Taban dairesi çapı 4 •. DR =DO — 0,2ta

A-A KESİTİ

Şekil.27- Ayrılabilir Zincir için Zincir Dişlisi Diş Profili

Profil yançapı R = t^d — r

Baş dairesi çapı . D^d = D^o + 2r Diş dibi dairesi çapı Dt = Do Cos y — 2r Göbek (hub) çapı D^g = D^oCosy- 1,2c Yuva derinliği « = — t

Dişin taban ve baş genişliği b^ı = 0,9b b² = 0,68 b^t Yukanda gösterilenlere (Şekil.27 ye de bakınız) şunlan da eklemek gerekir:

t = Zincir adımı, mm

rdış = İÇ zincir baklasının dış yançapı, mm c = Zincir genişliği, mm

b = İç zincir baklasının kalınlığı, mm

05)

(96) (97) (98)

(99) (100) (101) (102) (103) (104)

z = Zincir dişlisi diş sayısı, genellikle z = 6-20, çok sık olarak z = 6; 10; 13;

16; 20

X = Diş sayısına bağlı olan katsayı

z = 6 7 8 9 10 11 13 16 20 X=0,84 0,81 0,79 0,78 0,76 0,75 0,73 0,71 0,70

özel zincirler. Bir takım götürücüler, farklı tasarımda (örneğin çift-bağlantılı, kürekli, vb.) özel zincirler kullanırlar. Bunlar, ilgili makinalar incelenirken gözden geçirilecektir.

2. Çelik Tel Halatlar

Götürücü makinalarda aşağıdaki halat türleri kullanılır: (a) tek, düzgün ya da bir zincir dişlisiyle kavramaya giren kelepçelerle donatılmış; (b) bir araya getirilerek bağlanmış paralel halatlardan meydana gelmiş çoklu halatlar; (c) ayrı iki ucu olan halat zincir.

En basit ve güvenilir olanı, tekli bir halattan oluşan ve bazı hafif-hizmet tipi yüksek götü- rücüler ile kürekli götürücülerde kullanılan çekme elemanıdır. Tel halat çekme eleman- larının diğer türleri, imalat ve işletme bakımından güçlükler gösterirler ve bu nedenle de götürücü döndürmelerinde seyrek olarak kullanılırlar.

C. ARA DESTEKLER

Bir yük-taşıyıcı elemana mafsallanmış olan çekme elemanının gerek yüklü gerekse boş (avara) şeridinin, uzunluğu boyunca desteklenmesi gerekir.

Kayışlı götürücülerde ve belli tür paletli götürücülerde kayış ya da götürücünün diğer taşıyıcıları, genellikle sabit eksenli makaralarla desteklenirler. Bazı durumlarda kayış, çelik sacdan ya da ağaçtan yapılmış sabit bir kızak boyunca kayar. Değişik türde zincirli götürücülerin çekme ve yük-kaldıncı elemanları, kılavuz yollar (ray, hadde profili vb.) üzerinde hareket eden makaralarla donatılmıştır, ya da -daha seyrek olarak- sadece bir kılavuz yol boyunca (makarasız) kayarlar. Yüksek götürücülerde, çekme ve yük taşıyıcı elemanlar, hareketli palangalar yardımıyla uygun yüksekliğe tesbit edilmiş olan sabit bir profile (kızak) asılırlar.

Hangi tür ya da tasarımda olursa olsun, ara desteklerde şu özelikler aranır: harekete karşı minimum direnç katsayısı; basit yapı ve hafiflik (götürücü sisteminin toplam ağırlığının büyük bir bölümünü bu ara desteklerin ağırlıkları oluşturur); yüksek dayanım ve aşınmaya karşı direnç; çetin işletme koşulları altında güvenli çalışma ve uzun ömür; yatakların toz girişine karşı güvenilir biçimde korunması; basit bakım ve yatakların uygun biçimde yağ- lanması. Bu istemler götürücünün hareketli ve destekleme parçalarının dikkatli bir tasarı- mım gerektirir. Makinanın uygun bakımı, en büyük rolü oynar: düzenli yağlama; toz ve yapışmış maddelerin temizlenmesi; grupların koruyucu bakımı. Taşıyıcı makaraların (avaraların) tasarımına ilişkin ayrıntılı bir inceleme, değişik tür götürücüleri tanıtan bö- lümlerde verilmektedir.

D. GERDİRME DÜZENLERİ (Take-up)

Çekme elemanlı bir götürme makinesinin ana bölümlerinden birisi de gerdirme düzenidir.

58

Bu düzen, çekme elemanına başlangıç gerginliğini verir, ara destekler arasındaki sarkma- ları (senim) giderir ve çalışma süresince yük altındaki uzamayı dengeler.

Sürtünme ile döndürülen bir götürücüde, döndürme (tahrik) tamburu ya da kasnağına, kayışın götürücüyü döndürmeğe yeterli bir sürtünme ile sarılması (grip) için, gerdirme dü- zeni aracılığıyla kayışa belli bir ilk gerilim verilir. Pozitif döndürmeli (örneğin zincir diş- lili) götürücülerde döndürücü dişlinin kaymaması için, çekme elemanının gevşek tarafı gergin tutulmalıdır.

Gerdirme düzenleri, tasarım ve çalışma ilkesine göre ikiye ayrılırlar: (1) mekanik, (2) karşı ağırlıklı. Mekanik tiplerde çekme elemanının gerdirilmesi, elle ve şu yöntemlerde yapılır: çekme (Şekil.28a) ya da itme (Şekil.28b) vidası, kremayeri ve pinyonuyla.

Çekme elemanının gerginliği sabit değildir. Çekme elemanı yük altında uzadıkça bu ger- ginlik de yavaş yavaş (tedricen) azalır. Mekanik gerdirme düzenlerinin birçok sakıncaları vardır: sürekli bir bakım ve ayar isterler; çalışma sırasında yaratılan çekme kuvveti değiş- kendir ve kayışı, döndürme sarılması için gerekenden daha yüksek bir değerde çekme teh- likesi vardır; tesbit biçimi rijit olduğundan darbeli yüklerde gerekli elastiklikten yoksun- durlar. Mekanik gerdirme düzenlerinin başlıca üstünlüğü olarak küçük bir hacim gereksin- mesi ile basitlik sayılabilir.

Karşı ağırlıklı gerdirme düzenlerinde, asılı bir ağırlık vardır. Bunun yardımıyla kayış sabit bir gerginlik altında tutulur. Bu tür gerdiriciler, çekme elemanının uzunluğuna

Şekil.28- Gerdirme Düzenleri a ve b. vidalı tip;

c- karşı ağırlıklı ve arabalı tip;

d-yaylı ve vidalı tip.

etkiyen sıcaklık değişmelerini, uzama ve aşınmalardan doğan sarkmaları, ani ve darbeli yüklerin etkilerini kendiliğinden dengelerler. Sayılan bu nitelikler, ağırlıklı gerdirme düzeninin üstünlükleridir. Bu düzenlerin söz konusu edilmeğe değer tek sakıncaları, fazla yer kaplamaları ve ağır-hizmet götürücülerinde uygulancak karşı ağırlığın çok büyük ol- masıdır. Bu durum araba ve karşı ağırlık araşma bir kasnak (tambur blokunun yerleştiril- mesini gerektirir. Karşı ağırlıklı gerdirme düzenleri genellikle uzun kayışlarda, halatlarda ve düzgün olmayan profilli (konturlu) yüksek götürücüler ile taşıyıcı-zincirli götürücülerde uygulanırlar. Diğer zincirli götürücüler ile basit profilli ve oldukça kısa kayışlı götürücüler (30 - 60 m) mekanik gerdirme (vidalı tip) düzeniyle donatılırlar. Ağır ve uzun zincirli götürücülerde (yukarda sayılanların dışındakiler) yaylı ve vidalı gerdirme düzenlerinin kullanılması uygundur (Şekil.28d). Yaylardaki şekil değiştirme enerjisi (resilience), aşırı yükleri almak bakımından, bu düzenleri rijit vidalı gerdirme düzenlerine üstün kılar.

Küçük yer kaplamaları nedeniyle, vidalı gerdirme düzenleri taşınabilir götürücülerde, aktarma makinalannda ve besleyicilerde kullanılırlar. Tanıtılan bu gerdirme düzenlerinden herbiri, gerginliğin en düşük olduğu yere, yani çekme elemanının 180° lik bir sarma açısıyla değdiği bir kasnak (tambur ya da zincir dişlisi) üzerine yerleştirilir.

Gerdirme stroku (travel), götürücünün uzunluğuna ve profiline ve çekme elemanının tipine bağlıdır. Yatay kayışlı ve halatlı götürücülerde genellikle toplam götürücü uzunluğu- nun yüzde 1 i, eğimli götürücülerde yüzde 1,5 u kadardır. Çekme elemanının önemli ölçüde uzamadığı zincirli götürücülerde gerdirme stroku, genellikle yarım zincir birimi ' boyu artı 50 -100 mm (aşınmış zincir biriminin değiştirilmesi için pay) alınır.

Paralel iki şeritten meydana gelen bir çekme elemanına sahip makinalarda kullanılan gerdirme-düzeninin ağırlığı, aşağıdaki denklemden hesaplanır:

(105)

Burada:

•^{v e S}*eu =

K =

ı =

Sırasıyla çekme elemanının gergin ve gevşek taraflarındaki çekme kuvvetleri (Şekil.28 e bakınız), kg

Gerdirme kızaklarında ya da arabasındaki direnç, kg

Saptırma tamburlanndaki (varsa) kayıplara karşılık olan katsayı, K * 1

Kasnak (tambur) bloku sayısı (varsa).

E. ÇALIŞTIRMA (TAHRİK) BİRİMLERİ

Çalıştırma birimleri, götürücünün çekme ve yük taşıyıcı elemanlarını hareket ettirmeğe yararlar. Çekme elemansız bir götürme makinasında hareket, doğrudan doğruya yük ta- şıyıcı elemana aktarılır.

Döndürme kuvvetini aktarma biçimine göre çalıştırma birimleri iki ana kümeye ayrılırlar:

(1) çekme kuvvetini kavrama yoluyla aktaranlar, (2) çekme kuvvetini sürtünmeyle akta- ranlar. Sonuncu kümeye kayışlar, halatlar ve kalibresiz yuvarlak-baklalı zincirler girer.

(•) Düz lametli-baklalı zincirlerde 1 çift bakla, eğri-baklalı zincirlerde 1 bakla, 1 zincir birimidir.

60

Çekme kuvvetini kavrama yoluyla aktaran çalıştırma birimlerinde, götürücünün hareket yörüngesini 90° (Şekil.29a), 180° (Şekil.29b) çeviren ya da hiç saptırmayan (Şekil.29c) zincir dişlileri ya da yürekli tamburlar vardır. Paletle döndürme adı verilen bazı çalıştırma birimlerinde ise götürücünün doğrusal bir bölümüne yerleştirilmiş özel bir dişli-zincir dü- zeni bulunur (Şekil.29d).

Şekil.29- Zincirli Çalıştırıcılar

a- zincir dlşllli 9 0 ° İlk açısal döndürücü; b- aynı 180° İlk c-doğrusal bölümde zincir dlşlill; d-paletli döndürücü

Ana parçalarının tasarımı bakımından, çalıştırma birimleri aşağıdaki gibi sınıflandırılır- lar: (1) açık kayış (terkedilmiş uygulama); (2) kapalı hız düşürme (redüksiyon) düzeni (bugünkü uygulama); (3) bir hız düşürme biriminden sonra V-kayışı ya da zincirli güç aktarma ve özel yapı çalıştırma birimleri (ömeğin, tambur motorlar, Bölüm IV e bakınız) kullanan karma düzenler.

Çalıştırma birimleri sabit ya da değişken hızlı olabilirler. Değişken hız, birimin uygun bir yerine yerleştirilmiş olan bir varyatörle; hız değiştirme dişlileriyle (basamaklı hız değiştirme) ya da çok (birden fazla) hızlı motorla elde edilebilir.

Tek ya da birden fazla motor kullanılabilir. Çok motor kullanan götürücülerde bağımsız fakat birbiriyle uyumlu (senkron) olarak çalışan elektrik motorları, çekme elemanının hareket yörüngesi boyunca yerleştirilmişlerdir. Bu düzenleme biçimi, çekme elemanının toplam çekme gerilmesini önemli ölçüde azaltır.

Çok motorlu çalıştırma birimleri, büyük uzaklıklara ağır yükleri göndermek üzere tasar- lanan (projelendirilen) götürücülerde, geniş bir uygulama alanı bulmaktadırlar.

Çalıştırma birimlerinin tasarımı, değişik tür götürme makinalannın incelendiği bölümlerde gösterilmiştir.

Uzun-adimlı zincirler kullanan ve yüksek hızda (genellikle 0,75 - 1 m/s nin üstünde) çalışan götürücülerde, (dengeleme çalıştırıcısı" adı verilen çalıştırma birimleri kullanılır (Bölüm n, D ye bakınız). Bu çalıştırıcıların genel ilkeleri Bölüm II, D de gösterilmiştir.

Çalıştırma biriminin yeri, çekme elemanının gerginliğine ve gerekli motor gücüne etki yaptığından, çok önemli bir tasarım sorunudur.

Çalıştırıcı, çekme elemanındaki maksimum çekme gerilmesini azaltacak bir noktaya 61

yerleştirilmelidir. Bu istemi karşılamak üzere çalıştırıcının, ağır şekilde yüklenmiş bölüm- lerin ucuna (yani yüksek dirençli bölümlerden hemen sonra) yerleştirilmesi gerekir.

Böylece, çekme elemanı, birçok yay ve dönüşü taşıyan bölümlerden mümkün olan en kü- çük dirençle geçer. Böyle bir düzenleme, etkin çekme kuvvetinin yüzdesi olarak tanım- lanan direnç kayıpları mutlak değerlerinin enazda (minimum) tutulmasını sağlar. Basit profilli bir yörüngeye sahip olan götürücülerde (örneğin yatay, yatay-eğimli kayışlı;

paletli; kürekli götürücüler) çalıştırıcı, en uygun yer olarak, yüklü şeridin sonundaki tambur ya da zincir dişlisine bağlanır. Karmaşık bir yörünge profiline sahip götürücülerde ise (yüksek; kepçeli; tablalı götürücüler) çalıştırıcının yeri, çekme gerilmesi dağılımının yararlan ve sakıncaları incelendikten sonra -daha iyisi, Öz d bir gerilme dağılımı diyagramı çizerek- belirlenir.

mum-"

62