GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER) VE İLGİLİ DONATIMI

A. Spivakovsky ve V. Dyachkov

GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER)

VE

İLGİLİ DONATIMI

Çeviren

Ali Münir CERÎT - Mak. Y. Müh.

2. BASKI

ANKARA - 1984

BÖLÜM VIII

YÜKSEK GÖTÜRÜCÜLER

A GENEL TANITMA VE AMAÇ

Yüksek ya da asılı tür yük-taşıyıcı götürücüler (Şekil. 96) bir sonsuz çekme elemanı 1, askı düzenekleri 2, bunlara asılı taşıyıcılar 3 ve 4 yükünden meydana gelirler. Askılar, kapalı bir eğri çizen 5 yüksek rayı boyunca hareket ederler. Ray, binanın yapı eleman- larına asılmış olup uygun yerlerde yerden de desteklenir.

Çekme elemanı (iki-eğimli ya da iki-düzlemli türden özel zincir, bazı durumlarda da çelik tel halat), iki düzlemde bükülebilir ve götürücünün yukarı-aşağı ve köşelerde hareket etmesini mümkün kılar. Yani, götürücü, iki düzlemde ve her yönde dönemeçlere sahip olabilir. Çekme elemanı, hareketi 6 çalıştırıcısından alır. Çekme elemanı, yatay düzlem- deki dönemeçleri hareketli makaralarla ya da 7 zincir dişlileriyle ya da makara takım- larıyla; düşey dönemeçleri ise kılavuzlanmış 8 eğrisel rayları üzerinde geçer.

Taşıyıcılar, yol boyunca yüklenir ve boşaltılırlar. Bu işlem, götürücü boyunca bir ya da daha çok noktada elle ya da çeşitli türde otomatik düzeneklerle yapılır. Götürücünün kapalı eğri biçimindeki yörüngesi, malzemelerin pratik olarak bütün götürücü boyunca taşınmasına izin verir.

Yüksek götürücüler, değişik birim malların (taslak parçalar, yarı-mamuller, parça ve bütün- lenmiş mallar, ambalajlı maddeler, vb.) atölye-içi ve atölyeler-arası sürekli (seyrek'olarak kesikli) taşınmasında; ambalajlı dökme malların taşınmasında; ayrıca, makina yapımı, besin, tekstil, lastik ve yapı malzemesi gibi üretim dallarını da içine alan çeşitli süreç-içi taşımalarda kullanılırlar.

Taşınan maddeler değişik yapı ve biçimde ve boyutlarda (3-6 m uzunluğa kadar) ve ağırlıkta (1,5-2 tona kadar) olabilirler.

Kum püskürtme, derilerin salamura yapılması, yüzey kaplama, boyama ve kurutma, ısıl işlemler ve benzerleri yolda (malzeme götürülürken) yapılabilirler.

Yüksek götürücülerin üstünlükleri şöyle sıralanabilir: düzgün olmayan bir yörünge izlerler, yön değiştirmelere yatkındırlar; büyük taşım» uzaklığı (tek motorlu döndürmede 400-500 m, çok motorlu döndürmede 2 km ye kadar); yerden ekonomi (ray genellikle tavan elemanlarına tutturulur ve yükleme-boşaltma olmayan yerlerdeki yüksek engeller kolayca aşılabilir);düşük güç tüketimi, vb.

(Sico

Gerer;,

Şekil.96- Bir Yüksek Götürücünün Düzenlenmesi

6 7

Şekil.97- Değişik Türden Yüksek Götürücü Şemaları

, a-yük-taşıyıcı (ana tür); b-arabalı; c- çekilir

Yüksek götürücülerin geniş uygulama alanlarının bulunması nedeniyle, götürücünün ve ayn parçalarının tasarımında, birçok almaşık çözüm biçimi geliştirilmiştir.

Yükün götürülme yöntemine göre, yüksek götürücüler aşağıdaki türlere ayrılırlar:

(1) Ana tür, yük-taşıyıcı götürücü (Şekil.97a). Bunda askılar ve yük taşıyıcılar sürekli olarak çekme elemanına bağlıdırlar.

(2) Arabalı götürücü (Şekil.97b). Bunda 3 yük taşıyıcısı ile 1 çekme elemanı birbirlerine bağlı değildirler. Ancak, 3 yük taşıyıcısı, 6 askı makaraları ile 1 çekme elemanına bağlı olan 5 çenesi aracıyla itilerek 4 ek rayı üzerinde yürütülür.

(3) Yük çekici götürücü (Şekil.97c). Bunda 1 askı makaraları, 4 özel kancası aracıyla 2 yük-taşıma arabalarının 5 kolunu i tefek bunları döşeme üzerinde yürütürler.

Yüksek götürücüler zincirle (ana tür) ve tel halatla çekilirler. Bunlar arasında yatay düz- lemdeki bir yörüngeyi izleyen yatay götürücüler ile çeşitli düzlemlerde dönemeçleri olan 163

profil (kontur) götürücüleri ayırdedilir. Çalıştırma biçimine göre götürücüleri, tek-motorlu ve çok-motorlu götürücüler olarak ayırmak mümkündür. Ayrılabilir zincirler kullanan yüksek götürücülerin ana parametreleri standartlaştınlmıştır.

B. YÜKSEK GÖTÜRÜCÜLERİN PARÇALARI

Çekme elemanı. Değişik türdeki normal çekme zincirleri (Bölüm III, B ye bakınız) ve çelik halatlar, tek bir yatay düzlemde uzanan (düşey dönemeçleri bulunmayan) yüksek götürücülerde kullanılır.

Düzgün olmayan profilli (kontur) götürücüler ise iki düzlemde bükülebilir çekme eleman- larını gerektirirler: ayrılabilir zincirler (Şekil.26 ya bakınız), yuvarlak çelik çubuktan yapılmış yuvarlak-baklalı zincirler (Şekil.l4a ve 14b ye bakınız), değişik tasanmlarda özel lâmelli-baklalı ve çift-baklalı zincirler ve ayrıca çelik halatlar bu istemi karşılarlar.

Ayrılabilir baklalı zincirler en elverişli tür olup en geniş uygulama alanını bunlar bulurlar.

Hafıf-hizmet götürücülerinde, özellikle düşey düzlemdeki küçük eğrilik yarıçapları için, genel olarak kaynaklı zincirler kullanılır, özel lâmelli-baklalı zincirler, normal zincirler- den ayrılırlar. Bunlarda pimle burç arasında büyük bir boşluk (yarıçap boyunca 1 mm ye kadar) ve burçla dıs bakla lamelleri arasında yine büyük bir boşluk vardır. Bu durum baklaların, bakla eksenine dik düzleme göre ip * 2,5° lik dönme yapmasına izin verir.

Bu zincirler, ayrılabilir zincirlere göre çok daha ağır ve pahalı olduklarından, seyrek ola- rak kullanılırlar.

Düşey dönemeçlerin eğrilik yarıçapını küçültmek için, değişik tasarımlarda çift-baklalı zincirler uygulamaya sokulmuştur. Bunları iki ana kümede toplayabiliriz: gerçek çift-bak- lalı zincir (düşey ve yatay baklalı zincir, Şekil.99a) ve askı sistemine özel mafsallarla bağlanmış tek düzlemli baklaları olan zincirler. Mafsallı askı düzeneklerinin eksenleri, bakla eksenlerine diktir (Şekil.99b) ve bu durum, zincir baklalarının, iki askı düzeneği arasında birbirlerine göre, büyük açılı (45° ye kadar) dönmeler yapmalarını ve zincirlerin 1-1,5 m yarıçapa kadar düşey dönemeçleri geçmesini sağlar.

Gsrdlrmesiz

Şekil.98- 80 mm Adımlı Özel Bir Lâmelli-baklalı Tip Zincir Kesiti (ağırlık-, 10,6 kg/m, çekme direnci 12,5 ton)

164

Şekil.99- Özel Çift-baklalı Zincirler

a- üniversal zincir; b- askı ile mafsallı zincir Şekil,100-Bir Yüksek Götürücünün Düşey Bölümü

Götürücünün ayrıca, üzerinde standart çift-baklalı zincir ve rijit üçgenler şeklindeki maf- sallı taşıyıcıların hareket ettiği küçük eğrilik yançaplı (1,2 m kadar) düşey dönemeçleri de olabilir (Şekil.100).

Yüksek götürücülerde çekme elemanı olarak bazan çelik halatlar da kullanılır. Bunların çapı 12,5-13 mm olup 0,5-1,0 mm lik çelik tellerden örülmüşlerdir (yapı 6x19 = 114 tel).

Ana türden bir götürücünün askı düzeneği (Şekil.101), 1 tekerlekleri ve bunlarm milleri ile yatakları; tekerlek millerinin içinde yataklandığı 2 destekleri ve zincirle yük-taşıyı- cısını birbirine bağlayan 3 çatalından oluşur. Askı düzeneği yük-taşıyıcısını\. (dolayısıyla yükü) taşır ve yüksek ray boyunca hareket ettirir ya da zinciri taşıyarak onun taşıyıcılar (avara makaralar) arasındaki aşırı sarkmalarını önler.

Askı tekerlekleri demir ya da çelik (kalıpta) döküm ya da preste basılmış çelikten (yüzey sertleştirmeli) yapılırlar. Çalışma yüzeyinin sertleştirilmesi tekerlek ömrünü arttırır.

Tekerlek baskı yüzeyinin profili, ray profiline uygun şekilde yapılır. Askı bir I kirişi üze- rinde gidiyorsa bu yüzeyler konikleştirilmiş, hareket bir köşebent ya da lama üzerinde ise silindiriktir. Konik yan yüzeyli tekerlekte yuvarlanma sürtünmesi büyümekle birlikte, askının eğimli I kirişi flanşı üzerindeki stabilitesi nedeniyle arzulanan bir çözümdür.

Bazı durumlarda tekerlek yüzeyi avara bölümde silindirik ve baskı bölgesinde koniktir (Şekil.lO2a). Böyle bir yapı, yuvarlanma yüzeyindeki yarıçap farklarını azaltarak yuvar- lanma sürtünmesini azaltır. I kirişleri üzerinde giden tümüyle silindirik yan yüzeyli teker- leklerde tekerlek milleri, kiriş Dansına paralel (eğimli) olarak yerleştirilirler. Bu sonuncu tür desteklerin ve koruyucu rayların yapımı düşey dönemeçlerde güçlük gösterdiğinden seyrek alarak kullanılır.

â

Şekil.101- Götürücü Askı Düzeneği

Askı tekerlekleri flanşlı ya da flanşsız (sonuncusu tercih edilir) yapılırlar. Tekerlek yatak- lama sistemi, yatak ve koruyucu keçenin standart boyutlarına bağlı olarak değişik tasa- rımlarda olabilir. Hesaplanan yüke ve hizmet türüne en uygun tasarım uygulanmalıdır.

Askı tekerleklerinde (trolley) kullanılan yataklar şunlardır: standart tek ya da çift-sıra bilyalı yataklar (genellikle 203 ve 204 numaralı tipler kullanılır) (Şekil.lO2a), konik masuralı yataklar (ağır tip), silindirik masuralı ya da bilyalı basit yataklar (Şekil.lO2b) (hafıf-hizmet ve yüksek sıcaklıklarda) ve plastik burç-yataklar.

166

Yataklar, mil göbeklerine takılmış gresörler aracıyla ya da değişik tasarımlardaki yağdan- lıklarla otomatik olarak yağlanırlar. Bu sonuncu türler tercih edilir.

Temper döküm ya da kalıpta çelik dökümden yapılan destekler, sağlamlıkla mukavemeti ve düşük öz ağırlığı birleştirme zorundadırlar.

Zincir, baklaların arasına sokulmuş ve zincire doğrudan doğruya ya da ek bir mafsalla cıvatalanmış özel bir kelepçe aracıyla raya bağlanmıştır.

Raya gelen tasarım ve emniyet yükleri şu şekilde hesaplanır: götürücünün yatay Pj bölü- mündeki ray yükü asılı yükün, taşıyıcının, rayın ve destekler arasındaki çekme elemanının ağırlığından meydana gelir. Çekme elemanı düşey bir dönemecin üst (konveks) tarafından geçerken çekme elemanının S gerginliği, ray üzerinde ek bir yük doğurur (Şekil.103).

Bunun değeri aşağıdaki ifadeden yaklaşık olarak hesaplanabilir:

= 2S sin

R (165)

i°2 yükü, çekme elemanı üzerindeki gerginliğin en yüksek olduğu (örneğin çalıştırma bi- rimine yakın) noktalarda maksimumuna varır.

(u) (b) (c) Şekü.102- Askı Tekerlek Yatağı ve Koruyucu Keçe Düzenekleri

^3 yükü, P} düşey kuvvetinin momenti tarafından yaratılır (Şekil.103 e bakınız) ve rayı devirmeye çalışır. P³ ihmal edilebilir bir kuvvettir ve toplam yükün hesabında dikkate alınmayabilir.

Küçük a açılı ayrılabilir ve lâmelli-baklalı zincirler için ray üzerindeki maksimum top- lam yük, pratik bakımdan kabul edilebilir bir hata ile, şu denklemden hesap edilebilir:

"maks "" ttr

R ^{• +} (166)

(166) formülünden belirlenen yük, ray tekerleği, ekseni ve yan desteği için tasanm yükü- dür. Pratikte kullanılan rayların tasanm yükleri 100-800 kg arasındadır. Ray üzerindeki yük, .P^ den P^mak^s a kadar değişen değişken bir büyüklük olduğundan, askı düzeneğinin yatakları -götürücü hızı ve ortam sıcaklığım dikkate alan- bir eşdeğer yüke göre hesaplanır.

Yataklar üzerindeki eşdeğer yük, götürücü yörüngesinin ayrı bölümlerindeki her yük bileşeninin şiddetinin ve etki süresinin bir fonksiyonu olarak belirlenir. Taşıyıcının faydalı emniyet yükü (yani askıya gelen yükün izin verilebilir maksimum ağırlığı), götürücünün yörüngesine, çekme elemanının gerginliğine ve düşey dönemeçlerdeki izin verilebilir maksimum ek yükün değerine bağlı olup her götürücü için bağımsız olarak hesaplanır.

Taşıyıcının emniyet yükü kabul edilen (ya da gerekli) tasarım yükü ile maksimum ek yüklerin farkı olarak (166) formülünden elde edilebilir. Hız ve çalışma koşullarına göre düzeltme yapılmalıdır.

Eğer taşınacak yük askının emniyet yükünden fazla ise iki ya da dört askı, bir yatay putrelle birleştirilmek" ve yük bu putrele aşılmalıdır (Şekü.104).

Şekil.103- Düşey Dönemeçlerde Raya Etkiyen Yükler

Askıların arasındaki ttr aralığı, yük taşıyıcıların adımına ve düşey dönemeçlerin eğrilik yarıçaplarına bağlıdır. Küçük askı aralığı için eğrilik yarıçapı da küçük alınır. Düşey dönemeçli götürücülerde askı aralıkları 0,8-1 m arasında değişir. Taşıyıcı adımı askı ara- lığından büyük olduğu zaman, yük tekerlekleri arasına avara tekerlekler yerleştirilir. Bu tekerlekler, çekme elemanını aşırı sarkmalardan korurlar Düşey dönemeci olmayan götürücülerde askılar 1,2-1,6 m aralıklarla yerleştirilebilirler.

Askılar, özel amaçlar güdülüyorsa, düzgün olmayan aralıklarla da yerleştirilebilirler.

Ancak, bu aralıkların, iki zincir adımının katlan olması zorunludur. Yük taşıyan ve avara tekerleklerin düzenlenme biçimi Şekil. 104 de gösterilmiştir.

Döndürme dişlisi. Bir zincir dişlisi ya da kasnağın bulunduğu tekerlekli köşeler ya da makara takımlan, yatay dönemeçlerde çekme elemanına kılavuzluk yaparlar (Şekil.105).

Seçilen döndürme düzeni çekme elemanının türüne, gerginliğine ve eğrilik yançapına bağlıdır.

Şekil.104- Askıların Götürücü Çekme Elemanına göre Düzenlenme Biçimleri

Şekil. 105- Yüksek Götürücülerin Yatay Dönemeçleri

Zincir dişlili tekerlekli köşe (Şekil.106) ayrılabilir, profilli döküm ve çift-baklalı maka- rasız zincirlerle kullanılır. Ayrılabilir baklalı zincirle kullanılan bir zincir dişlisinin diş biçimi Şekil.27 de, lamelli-baklalı zincir için olanı ise Şekil.25 de gösterilmiştir. Zincir dişlisi çapı 600-1300 mm arasında değişir. Ayrılabilir ve lâmelli-baklalı, birleşim ve makaralı zincirler için düz yüzeyli döndürme kasnakları kullanılır. Kaynaklı zincirler ve halatlar için -bunlarla kavramaya girmek üzere- yivli kasnaklar kullanılır. Ayrılabilir zin- cirlerin baklalarının enine dayanımı düşüktür. Bu nedenle, bu zincirler için düz yüzeyli kasnaklar, emniyet yükünün ancak; % 60 ına kadar kullanılırlar. Ayrılabilir zincirler için bazan poligon jantlı kasnakların kullanılmasının nedeni budur. Kasnak dönerken zincir baklaları onun düz yüzeylerine basar. Döndürme kasnaklarının çapları 600-1300 mm arasında değişir ve bazı durumlarda 2000 mm ye kadar çıkar. Zincir dişlileri ve kasnaklar döküm (demir ya da çelik) ya da' kaynak yapı olabilirler. Büyük çaplar için sonuncusu tercih edilir.

Zincir dişlili ya da kasnaklı ve bilyalı yataklar üzerinde dönen bir tekerlekli köşe için taşıyıcı sistemler Şekil.lO7a da, kaymalı yataklar üzerinde dönen için olanı ise Şe- kil.l07b de gösterilmiştir. Döndürme dişlisi destekler üzerindeki ankastre göbeklere, millere ya da tavan elemanına asılı yapıya bağlıdır.

169

Şekil.106- Zincir Dişlili bir Tekerlekli Köşe

Şekil. 107- Zincir Dişlili ya da Baklalı Tipik Tekerlekli Köşeler 170

m U t1 j ııniı

Zincir ekseni Makara ekseni

Şekil.108- Makara Takımı

Bir makara takımı (Şekil.108), bir yay (kavis) meydana getiren bir takım sabit düşey makaradan oluşur. Zincir baklaları bu yay boyunca hareket eder. Makaraların milleri, ya destekler aracıyla götürücü rayına ya da özel bir madeni yapıya asılmış bulunan sabit bir çerçeveye (şasiye) yerleştirilmişlerdir; Her makara, çapı 80-140 mm arasında değişen 2 bilyalı ya da masuralı yatak üzerinde döner. Makaraların n adımı (aralarındaki uzaklık), makara çapından 20 mm kadar büyüktür. Makaralar dökme demirden (madeni kalıp dökümü) ya da çelik borudan yapılırlar. Makara takımı, eğrilik yarıçapının küçük ya da istenen dönemecin ağır zincir dişlilerini ya da kasnakları gerektirecek kadar büyük (0,75-1 m) olduğu durumlarda, ayrılabilir lâmelli-baklalı ve birleşim zincirleriyle kulla- nılırlar. Makara takımı 1,0; 1,25; 1,6; 2,0 ve 2,5 m yarıçaplarında yapılabilirler.

Yüksek götijrücü rayı (kızağı) (Şekil.109), monoray, N10-N16 arası I-kirişi (Şekil.lO9a);

kutu kesiti (Şekil.lO9b); çift ray ya da çift köşebent (Şekil.lO9c) olabildiği gibi kutu kesitli iki eğrisel profilden de yapılabilir. Boydan boya yarıklı bir boru ya da bir T profili de bu amaçla kullanılabilir. Çift-köşebentli kızakla karşılaştırıldığında, bir monoray, gerek yerine kolayca yerleştirilebilmesi, gerekse sağlamlık ve üst flanşın ray mahfazası olarak kullanılması gibi üstünlüklere sahiptir.

Sakıncası ise askı tekerlekleri yan yüzlerinin konik olması gereği ve bunların çaplarının çift T boyutuyla sınırlı olmasıdır. Sonuç olarak diğer düzeneklere göre en çok kullanılan tür monoraydır. Çift-köşebent ve eğrisel profiller genellikle çift-baklalı ve yuvarlak baklalı zincirler kullanan hafif-yük götürücülerinde kullanılırlar.

Yüksek götürücü rayı çelik çubuklarla tavan kirişlerine (Şekil.110a) asılmış, duvarlara ya da kolonlara tutturulmuş konsollara bağlanmış (Şekil.110b) ya da -bina elemanları- nın destek olarak kullanılması mümkün olmayan ya da götürücünün alçak bir H seviyesin- de çalışmasının istendiği durumlarda ve seyrek olarak- özel çerçevelere (Şekil.llOc) yüklenmiş olabilir.

Ayrı ray bölümlerinin bağlantısı rijit (kaynaklı ya da cıvatalı) ya da teleskopik olabilir.

Sonuncusu sadece gerdirme düzeneğine yakın yerlerde ve değişken çalışma sıcaklıklarında kullanılır.

(o) (b) (c) (d) (P.)

Şekil.109- Yüksek Götürücü Rayları (Kızakları)

Yatay dönemeçlerde yüksek götürücünün dönme açısı, döndürme dişlisinin ve çekme ele- manının türüne ve boyutlarına bağlıdır. Düşey dönemeçler için ray, istenilen yarıçapa eğilir. Düşey dönemeçlerin eğrilik yançapı çekme elemanının türüne (tasanm), adımına ve gerginliğine; rayın profiline (konturuna); askı tekerleklerinin aralığına ve bunların çekme elemanına bağlanma biçimine göre ölçülendirilir.

172

Şekil. 110- Yüksek Götürücü Ray Askıları

a- çubuklarla; b- konsollar; c- özel çerçeveler

Tablo.18 de ayrılabilir ve lâmelli-baklalı zincirlerle kullanılan yüksek götürücülerin öneri- len eğrilik yarıçapları verilmiştir. Çift-baklalı zincir için eğrilik yarıçapları 0,6-1,5 m arasında değişir (Şekil.99 ve 100 e bakınız).

Tablo. 18 Yüksek Götürücü Rayları

Zincir türü

Standart Ayrılabilir (Şekil. 26)

özel lâmelli-baklalı (Şekil.98)

Zincir adımı, mm

80 100 160

80

için Önerilen Eğrilik Yarıçapları, m Dönemeçte izin verilen değerin

zincir gerginliği

% 50 ye kadar %75

yüzdesi olarak

%100 Zincir adımı cinsinden tekerlek aralığı 4t

2,0 2,5 3,5

3,0 6t 2,5 3,0 4,5

3,5 8t 3,0 3,5 7,0

4,5 4t 2,5 3,0 4,0

3,5 6t 3,0 3,5 5,5

4,0 8t 4,0 5,0 8,0

5,0 4t

3,0 3,5 4,5

4,0 6t 4,0 4,5 7,0

5,0 8t 5,0 6,0 9,0

6,0

Götürücü hareket yönü

Şekil.111- Düşey Dönemeçlerde Ray Kılavuzunun Düzenlenmesi

Ray kılavuzları, rayın konkav düşey dönemeçlerinde çekme elemanının doğurduğu askı tekerleklerinin (yukan doğru) baskı kuvvetlerini karşılarlar (Şekil.lll). Bir yatay döne- meç düşey dönemeçle birleştiği zaman (Şekil. 112), düz bölümlerindeki x² uzunluğu iki askı tekerleği aralığından (t^r)^{ı X}j uzunluğu ise bir tekerlek aralığından (t^r) büyük ol- malıdır.

Götürücü rayı eğilme gerilmesi (izin verilebilir eğilme emniyet gerilmesi R^e < 1400 kg/cm2), eğilme uzaması (maksimum sehim fmaks < 1/400 mesnetler arası) ve eğilme kararlılığı gibi alışılmış yapı mukavemeti değerlerine kontrol edilmelidir.

174

Tekerlekli köşe

Tekerlekli Köşe

Şekil. 112- Götürücü Yolunun Yatay ve Düşey Dönemeçlerinin Birleşim

Taşıyıcılar (Şekil.113). Yük bunların üzerine yığılır ya da asılır. Raf, tepsi, kanca, kepçe (grab), zincir, vb. yapısında olabilirler. Yükü, yörüngenin düşey bölümlerinden geçirmek üzere, özel mafsalh taşıyıcılar (Şekil.100) kullanılır.

Taşıyıcılar sağlam, basit bir tasarımda, düşük öz ağırlıklı ve yükleme-boşaltmaya yatkın olarak yapıldığında, güvenli bir taşıma yapılabilir.

Taşıyıcıların yükleme-boşaltması elle (doğrudan ya da bir kaldırma düzeneği yardımıyla) ya da günümüzde geniş kullanım alanı bulan çeşitli otomatik ve yarı otomatik yöntem- lerle yapılır.

Çalıştırma birimleri. Bunlarda iki tür çalıştırma birimi vardır: -sabit ya da değişken hız- larda olmak üzere- açısal ve paletli çalıştırıcılar. Paletli çalıştırma türünde tek bir döndü- rücü zincir dişlisi ve palet zinciri ya da iki (seyrek olarak üç) döndürme dişlisi için bir ortak güç aktarma düzeneği bulunur. Yüksek götürücülerde bir hız düşürme (redüktör) düzeneği ile birlikte kullanılan açısal çalıştırıcılar tercih edilir. Açısal çalıştırma birimi yörüngenin 90-180° döndüğü noktalara konur ve hareket ettirici gücü ya bir zincir dişlisi (ayrılabilir, lâmelli-baklalı ve diğer zincirler için) ya da bir düz tambur yardımıyla (kay- naklı yuvarlak-baklalı zincirler ve tel halatlar için) ve sürtünme yoluyla iletir.

Bir açısal çalıştırma birimi şu parçalardan meydana gelir: döndürme dişlisi (tambur) 1 (Şekil.114 e bakınız), bunun üzerine takıldığı düşey mil 2, redüktör 3 ve elektrik mo- toru-4. Eğer sürekli olarak değişebilen hızlar isteniyorsa bir 5 hız değiştiricisi motorla redüktör arasına yerleştirilir. Standart tasarımlardaki hız değiştirme oranı 100-4300 (0,5-0,05 m/s lik zincir hızlan için) arasındadır. Döndürme muindeki moment (çift) ise, 0,3-5,3 kW hk bir güç çıkışı için, 10000-125000 cm-kg arasında değişir.

Bir paletli çalıştırma birimi (Şekil.115) döndürme 1 ve gerdirme 2 zincir dişlileri, bun- ların çevresinde dönen 3 zinciri (palet zinciri), zincirin (paletin) götürücü çekme elema- nına takılmasını sağlayan 4 çeneleri, 5 kılavuz rayları ve 6 makara takımından meydana gelir. Çalıştırma birimi, götürücünün doğrusal bir bölümüne yerleştirilir ve çekme gücü, götürücü çekme elemanının baklaları ile kavramaya giren palet zincirinin çeneleri aracıyla 175

O5

Şekil. 113- Değişik Taşıyıcılar

Kesit AA-BB

Şekil. 114- Açısal Değiştirilebilir-hızlı Hız Düşürme Düzeneği (Redüktör)

götürücü çekme elemanına (zincirine) iletilir.

Paletli çalıştırma birimleri oldukça karmaşık oldukları ve iki zincir dişlisi ile özel palet zinciri ek bir maliyet getirdikleri için genellikle açısal çalıştırma birimleri yeğlenir.

Hesaplanmış zincir çekme kuvvetlerinin izin verilebilir sınırları aştığı uzun ağır-hizmet götürücülerinde, birçok çalıştırma birimi kullanılır. Böylece, toplam zincir gerginliği önemli ölçüde azaltılmış olur. Böyle bir götürücüde en'pratik çözüm, tek bir elektrik motorundan hareket alan bir güç aktarma düzeneğinin, birçok döndürme dişlisini (açı- sal ya da paletli tür) çalıştırmasıdır. Bu tür bir çalıştırma birimi, ancak birden fazla gö- türücü yolu (iki ya da üç) aynı yatay düzlemde birbirlerine yakın geçiyorlarsa (Şekil.116) ya da düşey düzlemde birbirlerinin altında iseler basit ve uygun bir tasarım olur.

Genellikle sorun, herbiri bağımsız bir motordan hareket alan birçok bağımsız çalıştırma biriminin kullanılmasıyla çözümlenir (Şekil.117).

tvAlv"

I.

I

"^ Götürücü çekme zinciri

900 1200

Şekil.l 15- Paletli Çalıştırma Birimi

Kşuyumlu (senkron) bir çalışma, motorların uygun güçlerde ve artan-kaymalı olmasıyla ve elektriksel kilitleme ya da hidrolik kavrama düzenleriyle donatılmaları yoluyla sağlanır.

Çoklu-çalıştırma düzenekleri, götürücünün büyük uzunlukta yapılmasına izin verirler;

maksimum zincir gerginliğini azaltarak standart donatımın kullanılmasını sağlarlar;

güç tüketimini ve taşıyıcı madeni yapının, genel olarak malzeme ve donatımın ağırlığını azaltırlar.

Yüksek götürücülerin gerdirme düzenekleri karşı-ağırlıklı (Şekil.l 18) yay-ve-vidalı ve vidalı-tip olabilirler. Böyle bir düzenek 1 hareketli arabası, 2 zincir dişlisi ya da kasnağı ve 3 U dönüsünden oluşur.

Arabanın üzerine yerleştirildiği eğrisel ray bölümünü sabit ray bölümüne bağlayan 4 bağ- layıcısı, araba hareket ederken askı tekerleklerinin bir engele rastlamadan yürüyebilmeleri için, teleskopik tip yapılır. Otomatik hareketleri ve yüksek güvenilirlikleri nedeniyle karşı- ağırlıklı gerdirme düzenekleri yeğlenir. Kurutma, ısıtma ve soğutma odaları gibi süreç bölümlerinden geçen götürücülerde, sıcaklık değişmelerine bağlı olarak götürücü zincirinin 178

rfiı*

Şekil.l 16- Yatay Döndürme Mili Birleşik Bir Açısal Çalıştırma Birimi Düzeni.

boyundaki değişmeler nedeniyle, karşı-ağırlıklı gerdirme düzenekleri bir zorunluluktur.

Çalıştırma birimleri çoklu ya da sürtünmeli türden olan götürücülerde de aynı zorunluluk vardır.

Koruma düzenleri. Döndürme dişlisi ya da ona en yakındaki güç aktarma düzeneği, diş- liyi ve hareketli parçalan ani aşırı yüklere karşı korumak' amacıyla, makaslamaya çalışan bir emniyet pimiyle donatılmıştır. Bu pim, zincirdeki çekme kuvveti adsal kapasiteyi

% 20-30 oranında geçtiği zaman kesilir ve götürücüyü durdurur. Taşıyıcılardan düşebile- cek yüklere karşı insanları korumak için, bütün düşey ve yatay bölümlerde, götürücünün altına oluk biçiminde bir mahfaza yerleştirilir ve bu mahfaza, geçitlerde ve koridorlarda yükseltilir.

Elektrik motoru 2

Elektrik motoru 3 Gerdirme 1 Gerdirme 3

Elektrik motoru 1

Şekil.l 17- Üç-motorlu Bir Yüksek Götürücünün Düzenlenmesi

Mahfaza genellikle çelik telden (ağ) ya da sacdan yapılır ve götürücü rayına asılır.

Çekme elemanı koptuğu zaman, düşey bölümlerde giden askılı taşıyıcıların yükle birlik- te geriye gelmeleri ve malzeme ile götürücüye hasar vermeleri mümkündür. Bu tehlikeyi önlemek için, 1 m den uzun iniş ve çıkışlarda, özel tutucular kullanılır, Bunlar, çekme elemanı koptuğunda aşağı doğru kaymaya engel olurlar. Bu tutucuların çalışma ilkesi (mandal ve kilit dişlisi, kol, elektromekanik fren vb.) götürücü yörüngesi üzerindeki yer-

lerine (yokuş ya da iniş), çekme elemanının türüne ve götürücü rayının profiline (kontu- nına) bağlıdır.

C. YÜKSEK GÖTÜRÜCÜLERİN HESABI

Hesaba başlanmadan önce götürücünün yörüngesi, taşınan yükün ağırlığı ve boyutları, götürme kapasitesi ve çalışma koşulları bilinmelidir.

Gerdirme stroku

±

180

Şekil.l 18- Karşı-ağırlıklı Gerdirme Düzeneği

Götürücünün ana parametreleri: Z (saatte parça), hız u(m/s), tekerlek ve yük aralığı o(m), taşıyıcı başına taşınan birim yük sayısı z (oarça) kendi aralarında bağıntılıdırlar [Denklem (17) ve (18) e bakınız).

Minimum tekerlek aralığı, yükün ana boyutları tarafından belirlenir. Yani, bu aralık öyle seçilir ki, b^maı^ts uzunluğundaki en uzun yük, en küçük (R^m{ⁿ) yançaph yatay dönemeç- lerde (Şekil.ll9a) ve P^mak^s eğimli düşey dönemeçlerde bir sonraki yüke dokunmasın.

Düşey dönemeçte bu koşul

o ^{c o s} Pmaks > bmoks + 0,1 m (167)

denklemini sağlar.

Taşıyıcılar arasındaki a adımı zincir adımının çift katlan olmalıdır.

Götürücü hızı yükün ağırlığına, istenen taşıma kapasitesine ve yükleme-boşaltma yöntem- lerine bağlı olarak 0,05-0,35 m/s arasında değişir ve seyrek olarak da 0,5 m/s ye vanr.

Teknolojik, yani süreç aşamalarının yolda yapıldığı götürücülerin hızı, işlemin çevrimi- ne ya da götürülen mal için gerekli soğutma, kurutma, vb. zamanına bağlıdır.

t")

Şekil.l 19- Taşıyıcıların Düzenlenmesi

a- yatay dönemeçte; b- eğimli bir bölümde

Bir yüksek götürücünün zincir çekme kuvveti, çekme elemanlı diğer tür götürücülerdeki gibi hesaplanır (Bölüm II, C ye bakınız). Götürücünün iyi çalışması için S^o gerginliği en az 50-100 kg alınmalıdır. Gerginliğin en az olduğu nokta, götürücünün aşağı doğru eğimli bölümünde en yüklü bölgeyi izleyen yer ya da (yatay götürücülerde) zincirin zincir dişlisinden ayrıldığı noktadır. Götürücünün her metre uzunluğu başına gelen hesaplanmış ağırlıklar, avara ve yüklü şeritler için sırasıyla q^o ve <?; ise

Qo =

° ^ta

ttr tz

olarak bulunur. Burada,

(168)

(169)

Gta ve Gf r = Taşıyıcı ve tekerleklerin öz ağırlığı, kg a = Taşıyıcılar arasındaki açıklık, m tfr = Tekerlekler arasındaki açıklık, m

qz = Zincirin ağırlığı, kg/m

G = Taşıyıcı üzerindeki faydalı yük, kg

Hesaplanmış yükler çekme elemanının standart boyutlarına, tekerlek ve taşıyıcı tasarımı- na bağlıdır. Çekme elemanının şu ya da bu biçimde tasarımı, söz konusu götürücünün, aşağıdaki yaklaşımla belirlenen hesaplanmış Smaks gerginliğine göre seçilir:

w'(q^ıL^y + q^oL^a) (1 + AK^y) + <q^y - q^o) (H² -ti2) (170)

Burada,

Ky = <px x %y x Xm = Götürücü yörüngesi üzerindeki yerel dirençlerin toplamı;

w\ ip, I, X = Sırasıyla doğrusal (w1), düşey dönemeçteki eğrisel (v>), yatay dönemeçteki zincir dişlisi ya da kasnaktaki (£) ve makara takımındaki (X) direnç katsa- yıları [(35) - (45) denklemleriyle karşılaştırınız],

x, y, m - Sırasıyla düşey dönemeçlerin (x), zincir dişlili yatay tekerlekli köşelerin (y) ve götürücü yörüngesinin makara takımlarının (m) sayısı;

qo ve qy - Sırasıyla (168) ve (169) denklemlerinden hesaplanan birim ağırlıklar, kg/m;

Ly ve La = Götürücünün yüklü (Ly) ve avara (La) şeritlerinin yatay izdüşümleri, m;

= Götürücü yörüngesinin sırasıyla yükleme ve boşaltma noktalarındaki yükseklikleri, m;

So = Çekme elemanının (zincirin) minimum gerginliği * So = 50-100 kg;

A = Dönemeçlerle dönüşlerin sayısına ve bunların yörünge üzerindeki düzen- lenmesine bağlı bir katsayı; A = 0,5-0,35

Maksimum gerginliğin daha kesin biçimde belirlenmesi, götürücü yörüngesinin ayn bölüm- lerindeki ardışık dirençler toplanarak yapılır. Bu hesaplar için aşağıdaki eşitlikler kulla- nılır:

Yatay ve eğrisel bölümler için,

Sr = Sr—1 + w'q'Ly

tekerlekli köşeler (dişli ya da kasnak) için

makara takınılan için

(171)

(172)

* Sürtünmen çalıştırma birimleri için SQ =80^ değeri (108) denkleminden bulunur.

182

düşey dönemeçler için

Sr = -! + w'q'Ly±q'H)

(173)

(174) Burada,

S^rveS^r_j= gözönüne alınan bölümün sonundaki (S^r) ve başlangıcındaki (S^r _ j) gerilmeler, kg;

q' = kg/m olarak birim yaydı yük; yüklü şerit için q' = q^yt avara şerit için 1'= «o [ ( I6 8) ve (1 6 9) denklemlerine bakınız];

Ly = yörüngenin yatay izdüşümünün uzunluğu, m;

H = bölümün başlangıcı ile sonu arasındaki yükseklik farkı, m.

(174) denkleminde q'H m işareti yukan doğru hareket için artı, aşağı doğru hareket için eksi alınır.

Tablo.19

Yüksek Götürücülerde Ortalama Direnç Katsayısı Değerleri

Çalışma koşullan

Uygun Orta Çetin

Eğrisel lineer bölümler

0,020 0,025 0,040,

Zincir dişilleri ya da kasnaklar Kaymalı

yataklar Masuralı yataklar Dönüş açısı, (

90 180 90

terece 180 Direnç katsayıları 1,035

1,050 1,060

1,040 1,055 1,070

1,020 1,025 1,030

1,025 1,030 1,035

Makara Takımlar X

« 3 0

1,015 1,020 1,025

45

1,020 1,025 1,035

Düşey dönemeçler f

60 <25

1,025 1,030 1,040

1,010 1,015 1,020

35

1,015 1,020 1,025

45

1,020 1,025 1,030

(170) ve (174) denklemleri, ana yük-taşıyıcı türe (Şekil.97a ya bakınız) uyarlar. Diğer tür götürücüler için hesaplar aynı biçimde yapılır, şu istisna ile ki götürücünün ve taşıyıcıla- rın (ya da yüklü tekerleklerin) hareketli parçalarının dirençleri, (37) denkleminde göste- rildiği gibi, ayrı ayrı hesaplanır.

Döndürme zincir dişlisindeki çekme kuvveti ve gerekli motor gücü, maksimum hız ve yük için, (48) ve (49) denklemlerinden belirlenir. Artan kalkış momenti nedeniyle, 1 kW gücün altındaki elektrik motorları kullanılmamalıdır.

örnek .3 Bir Yüksek Götürücünün Hesabı

Problem:- Yük-taşıyıcı türden bir yüksek götürücü, döküm parçalarını temizleme atölye- sinden ısıtılmayan bir ambara taşımak üzere tasarlanmıştır. Götürücünün hesaplama şe- ması Şekil.120 de gösterilmiştir. Döküm parçaların ortalama ağırlığı G = 9 kg, maksi-

mum boyutları 320 x 200 x 120 mm dir. Götürücünün ortalama taşıma kapasitesi Z^ort = 1200 parça/sa dir. Bu kapasite iki katma çıkanlabilir ya da yarıya indirilebilir.

1. Götürücünün ana parametreleri, tik olarak, adımı 100 mm olan ayrılabilir bir zincir ile bilyalı yataklı askı tekerleklerinden oluşan bir hareketli parçayı gözönüne alalım.

Döküm parçaların, götürücünün hareketi yönünde boyuna taşınmalarının uygunluğunu dikkate alarak taşıyıcı adımını o = 0,6 m seçeriz. Götürücü rayının düşey dönemeçteki maksimum eğim açısı fi^mak^s = 35° alınarak (167) denklemine göre

a cos P^maks = 600 x 0,819 = 491 mm > 380 + 100 mm

Yüklerin, D = 831,7 mm çaplı zincir dişlilerini içeren tekerlekli köşelerden, birbirlerine değmeden geçip geçmeyeceklerini kontrol etmek üzere bir grafik yoklama, taşıyıcılar arasındaki açıklıkların yeterli olduğunu, yani adımın doğru seçildiğini gösterir. îstenen kapasiteyi elde etmek için her taşıyıcıya iki döküm parçası koyarız, yani z — 2 alınır.

(17a) denkleminden götürücünün ortalama hızı bulunur:

zort°

3600 z

1200 x 0,6

3600 x 2 = 0,1 m/s

Çalıştırma birimine, v hızını 0,05 den 0,2 m/s ve götürme kapasitesini (Zort) saatte 600 den 2400 parçaya kadar değiştirmeye izin veren, değiştirme oranı ı = 1:4 olan bir hız değiştirici yerleştirilir.

2. Götürücünün metresi başına ağırlıklar.

(168) denklemine göre avara şeritteki birim ağırlık,

G^t Gtr 6 6,5

+ +««« = - ^ r + - ^ r +_{*tr 0.6 0.6} 4>9 = 25,75^ 26

Taşıyıcı başına ağırlığı Gt= 6kg, tekerlekler arasındaki açıklığı ttr = a — 0,6 m ve özağır- lığı Gtr = 6,5 kg alıyoruz.

Yüklü şeridin metresi başına ağırlık ise (169) denklemine göre,

G, 9x2

= q^o -I = 26 H—Q-g— = 56 kg/m bulunur.

o •

3. Maksimum zincir çekmesinin ilk belirlenmesi. (170) denkleminden, maksimum zincir çekme kuvveti

Smaks = S⁰Ky + «> '(lyLy + 9⁰^o) i¹ + 0,35JT^y)

+ (Q^y ~Qo) (^H2 ~^Hl) = 50x1,55 + 0,04 (56x200 + 26x42) x(l + 0,35x1,55) + (56 - 26) (8,5 - 2,5) = 914 kg

184

î.'js::s. u r * •B'IE -. I,.

00

iJfrake-up

II II tc; oo

•O «O.

i- ³ -

t II

oo

05

II 3

wX

enII

II

00

«o

Ol

II 4».

3

I—O

Şekil.120- Bir Yüksek Götürücfinün Hesabı için Şema

%

t:

a

S

I

!

I

Oı O en to

%_X

"o

00

r

o

Direnç katsayıları, Tablo.19 daki çetin çalışma koşullan alınarak:

w' = 0,04; y = 1,025; %⁹⁰ = 1,06; ^go = 1.07 (kaymalı yataklar üzerindeki zincir dişlili tekerlekli köşe) bulunur. Hesapla bulunan maksimum gerilme (S^maf^!S = 914 kg) değeri, emniyet yükü 1250 kg olan zincirin uygun bir seçim olduğunu gösterir.

4. Zincir çekmesinin kesin hesabı. Götürücünün çalıştırma birimi, yüklü şeridin en yüksek 14 noktasına (Şekil.120) yerleştirilir. Minimum zincir gerginliği, o noktasındaki (17) düşmeden sonra beklenir. Zincir çekme kuvvetinin hesabına bu noktadan başlayarak zin- cirin hareketi yönünde devam ederiz [(171) ve (178) denklemlerine bakınız].

S^o = 5ü kg alıyoruz.

sl =S^o + w'q^oLj = 5 0 + 0,04 x 26 x 10 = 60,4 kg

52 -SlSf = 1,07 x 60,4 = 65 kg

53 =S² + Wq^oL³ = 65 + 0,04 x 26 x 3 = 68 kg 54 = S3S3 = 1,06 x 68 = 72 kg

55 =S4 + w'q^oLs = 72 + 0,04 x 26 x 20 = 93 kg

56 =S5 + w 'qyL6 = 93 + 0,04 x 56 x 50 = 205 kg

57 = SöSg = 1,06 x 205 = 218 kg

Sg = S7 + w'qyL8 = 218 + 0,04 x 56 x 5 = 229 kg

S9 =*8 C^gSs + w'q^yL⁹+q^yH⁹) = 1,025(1,025x229+0,04x56x7 + 56x4) = 487 kg

510 = S⁹ + w'q^yL^ı0 = 487 + 0,04x56x40 = 576,5 kg 511 = tloSlO = 1,06x576,5 = 610 kg

512 ~ ^sl l + t»'9yLj2 ~ ⁶1 ° + 0,04x56x46 = 713 kg

513 ~ fl2(fl2^s12^+w'9yLi3+q^yH¹³)= 1,020(1,020x713+0,04x56x5+56x2) = 868 kg

514 ~ S13 + w'9yLl4 = 868 + 0,04x56x10 = 890 kg

Maksimum gerginlik 14 noktasında (S; ⁴ = 890 kg) elde edilir ki bu da yaklaşık değerden (^smaks - 914 kg) ancak % 3 farklıdır. 16 ve 15 noktalarındaki gerginliği bulmak için götürücünün hareket yönüne zıt bir yol izlenerek yani 0 noktasından başlanarak hesap yapılır:

Sı 7 = So = 50 kg

fi 7 xS^ı7-w'q^oL^ı7 fi 7

5 0 -°.° ^{4 x 2 6} * ^{9 + 2 6} * ⁶ )

S15 = S16 -WqyLı6 = 190-0,04x56x37 = 107 kg (48) ve (45) denklemlerine göre zincir dişlisindeki çekme, 186

wo = (^S14 ~^S15) t = <^{8 9 0} ~ 107)1,06 = 830 kg

= 890 - 107 + 0,05 (890 + 107) = 833 kg

En yüksek hızdaki (vmaks) gerekli motor gücü (149) denkleminden bulunur.

K - ' " * * • ' ~2,72kW

102 102 x 0,6 Kurulacak motorun gücü N = 2,8 kW olacaktır.

Karşı ağırlık ağırlığı Gka, (105) denkleminden belirlenir:

Gfeo = K(sger + S|eu + *T) = 1,1(60,4 + 65 4- 18) * 159 kg 5. Götürücüde toplam direnç katsayısı. Taşıma yapan şeridin toplam uzunluğu,

L = L6 + L8 + V h \ + H2g + Lı0 + L12 + V Lj* + H;| + Lı4 + Lı6

= 50 + 5+ y/l² + 42 + 40 + 46 + V 5² + 2² + 10 + 37 = 201,5 m Birim yük olarak maksimum götürücü kapasitesi, (18) denklemine göre,

9 * ^{2 4}0 0

55b

'

(26) denklemine göre direnç katsayısı,

367JV - Omafegff 3 6 7 x 2 , 7 2 - 2 1 , 6 x 6

°maks^L 21,6x201,5

Doğrusal kesitlerdeki w' direnç katsayısı küçük ve yüksek götürücü şeması doğru seçilmiş olduğundan, makinanuı toplam direnç, katsayısı w, bu özel durumda, ömek.l deki kayışlı götürücünün ve örnek.2 deki paletli götürücününkilerden küçüktür.

D. ÇİFT RAYLI YÜKSEK GÖTÜRÜCÜLER

Yükün itildiği ya da çift raylı götürücüler ile yük-taşıyıcı ya da monoray götürücüler arasındaki fark, bu sonuncuda yük taşıma tekerleklerinin 1 çekme zincirine sabitleştiril- miş olması; birincilerde ise zincirin, yükü götürmekle birlikte, ona tesbit edilmemiş bulun- masıdır (Şekil.97b ve 121). Yük tekerleği 2, 3 yük taşıyıcısıyla birlikte, ayn bir 4 alçak rayı üzerinde hareket eder ve çekme zincirine bağlı 5 çenesi tarafından itilir. Zincir ise 6 taşıma tekerlekleri aracıyla 7 üst .zincir rayına asılır. Bir götürücünün itme çeneli çekme zinciri yük rayının üst tarafında doğrudan doğruya hareket eder ve vük tekerlerini hareket

ettirirse, yük rayına güç verilmiştir (canlı hat) denir. Eğer yük tekerlekleri bu ray üzerinde elle itiliyor ya da % 34 lük bir eğimde ağırlıkla hareket ediyorlarsa ya da özel bir düzenek yardımıyla harekete geçiriliyorlarsa buna güç almayan (ölü hat) denir.

Otomatik, bazan elle-kumandalı şalterler, yükün canlı hattan ölü hatta alınmasını ya da bu işlemin tersini sağlarlar. İtme çeneleri çekme zincirine (ya da tekerleklere) tek yönlü bir menteşe ile bağlanmışlardır. Bu menteşeler, 5 itme çenesinin, yalnız zincirin hareketi yönünde bükülmesini ve 8 tutma çenesinin ise buna zıt yönde sabit kalmasını sağlarlar (Şekil.97). Bu düzenleme, yük tekerleğinin harekete geçirilmesini mümkün kılar ve aşağı doğru eğimlerde tekerleğin kaçmasını önler. Bazı durumlarda, itme çeneleri zincire rijit olarak bağlanmışlardır; tekerlekler üzerindeki tutma çeneleri ile menteşelidir.

Götürücü zinciri çevrimini sürdürürken canlı ya da ölü hat üzerindeki yük tekerleğini duruuracak özel düzenekler vardır.

Zincir ve yük rayları adıyla iki ayrı ray çeşidi kullanılması; yük taşıma tekerleklerinin götürücü zincirine sabit olarak bağlı olmayıp ona bağlanıp çözülebilmeleri ve böylece tekerleklerin istenildiğinde durdurulup istenildiğinde diğer raylara gönderilebilmesi gibi özel tasarım biçimleri; değişik zamanlamalı çeşitli taşıma ve süreç sistemlerinin, tam oto- matik tek bir sistemde birleştirilmesi için birçok olasılıklar göstermektedir.

Otomatik seçici (selective) götürücüler makina-yapım ve lastik üretim fabrikalarında, elektroteknik ve radyoteknik işletmelere, tüketim malları üreten yerlerde; kısaca, seri imalat yapan diğer endüstri dallarında, her geçen gün daha yaygın bir biçimde kullanıl- maktadırlar.

Çift raylı götürücü çok amaçlı olup aşağıdaki işlemleri -yükün başka yolla iletimini gerek- tirmeden- yapabilir:

1- Yük tekerleklerini, ana götürücünün 1 canlı hattından ikinci derecede bir raya canlı ya da ölü 2 yan hattır t geçirir (Şekil.122a) ve 3 iletim ya da 4 dönüş makasına geri ge- tirir (Şekil. 122b). Bu değişik zamanlamalı süreçlerin götürücü üzerinde yapılmasını (örne- ğin muayene, kusurlu parçaların onarılması, vb.); çeşitli yüklerin taşıyıcılar üzerinde (bir işlem programlamasına uyacak biçimde) ayırımı, ön seçimi ve ara canlı hatta depolan- ması işlemlerinin yapılmasını mümkün kılar (Şekil.122d).

2- Yük tekerleklerinin bir canlı hattan, değişik hızlı ve değişik tekerlek aralıklı diğer hatta otomatik olarak iletilmesini sağlar.

3- Yük tekerleklerinin düşey düzlemdeki (Şekil.122f) dönemeçlerde, değişik düzeçlere iletilmesini gerçekleştirir.

4- Götürücü tarafından taşınan yüklerin otomatik olarak tartımını ve sayımını yapar.

Yük tekerlekleri, raylar, makaslar ve özel düzenekler bakımından çift raylı götürücünün elemanları, tek raylınınkinden değişik değildirler.

Yük askıları, dört tekerlekli ve iki ya da dört kılavuz makaralı bir çelik çerçeveden 188

ı;ıK:

>Eb

D V " v O O W' vl w)' ®j _ Z — s CC

I

7777 • 7777777777'7777777777777

(t)

Şekil.122- Yük4tme Türünde Bir Götürücünün Değişik Çalışma Şemaları

190

oluşurlar. Tekerleklerin milleri, bu çerçeveye (şasi) rijit olarak yataklanrmşlar ya da her tekerlek çiftine yatay düzlemde belli bir hareketlilik sağlayacak biçimde, mafsallanmiş- lardır. Kılavuz makaralar, askıyı yük rayı boyunca yönlendirirler ve makaralara geçmesini sağlarlar. Bir askı takımının (trol!ey) yük kaldırma kapasitesi, yani bir askı takımının taşıdığı etkin yük, onun ana parametresidir. Bu kapasite 10-1250 kg arasında değişir.

Zincir rayı hadde köşebentleri ile (Şekil.121 e bakınız) yapma profil ya da çift T demirin- den oluşur. Sonuncusu, 500 kg ve daha yukan yükler için hazırlanmış ağır-hizmet askıları için kullanılır.

Yük rayı da çift köşebent (hadde ya da yapma profil), kutu kesitli yapma ya da ençok kullanılan çift U profilinden oluşur. Son durumda, askı U profilleri üzerinde ya da onların arasında gider.

Hafif ve orta-hizmet türü çift raylı götürücüler de Sovyetler Birliği'nde başarı ile kullanıl- maktadır (Şekil.123). Bu götürücülerin zincir ve yük rayları, bir çift U demirinden yada yapma kutu kesitlerinden meydana gelmişlerdir. Zincir askıları U demirinin üst flanşının üst yüzeyinde, yük askıları ise U demirinin alt flanşının iç yüzeyinde hareket ederler.

Rayın bu biçimdeki bir optimal tasarımı, malzemeden ekonomi sağlar ve götürücü yüksek- liği ile maliyetini düşürür.

Şekil.124 de gösterilen eğrisel ray bölümü (iletim makası), bir elektromanyet ya da basınçlı hava silindiri yardımıyla otomatik olarak devreye girer. Bir yay etkisiyle de ilk durumuna gelir. Yükün ve askının makas aracıyla ana hattan yan hatlara geçirilmesi, eğer yan (yardımcı) hatta hafif bir aşağı doğru eğim varsa ağırlıkla olur; yoksa özel itme düzenekleri kullanılır.

Dönüş makasının dili (ucu), askı tekerleğinin kılavuz makaraları aracıyla ana raya bir- leşir ve askı makarası, yardımcı hattan ana hatta, götürücü zinciri üzerindeki serbest iti- cinin çalıştırdığı özel düzenekler tarafından otomatik olarak kumanda edilen mekaniz- malar yardımıyla geçirilir.

önceden seçmeli ya da otomatik yollamalı adıyla tanınan ve askıları ve yükleri oto- matik olarak değişik yanlara gönderen götürücülere, uzaktan ya da yerel olarak kuman- da edilebilir, ünceden belirlenmiş bir programa göre gerçekleştirilen uzaktan kumanda, atölyenin ya da deponun içindeki bir merkezi kumanda tablosundan yapılır.

Yerel olarak kumanda edilen bir otomatik önceden seçmeli götürme düzeni, genellikle bir adres kutusu, seçicili ya da duyarlı bir ölçücü (scanner), otomatik bir adres-yerleştiricisi ve bir adres silici, yani yeni bir adresi yazmadan önce elemanları nötr (adressiz) duruma getiren bir düzeneği içerir. Adres kutusu, yük taşıyan askıya takılır ve üzerindeki adres, operatör tarafından ya da otomatik ve butonlu kumandalı bir adresleme düzeneği ile kaydedilir, ölçücü, yük rayının üzerine ve yan makastan önce yerleştirilir, ölçücü, geçer- ken kutudaki adresi okur (dekode eder) ve ray makasına, bu adrese karşılık olan kumanda darbesini (titreşimini) gönderir.

ölçücü, kontaklı (mekanik, elektrik, elektromekanik, vb.) ya da kontaksız türden (ör- neğin, fotoelektrik) olabilir. En basit biçimiyle bir elektromekanik seçmeli götürücü

to

Şekil.123- Orta-hizmet Türü Bir Monoray Götürücünün Hareketli Parçası ve Ray Bütünü

Şekil.124- Bir Yük-itmeli Götürücünün Çekilir Makası

düzeni, aşağıdaki gibi görev yapar: düşey 9 yük çubuğuna geçirilmiş bulunan ve taşıyı- cının askı tekerleklerine takılmasını sağlayan 10 çivileri (Şekil.121 e bakınız), otomatik bir kurucu (setter) tarafından sağa ya da sola alınır ya da orta (nötr) durumda bırakılır.

Taşıyıcı ve yük çubuğu ölçücü üzerinden geçerken, ölçücüde bulunan belli sayıdaki limit şalterlerinin kollanna yük çubuğu üzerinde bunlara karşılık olan çiviler tarafından etki edilir. Böylece ilgili limit şalterleri enerji alarak ray makarasını çalıştırırlar.

Çivilerin yük çubuğu üzerinde ve buna karşılık olarak limit şalteri kollarının ölçücü üzerinde sıralanmasıyla her askının (ve yükün) yörüngesi önceden sıkı sıkıya belirlenebilir.

Bir kurmada (setting), dört ile on iki arasında değişen toplam çivi sayısının genellikle iki ya da üçü yer alır. Bu da 6 ile 220 arasında adresin kurulmasına izin verir.

Çift raylı götürücüler, Bölüm VIII, C de verilen yöntemle ve Bölüm II deki önerilere göre hesaplanır, tikel zincir gerginliği, itme çenelerinin bükülmesini önlemek için, genellikle yüksek alınır (S^o > 150-250 kg). Zincir rayının doğrusal bölümlerindeki dirençler (37) denkleminden ve yük ile zincir askı tekerlekleri için ayrı ayrı hesaplanır.

Canlı yük hattının düşey dönemecin deki zincir gerginliği:

sr = Sr_f + (w'ztrqo + w'ytrqy)l± qyh J Burada, önceden verilmiş sembollere ek olarak,

(175)

w'^ztr ^{ve w}'ytr ~ zincir (w'^ztr) ve yük (w'^ytr) askı tekerleğinin harekete karşı dirençleri

(175) denkleminin son terimindeki artı işareti yukarı doğru, eksi işareti ise aşağı doğru eğimler için kullanılır.

Yukarda tanıtılan çift raylı yüksek götürücüye ek olarak, birleşim yüksek götürücüleri vardır. Bunlarda yük, rayın bir bölümünde taşınır ve öbür bölümünde ise itilir. On seçmeli götürme, yük-itmeli ray bölümünde yapılır.

194