Tiirk Toplumunda Heidelberg Retina Tomografi ile Saptanan Ortalama Optik Sinir Ba§I Top.ografik Degerleri, Ya§ ve

(1)

T. Oft. Gaz. 34, 130-134,2004

Tiirk Toplumunda Heidelberg Retina Tomografi ile Saptanan Ortalama Optik Sinir Ba§I Top.ografik Degerleri, Ya§ ve

Cinsiyet ile lli§kisi

Abdullah Ozkzn~ (* ), Cem Evereklioglu (* ), Ziya Alp Kose (** ), Kuddusi Erkzlzq (*** ), Nevbahar Tam~·elik (**** ), Hakkz Dogan(***)

OZET

Amac;: Tiirk toplumunda ortalama optik sinir ba§I (OSB) topografik degerlerini belirlemek, bu parametrelerin ya§ ve cinsiyet ile ili§kisini saptamak.

Metod: Be§ dioptrinin altmda refraksiyon kusuru di§mda herhangi bir goz patolojisi olma- yan, ya§ ortalamas1 38.4±17.1 yll olan 165 hastanm 310 gozti c;ah§ma kapsamma ahnd1 ve olgular yedi farkh ya§ grubuna aynlarak her gruba ait OSB topografik degerleri Heidelberg retina tomografi (HRT II, software version 1.6) ile saptand1.

Bulgular: Toplumumuzda, HRT ile elde edilen ortalama disk alam 2.0±0.4 mm2, c;ukurluk alam 0.4±0.3 mm2, rim alam 1.6±0.3 mm2 , c;ukurluk hacmi 0.10±0.12 cm3, rim hacmi 0.3±0.1 cm3, C/D alam oram 0.2±01, ortalama c;ukurluk derinligi 0.1±0.08 mm, maksimum c;ukurluk derinligi 0.5±0.2 mm, c;ukurluk bic;im olc;iimii -0.2±0.1, c;izgiboyu yiikseklik degi§kenligi 0.3±0.1 mm, ortalama sinir lifi tabakas1 kalmhg1 0.2±0.05 mm, ortalama sinir lifi tabakas1 kesitsel alam 1. 1±0.3 mm²idi, ya§ ve cinsiyet baklmmdan gruplar arasmda OSB topografik degerleri anlamh farkhhk gostermedi (P>.05).

Sonuc;: Ttirk toplumunda, OSB topografik degerlerinin ya§ ve cinsiyet baklmmdan degi§- kenlik gostermedigi saptand1.

Anahtar Kelimeler: Optik sinir ba§I, Heidelberg retina tomografisi SUMMARY

The Mean Optic Disc Topografic Values in the Turkish Population Determined by Heidelberg Retinal Tomography and Their Relationship with Age and Gender

Purpose: To determine the mean optic nerve head (ONH) topographic values and their relationship with age and gender in the Turkish population.

Methods: 310 eyes of 165 patients with a mean age 38.4±17.1 years who had no other ocu- lar abnormality except refractive errors below 5 diopters were included in the study. The patients were divided into seven different age groups. Heidelberg retinal tomography (HRT II, software version 1.6, Heidelberg, Germany) was used to obtain and evaluate ONH topographic measurements in each group.

(*) Yard. Doc;:. Dr., Erciyes Oniversitesi T1p Fakiiltesi Goz Hastahklan ABD (**) Uzm. Dr., Erciyes Universitesi T1p Fakiiltesi Goz Hastahklan ABD (***) Prof. Dr., Erciyes Oniversitesi T1p Fakiiltesi Goz Hastahklan ABD (****) Prof. Dr., Cerrahpa§a T1p Fakiiltesi Goz Hastahklan ABD Yazl§ma adresi: Dr. Abdullah Ozkm~. Erciyes T1p Fak. Goz Hast. A.D.

TR-38039, Kayseri e-mail: aozkiris@erciyes.edu.tr

Mecmuaya Geli§ Tarihi: 04.07.2003 Diizeltmeden Geli§ Tarihi: 11.10.2003 Kabul Tarihi: 23.12.2003

(2)

TUrk Toplumunda Heidelberg Retina Tomografi ile Saptanan Ortalama Optik Sinir Ba~I Topografik Degerleri, 131 Ya~ ve Cinsiyet ile ili~kisi

Results: In our population, mean disc area obtained by HRT was 2.0±0.4 mm², cup area 0.4±0.3 mm²^,rim area 1.6±0.3 mm2 , cup volume 0.10±0.12 cm3, rim volume 0.3±0.1 cm3, C/D area ratio 0.2±01, mean cup depth 0.1±0.08 mm, maximum cup depth 0.5±0.2 mm, cup shape measure -0.2±0.1, height variation measure 0.3±0.1 mm, mean retinal nerve fiber layer (RNFL) thickness 0.2±0.05 mm, RNFL cross sectional area 1.1±0.3 mm2 , and the ONH topographic values did not differ significantly in age and gender between the groups (P>.05).

Conclusion: We determined that ONH topographic values do not differ with age and gender in Turkish population.

Key Words: Optic nerve head, Heidelberg retinal tomography

GiRi~

Glokom zaman ir;inde geri donti§timstiz nora! doku kayb1 ile karakterize bir hastahk olup bu olgularda geli§en optik sinir ba§I (OSB) degi§iklikleri ve retina sinir lifi tabakast (RNFL) kay1plan genellikle standart perimetrideki gorme alam defektlerinden daha once olu§maktadu (1-3). Glokom muayenesinde OSB'm oftalmoskopik muayenesi stibjektif olup gozlemciler arasmda, hatta aym gozlemcinin farkh zamanlarda yapt1g1 gozlemler arasmda bile farkhhk olabilmektedir (4-6).

Son on y1lda geli§en teknolojik yeniliklerle OSB muayenesinde aynntlh topografik inceleme yapabilen imaj analizorleri devreye girmi§tir. Boylelikle optik diskin htzh ve tekrarlanabilir tir; boyutlu analizi ve noktasal kar§Ila§tmna imkam dogmu§tur ( 4-9). Ancak normal gozler arasmda OSB' m topografik degi§kenliginin ytiksek olmasmdan dolayt yapilan tek topografik Olr;i.imtin kesin tam koydurucu degeri ktstth olup zaman ir;inde olu§abilecek degi§ikliklerin saptanmasmda daha degerli bilgiler vermektedir.

Bununla birlikte OSB topografik degerleri etnik ve trk farkhhklan gosterdiginden yaptlan r;ah§malarda top- lum ve trka ozgti normal verilerin olu§turulmast geregi bildirilmi§tir (10). Bu r;ah§mada, 5 Dpt'in altmda refraksiyon kusuru dt§mda herhangi bir goz patolojisi bulun- mayan normal popiilasyonun OSB topografik degerleri, ya§ ve cinsiyet.ile ili§kisi sunulmu§tur.

MATERY AL-METOD

<;ah§mamtz, Ttp Faktiltemiz Goz Hastahklan Ana- bilim Dah Poliklinigine gelen ve yaptlan rutin muayene esnasmda 5 Dpt'in altmda refraksiyon kusuru dt§mda herhangi bir goz patolojisi saptanmayan 165 hastamn 310 goztinti kapsamakta idi. <;ah§ma grubumuzu olu§tU- ran hasta1ann 79'u erkek, 86'1 bayan olup ya§ ortalamas1 38.4±17.1 ytl (12-78 ya§ arast) idi. Kooperasyonu gtir;

olan, OSB ve retina patolojileri olu§turabilecek hastahklan olan, 5 Dpt'in i.izerinde myopisi veya hipermetropisi

olan, goz ir;i basmc1 (GiB) 21 mmHg'm i.izerinde olan ve glokom §liphesi ta§Iyan olgular r;ah§ma kapsamma aim- mad!. Olgular kendi aralannda ya§ baktmmdan yedi ayn alt gruba aynld1. Grup 1, 10-20 ya§ aras1; grup 2, 21-30 ya§ arast; grup 3, 31-40 ya§ aras1; grup 4, 41-50 ya§ ara- si; grup 5, 51-60 ya§ aras1; grup 6, 61-70 ya§ arast; grup 7 ise 71-80 ya§ aras1 olgulardan olu§makta idi.

<;ah§ma kapsammdaki ttim hastalann Snellen e§eli ile gorme keskinlikleri saptanmi§ olup GiB'lan Gold- mann applanasyon tonometresi ile olr;Uldti. Yap!lan bio- mikroskopik on segment ve fundus muayenelerinde herhangi bir patoloji saptanmadt.

OSB topografik olr;timlerinin eldesi ve degerlendirilmesi ir;in Heidelberg retina tomografisi (HRT II) kul- lamldt. HRT II, konfokal tarayici lazer oftalmoskop olup kullamlan diode lazerin dalga boyu 670 nm'dir. HRT'de elde edilen imajlar optik aksa dikey e§it arahkh 32 iki boyutlu konfokal imajdan olu§ur. Gori.intti elde etme za- mam 1.6 sn dir. Dr; boyutlu gori.intti; her biri 256x256 pixel (picture element) ir;eren 32 iki boyutlu optik kesit gori.intlilerinden elde edilir. Topografik gortintii, 256x256 bagtmSIZ ytikseklik olr;timti ir;eren i.iy boyutlu gortinttiden komptiterize edilir. imajlar I Ox I 0, 15x 15 veya 20x20 derecelik gridlerle kaydedilir. Eger kaylt I Ox 10 derecede yap1hyorsa pixel rezoli.isyonu 10 r'dur.

imajlar kaydedildikten soma ekrana topografik ve yanst- ma gortinti.isti olmak tizere iki gortintU gelir. Bu imajlar i.izerinde kullamct, mouse ile OSB kenarlanm takip ede- rek manuel olarak optik disk konttir r;izgisini r;izer ve bundan soma stereometrik olr;timler yapthr. Referans di.izleminin gerisinde kalan ti.im yaptlar OSB r;ukurlugu (cup), tizerinde kalan yaptlar nororetinal rim olarak ad- landmltr.

Ttim olgularda midriyazis yapilmaksizm kamera ile muayene edilen goz arasmdaki mesafe 15 mm olacak

§ekilde HRT ile her goz ir;in tir;er Olr;tim ahndt. Elde edilen topografik gortinttilerin stereoskopik Olr;i.imleri ir;in optik disk kenarlan aym hekim tarafmdan manuel olarak r;izilerek optik disk stereoskopik parametreleri elde edildi.

(3)

132 Abdullah Ozkm§, Cern Evereklioglu, Ziya Alp Ki:ise, Kuddusi Erklh~, Nevbahar Tam~elik, Hakki Dogan

Bulgulann degerlendirilmesi ve istatistiksel analizi i<;in varyans analizi ve Post-ANOV A i<;in Tukey testi kullamld1.

BULGULAR

<;ah§mamizda her iki cinsiyet arasmda ya§ bakimm- dan istatistiksel anlamh farkhhk yoktu (P>.05). Olgula- rm ortalama refraksiyon degerleri -1.0±1.1 Dpt., ortalama aksiyal uzunlugu 23.5±0.8 mm, ortalama keratomet- rik degerleri 7.6±0.2 idi (Tablo 1). Her gruptaki olgula- nn ya§ ortalamalan, ortalama GiB degerleri, disk alam (DA), <;ukurluk alam (CA), rim alam (RA), <;ukurluk hacmi (CV), rim hacmi (RV), <;ukurluk/disk alam (C/DA), ortalama <;ukurluk derinligi (MCD), maksimum

<;ukurluk derinligi (MxCD), <;ukurluk bi<;im Ol<;timti (CSM), <;izgi boyu ytikseklik degi§kenligi (HVC), ortalama sinir lifi tabakasJ kalmhg1 (MRT), ortalama sinir lifi tabakas1 kesitsel alam (MTCA) degerleri tablo 2'de, kadm ve erkek dagilimi ise tablo 3'de gosterilmi§tir.

Grup 6 ve 7'de, GiB degerleri diger gruplara oranla istatistiksel olarak daha ytiksek olarak bulundu (P<.05). <;a- h§mmmzda, ortalama disk alamm 2.0±0.4 mm2, <;ukurluk alamm 0.4±0.3 mm2, rim alamm 1.6±0.3 mm2, <;u- kurluk hacmini 0.10±0.12 cm3, rim hacmini 0.3±0.1

em 3,

CID

oramm 0.2±0 1, ortalama <;ukurluk derinligini 0.1±0.08 mm, maksimum <;ukurluk derinligini 0.5±0.2 mm, <;ukurluk bi<;im Ol<;timtinti -0.2±0.1, <;izgiboyu ytikseklik degi§kenligini 0.3±0.1 mm, ortalama sinir lifi ta- bakasi kahnhgm1 0.2±0.05 mm, ortalama sinir lifi taba- kasi kesitsel alamm 1.1±0.3 mm 2 olarak saptad1k ve OSB parametrelerinin hi<;birisi gruplar arasmda istatistiksel anlamh farkhhk gostermedi (P>.05).

TARTI~MA

GlokomatOz hasar, retina sinir lifi kayb1 ve OSB degi§iklikleri ile karakterize oldugundan optik sinir ba§ll1111 detayh bir §ekilde incelenmesi gereklidir. Klinik uygula- mada optik diski degerlendirmek i<;in en fazla kullamlan parametre C/D oramd1r. Yapilan <;ah§malar C/D oranla- nndaki dalgalanmalann muayeneden muayeneye %5- 15, gozlemciden gozlemciye %25-35 oramnda degi§tigi- ni gostermi§tir (11-13 ).

Optik disk alam, OSB <;ukurlugu, nororetinal rim alam ve C/D oranlan normal bireyler arasmda belirgin farkhhklar gosterebilmektedir (14). Armaly, kti<;tik OSB

<;ukurlugu olan optik disklerin <;ogunlukla normal olma- sma ragmen baz1 btiytik OSB <;ukurlugu olanlann da

Tabla 1. 0/gu/ann gene/ ozellikleri

Cinsiyet Ya§ Ortalamas1 Hasta sayJsJ Giiz say•s• Ort. Ort. O•·t.

(.yl/) Refraksiyon Ax! keratometri

E1·kek 39.2±17.4 79 144 -1.0± 1.2 23.7±0.9 7.7±0.2

( 12-78 yii aras1)

Kadm 37.6±16.8 86 166 -1.0±1.0 23.4±0.7 7.6±0.2

(14-74 y11 aras1) Ort: Orta!ama; Ax!: Aksiyef uzunfuk

Tabla 2. Ya§ gruplannda orta/ama OSB topografik deger/eri

Yaj ort. GiB DA CA RA cv RV C!DA MCD MxCD CSM HCV MRT MTCA

Grup 1 16.8±2.6 13.3±2.3 1.9±0.4 0.4±0.2 1.5±0.2 0.09±0.09 0.3±0.1 0.2 ±01 0.1±0.07 0.5±0.2 -0.2±0.1 0.3±0.07 0.2±0.05 1.1±0.3 Grup 2 26.0±2.8 13.4±2.7 2.0±0.4 0.4±0.2 1.6±0.3 0.08±0.08 0.3±0.1 0.2 ±01 0.1±0.07 0.5±0.2 -0.2±0.1 0.3±0.1 0.2±0.06 1.1±0.3 Grup3 35.7±2.8 13.8±2.0 1.9±0.4 0.4±0.2 1.4±0.3 0.12±0.19 0.3±0.1 0.2±01 0.1±0.07 0.5±0.1 -0.2±0.1 0.3±0.1 0.2±0.06 1.1±0.3 Grup4 44.8±1.5 14.4±2.2 2.1±0.3 0.3±0.2 1.7±0.3 0.08±0.08 0.4±0.1 0.1 ±01 0.1±0.07 0.5±0.2 -0.2±0.05 0.3±0.06 0.2±0.05 1.2±0.2 GrupS 54.7±2.8 14.8±2.8 2.3±0.5 0.6±0.4 1.7±0.5 0.13±0.11 0.3±0.1 0.2 ±01 0.1±0.1 0.5±0.2 -0.1±0.06 0.3±0.06 0.2±0.04 1.1±0.2 Grup6 65.2±2.7 15.7±2.8* 2.0±0.3 0.6±0.3 1.4±0.2 0.13±0.10 0.3±0.1 0.2±01 0.2±0.07 0.5±0.1 -0.1±0.09 0.3±0.06 0.2±0.04 1.2±0.2 Grup7 75.1±2.4 17.5±1.8** 1.9±0.3 0.3±0.3 1.6±0.4 0.08±0.09 0.4±0.2 0.1 ±01 0.1±0.1 0.4±0.2 -0.1±0.09 0.4±0.06 0.2±0.03 1.1±0.2 Toplam 38.4±17.1 14.7±2.7 2.0±0.4 0.4±0.3 1.6±0.3 0.10±0.12 0.3±0.1 0.2 ±01 0.1±0.08 0.5±0.2 -0.2±0.1 0.3±0.1 0.2±0.05 I.I±OJ (* ): P=O.OJ (** ): P<O.OOJ Di,~er de,~er!er i{·in P>0.05

(4)

Turk Toplumunda Heidelberg Retina Tomografi ile Saptanan Ortalama Optik Sinir Ba§t Topografik Degerleri, 133 Ya§ ve Cinsiyet ile ili§kisi

Tablo 3. Kadm ve erkeklerde saptanan ortalama OSB topografik degerleri

Yaj ort. GiB DA CA RA cv

Kadm 37.6±16.8 14.5±2.8 2.0±0.3 0.4±0.3 1.6±0.2 0.10±0.12 Erkek 39.2±17.4 14.9±2.6 2.0±0.4 0.4±0.2 1.6±0.3 0.11±0.10 Herbiri iqin P>0.05

normal oldugunu, ki§ilerin her iki goziindeki OSB <;u- kurlugunun <;ogunlukla simetrik oldugunu bildirmi§tir (15). Yap!lan <;ah§malarda disk alam ve C/D oranmm genetik olarak tayin edildigi, <;evresel faktorlerin disk geni§ligini etkileyebildigi, etnik kokeninin de onemli oldugu bildirilmi§ti:r ( 16, 17).

OSB'm incelemeye yonelik modern cihazlann geli§- tirilmesi ile klinikte yaygm olarak kullanmakta oldugu- muz C/D oram ve diger OSB parametreleri objektif ol- makta, gozlemciler arasmda hatta aym gozlemcinin farkh zamanlarda yaptlgt gozlemler arasmda dahi gorti- lebilen farkhhklann oniine ge<;mek ve OSB'mm detayh analizini yapmak miimktin olabilmektedir.

Bilindigi tizere Heidelberg retina tomografisi, 1.6 sn i<;inde optik diskte 32 optik kesit alabilen konfokal laser oftalmoskoptur. Boylece optik diskin ii<; boyutlu goriin- ttistinti elde etmekte ve iki veya ti<; boyutlu olarak alan, kahnhk, yiikseklik ve hacim ol<;iimleri yapabilmektedir.

670 nm dalga boyunda diode lazer kullanmakta, pupilla dilate edilmeksizin ve katarakth gozlerde dahi ol<;tim alabilmektedir ( 18-20).

Normal olgularda ya§, cinsiyet, refraksiyon ve GiB gibi faktorlerin HRT parametrelerine etkisini incelemek tizere Burk (21); ya§lan 14-77 ytl aras1 degi§en 61 olgu- da, RA degerinin ya§la azaldtgmt, C/D oranmm ise arttt- gmt, DA ile ya§ arasmda ise korelasyon saptamadtklan- m ve HCV'in normal ile glokomatoz optik diskleri aytr- mada standart voliimetrik verilere gore daha yararh oldugunu belirtmi§tir. Buna kar§tn Gundersen ve arkada§- lan normal gozlerde ya§, cinsiyet, GiB ve refraksiyonun optik disk topografisine etkisini ya§lan 20-80 arasmda degi§en 225 hastada incelemi§ler ve normal olgularda OSB topografisinin belirtilen faktorlerle anlamh olarak degi§medigini bildirmi§lerdir (22). Bir ba§ka <;ah§mada Nakamura ve ark. ian; ya§, refraksiyon kusuru ve disk alanmm OSB topografik degerleri iizerine etkilerini 77 normal olgunun 77 goziinde ara§tlrmt§lar, artan ya§la birlikte MRT ve MTCA'da anlamh azalmalar saptamt§- lar, sadece RV'iini.in ya§, refraksiyon ve disk alamndan etkilenmedigi bildirmi§lerdir (23). Biz ise kendi <;ah§- mamtzda, elde ettigimiz OSD topografik degerle:rinin 7 farkh ya§ grubunda ve her iki cinsiyet arasmda istatistiksel anlamh fa:rk goster:rnedigini saptadtk (P>.05) ve bu

RV 0.3±0.1 0.3±0.2

C/DA MCD MxCD CSM HCV MRT MTCA 0.2±01 0.1±0.08 0.5±0.2 -0.2±0.09 0.3±0.09 0.2±0.05 1.1±0.3 0.2±01 0.1±0.07 0.5±0.2 -0.2±0.1 0.3±0.1 0.2±0.04 1.1±0.2

bulgular Gunderson ve ark.lanmn bulgulan ile uyumlu idi. Akar ve ark.lan TopSS ile yapttklan bir <;ah§mada sadece optik disk alamm incelemi§ler, toplumumuzdaki ortalama disk alam degerininin 1.94±0.40 mm2 oldugunu ve cinsiyet farkt gostermedigini saptamt§lardtr (24).

Sonu<; olarak, degi§ik trk ve toplumlarda OSB topografik degerlerinin ozellikle ya§a gore degi§kenlik gosterdigi bildirilmesine kar§In Tiirk toplumunda bu farkhhk gozlenmemi§tir.

Te§ekkiir: c;alz§IIW/1111 yap1lmasmda katkilamu esirgemeyen sayuz Hem§. Buket Yancar'a, Sa,~lik tekn.

Oznur Kose ve Ya§(//' Ozsoy'a tqekkiirlerimizi sunanz.

KAYNAKLAR

I. Tamgelik N, Ozktn§ A, Cicik E, Ocakoglu b, DstUndag C, Devranoglu K, Ozkan~: Oktiler hipertansiyonda optik sinir ba§t topografik olgtimleri ile standart ve mavi-san gorme alam mean deviation degerleri arasmdaki ili§ki. T Oft Gaz 2000; 30: 487-92.

2. Sommer A, Katz J, Quigley HA, Miller NR, Robin AL, Richter RC, Witt KA: Clinically detectable nerve fiber atrophy precedes the onset of glaucomatous field loss. Arch Ophthalmol 1991; I 09:77-83.

3. Quigley HA, Dunkelberger GR, Green WR: Retinal gang- lion cell atrophy correlated with automated perimetry in human eyes with glaucoma. Am J Ophthalmol 1989; 107:

453-64.

4. Miglior S, AlbeE, Guareschi M, Rossetti L, Orzalesi N:

Intraobserver and interobserver reproducibility in the evaluation of optic disc stereometric parameters by Heidel- berg Retina Tomograph. Ophthalmology 2002; 109:

1072-7.

5. Sung VC, Bhan A, Vernon SA: Agreement in assessing optic discs with a digital stereoscopic optic disc camera (Discam) and Heidelberg retina tomograph. Br J Ophthal- mo12002; 86: 196-202.

6. lester M, Mikelberg FS, Courtright P, Burk RO, Caprioli J, Jonas JB, Weinreb RN, Zangwill L: Interobserver variability of optic disk variables measured by confocal scanning laser tomography. Am J Ophthalmol 2001;132:57- 62.

7. Akar Y, Orhan M, irkec; M: Reproducibility of the measurements of the optic nerve head topographic variables

(5)

134 Abdullah Ozktn§, Cern Evereklioglu, Ziya Alp Kose, Kuddusi ErkJhc,:, Nevbahar Tamc,:elik, Hakki Dogan

with a confocal scanning laser ophthalmoscope. Jpn J Ophthalmo12003; 47: 173-7.

8. Azuara-Blanco A, Spaeth GL, Nicholl J, Lanzi IM, Augs- burger JJ: Comparison between laser scanning tomography and computerised image analysis of the optic disc.

Br J Ophthalmol 1999; 83: 295-8.

9. Yamada N, EmondMJ,Mills. RP, Leen MM, Chen PP, Stanford DC: Detection of optic disc changes with Glau- coma-Scope probability maps. J Glaucoma 1998; 7: 378- 87.

10. Kashiwagi K, Tamura M, Abe K, Kogure S, Tsukahara S:

The influence of age, gender, refractive error, and optic disc size on the optic disc configuration in Japanese normal eyes. Acta Ophthalmol Scand 2000; 78: 200-3.

11. Harper R, Reeves B, Smith G: Observer variability in optic disc assessment: implications for glaucoma shared ca- re. Ophthalmic Physiol Opt 2000; 20: 265-73.

12. Kashiwagi K, Tamura M, Abc K, Kogure S, Tsukahara S:

The influence of age, gender, refractive error, and optic disc size on the optic disc configuration in Japanese normal eyes. Acta Ophthalmol Scand 2000; 78: 200-3.

13. Kee C, Koo H, Ji Y, Kim S: Effect of optic disc size or age on evaluation of optic disc variables. Br J Ophthalmol 1997; 81: 1046-9.

14. Tamc,:elik N, Ozklfl§ A, Dnal M, Dsti.indag C, Ocakoglu

6, Devranoglu K, Ozkan ~: Goz ic,:i basmc1 normal ve optik sinir ba§l c,:ukurlugu geni§ olan olgularda heidelberg retina tomografisi sonuc,:lann11z. T Oft Gaz 2000; 30:

262-5.

15. Armaly MF: Optic cup in normal and glaucomatous eyes.

Invest Ophthalmoll970; 9: 425-429.

16. Bengtsson B: The alteration and asymetry of cup and elise diameters. Acta Ophthalmoll980; 58:726-732.

17. Tielsch JM, Sommer A, Katz J, Quigley HA, eta!: Racial variations in the prevalence of primary open angle glaucoma. JAMA 1991; 266:369-74.

18. Bardak Y, Cansu K, Turac,:h ME: Normal vc glokomlu olgularda heidelberg retina tomografi bulgulan (iin c,:ali§- ma). TOft Gaz 1997; 27: 332-6.

19. Hatch WV, Flanagan JG, Williams DE, Buys YM, Farra T, Trope GE: Interobserver agreement of Heidelberg retina tomograph parameters. J Glaucoma 1999; 8: 232-237.

20. Weinreb RN, Lusky M, Bartsch UD, Morsman D: Effect of repetitive imaging on topographic measurements of optic nerve head. Arch Ophthalmol 1993; 111: 636-638.

21. Burk RO: 3-dimensional topographic analysis of the pa- pilla as a component of glaucoma diagnosis. Ophthalmo- loge 1992; 89: 190-203.

22. Gundersen KG, Heijl A, Bengtsson B: Age, gender, lOP.

refraction and optic elise topography in normal eyes. A cross-sectional study using raster and scanning laser tomography. Acta Ophthalmol Scand 1998;76: 170-175.

23. Nakamura H, Maeda T, Suzuki Y, Inoue Y: Scanning laser tomography to evaluate optic discs of normal eyes.

Jpn J Ophthalmol1999; 43:410-414.

24. Akar Y, Orhan M, Bozkurt B, irkec,: M: Ti.irk top1L11nu disk alanmm digcr toplumlarla kar§ila§tmlmasi. MN Of- talmoloji 2002; 9: 282-84.