ERCİYES ÜNİVERSİTESİ’NDE ASTRONOMİ ÖĞRETİMİ VE AKADEMİK FAALİYETLER: YENİ ALANLAR
İbrahim KÜÇÜK1
1Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Talas Yolu, 38039, Kayseri
kucuk@erciyes.edu.tr
Özet: Bu bildiride, Erciyes Üniversitesi’nde Fen-Edebiyat Fakültesi’nde Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü tarafından yapılan faaliyetlerden bahsedilmiş ve ülkemizdeki astronomi ve uzay bilimleri bölümlerinin özellikle yeni alanlarda akademik çalışmalara önem ve hız vermeleri gereği vurgulanmıştır.
1. GİRİŞ
Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü 1999 yılında kurulmuş ve 2002-2003 akademik yılında eğitim-öğretime başlamıştır (Şekil 1).
Eğitim süresi dört yıldır (sekiz yarı dönem) ve mezun olabilmek için 144 kredi sağlamak gerekmektedir (bunların 120’si zorunlu, 24’ü seçmeli derslerdir). Bu süreci tamamlayan öğrenciler Lisans derecesine sahip olurlar. Bölümümüze ait Gözlemevi arazisinde bir adet Radom’lu (radar kubbesi) 13-m çaplı Radyo Teleskop ve beş adet 5-m çaplı radyo teleskoplardan oluşan bir Radyo Astronomi Gözlemevi mevcut olup burada Türkiye’nin ilk Radyo Astronomi eğitimi verilmektedir.
Şekil 1. Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü.
Ayrıca küçük optik teleskopların yanında yakın zamanda satın alınan 30 cm ve 40 cm ayna çaplı iki optik teleskop kendilerine ait kubbeler içerisinde aynı arazide hizmete girecektir.
Bölüm kütüphanemizde değişik gözlemevlerinden edinilen dergi ve yayınlar ile öğrencilerin kullanımına açık bazı kitap ve dokümanlar bulunmaktadır. Bölümümüz gelişmekte olup 2009 yılı itibariyle bir doçent, üç yardımcı doçent ve üç araştırma görevlisi kadrosuna sahiptir.
2. HEDEFLER VE PROJELER
Sürdürmekte olduğumuz altyapı çalışmalarını sonuçlandırmak ve eğitim-öğretimin yanı sıra bilimsel çalışmalara da başlamış olmak en büyük hedefimizdir. Radyo astronomi alanında öncü konumumuzu geliştirerek eleman yetiştirmeye devam etmek arzusundayız.
2003-2009 yılları arası itibariyle 18 adet Üniversite BAP, bir TÜBİTAK ve iki Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) projeleri yürütülmüştür. Bunun yanı sıra TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) koordinatörlüğünde yürüttüğümüz “Türkiye Ulusal Radyo Astronomi Gözlemevi” projesi ile ilgili yapılanma ve yer seçimi çalışmalarını Erciyes Üniversitesi çatısı altında kapsamlı olarak sürdürmek istiyoruz. Bu amaçla bu projenin üniversitemize devri için 2010 yılında bir DPT projesi vereceğiz. Bu çalışmaların yanı sıra 30 cm optik teleskop ile eğitsel gözlemlere, 40 cm optik teleskop ile de bilimsel gözlemlere 2010 yılı içerisinde başlamak için çalışmalar sürdürülmektedir. Aynı zamanda Erciyes Dağı civarında yaklaşık 2950 m yükseklikteki bir zirveye ayna çapı 2 m olan optik teleskoba sahip bir gözlemevi kurulması amacıyla yer seçim çalışmaları başlatılmış ve sürdürülecektir.
3. ÜYELİKLER-GÖREVLER
Bölümümüz uluslararası arenada Committee on Radio Astronomy Frequencies (CRAF) Türkiye Temsilciliği, Union Radio Science Institute-Türkiye (URSI) Radyo Komisyon Başkanlığı ve United Nations Office for Outer Space Affairs (UNOOSA) Türkiye Delegeliği görevlerini yürütmektedir. Bunların yanı sıra ulusal anlamda TUG Yönetim Kurulu üyeliği, TUG Yerleşke Sorumluluğu, TUG-DPT Radyo Astronomi Gözlemevi Yer Seçim Komite Başkanlığı ve Türk Astronomi Derneği (TAD) Yönetim Kurulu Üyeliği gibi görevlerde de değişik dönemlerde katkıda bulunmuş, bulunmaktadır.
4. EĞİTİM-ÖĞRETİM 4.1. Lisans Programı
Fizik ve matematik ağırlıklı eğitim disiplinlerarası işbirliğine olanak sağlayacak şekilde yürütülmektedir. 2004 yılından bu yana sürdürülen yandal programı ile öğrencilerimize yönelik eğitim kalitesinin artırılması hedeflenmektedir. Öğrencilerimiz 120’si zorunlu, 24’ü seçmeli derslerden oluşan bir programdan toplam 144 kredi ile mezun olmaktadırlar.
Zorunlu temel derslerin kredi toplamı 56 seçmeli derslerin ise 29’dur. Ayrıca ikinci sınıftan itibaren genel not ortalamaları (GANO) 2,50 ve üzeri olan öğrencilerimiz 19 kredilik fizik veya 24 kredilik matematik yan dal programına devam etmektedirler.
Öğrencilerimize ikinci sınıftan itibaren üç ana bilim dalı için dört paket sunulmakta ve
astronomi alanında dersler alan son sınıf öğrencileri için Bilgi Teknolojileri Kurumu (eski adı Telekomünikasyon Kurumu) ve TRT Kurumu’nda staj olanakları sağlanmıştır.
Şekil 2. Uygulanan paket programlar ve dersler.
4.2. Yüksek Lisans ve Doktora Programı
Yüksek lisans programı 2006-2007 akademik yılında başlamıştır. 2009 yılı itibarı ile sekiz Yüksek lisans öğrencimiz mevcuttur. Yüksek lisans eğitiminde öğrencilerin çoğu radyo astronomi konularına yönlendirilmekte ve bu konuda doktora eğitimleri için hazırlanmaktadır. Yüksek lisans programımız disiplinler arası bir program niteliğinde olup dersler astronomi, fizik, kimya ve uzaktan algılama konularını içermektedir. 2009 yılı itibarı ile doktora programımız yoktur. Ancak bölümümüz elemanı iki doktora öğrencisi Fizik Anabilim Dalı altında ve farklı üniversitede doktora eğitimini sürdürmektedir.
5. FİZİKİ MEKÂN VE LABORATUVAR OLANAKLARIMIZ
Üç adet lisans, bir adet yüksek lisans dersliği olmak üzere dört adet sınıfta eğim-öğretim yürütülmektedir. Sınıflarımızın kapasitesi sınav düzeninde 28 kişiliktir. Her akademik yıl ortalama 30 öğrenci alan bölümümüz için bu sayı idealdir. Sınıflarımızın her birinde projeksiyon, bilgisayar ve internet bağlantısı mevcut olup derslerin anlatımı ve uygulamalarda çağdaş olanaklar kullanılmaktadır. Ayrıca fakülte genelinde ayrıcalıklı olarak 100 kişilik bir konferans salonuna sahibiz.
5.1. Radyo Astronomi Çalışmaları
Radyo Astronomi Gözlemevi (ERAG) Radom’lu 13-m çaplı radyo teleskobunun mekanik ve elektronik altyapısı tamamlanmış olup kalibrasyon ve takip yazılımı geliştirilmesi çalışmaları yürütülmektedir (Şekil 3).
Şekil 3. 13 m çaplı radyo teleskobu (22 m çaplı Radom içerisinde).
Gözlemevi arazisi üzerinde iki adet 5-m çaplı antenden oluşa radyo teleskoplarımız ile Güneş, Ay ve galaktik hidrojen ışıması gözlemleri yapılarak ders uygulamalarında kullanılmaktadır (Şekil 4-5).
Şekil 4. ERT5_1 radyo teleskobu. Şekil 5. ERT5_2 radyo teleskobu.
Şekil 6. Gözlemevi arazisi ve teleskoplar.
Şekil 7. NASA Radio Jove (RJ) Projesi kapsamında 20 MHz anten dizgisi.
Ayrıca NASA Radio Jove Projesi kapsamında Jüpiter 20 MHz radyo gözlemleri yapılmaktadır (Şekil 7). Hollanda Radyo Astronomi Enstitüsü (ASTRON) ile ortaklık sağlanarak nötral hidrojen ile Galaksi yapısı ve kinematiği çalışmaları, AGN’lerde HI soğurma çalışmaları yapılacaktır. Türkiye Ulusal Radyo Astronomi Gözlemevi yer seçimi çalışmaları bölümümüzce yürütülmüş ve rapor sunulmuştur. Yapılanma ve kurumsallaşma çalışmalarının yürütülmesi ve tamamlanması tarafımızdan sürdürülecektir.
5.2. Optik Astronomi Çalışmaları
Optik gözlemevi kurulma çalışmaları da hızla yürütülmekte olup yeni satın alınan 30 cm ve 40 cm ayna çaplı optik teleskoplar için bina yapımı girişimleri sürmektedir (Şekil 8).
Şekil 8. Optik gözlemevi planı (30 cm ve 40 cm ayna çaplı teleskoplar ve önden görünüş).
Uzun vadede hedefimiz Kayseri ili içerisinde merkezden yaklaşık 40 km uzaklıkta Erciyes Dağı arkalarında yaklaşık 2950 m yükseklikte içerisinde 2 m ayna çaplı optik teleskop bulunan bir gözlemevi kurmaktır. Bu amaçla yer seçimi ve ilk tespit çalışmaları yapılmış ve görüş (seeing) ölçümleri için planlama yapılmaktadır.
6. UYGULAMA ARAŞTIRMA MERKEZİ
Yürütmekte olduğumuz bu çalışmaları eşgüdümlü ve planlı sürdürmek amacıyla bir merkez kurulması için yaptığımız girişimler sonuçlanmış ve “Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi (UZAYBİMER)” Resmi Gazete’de 5 Kasım 2009 Perşembe tarih ve 27397 sayı ile yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yakın zamanda Merkez yapılanması gerçekleşecektir.
7. 2009 DÜNYA ASTRONOMİ YILI ETKİNLİKLERİ
Şubat 2009 tarihinde açılışını yaptığımız DAY2009 etkinlikleri Kayseri’deki okulların yanısıra Niğde, Nevşehir ve Aksaray illerini de kapsayacak şekilde sürdürülmüştür (Şekil 9). Davet ettiğimiz bilim insanlarının yanı sıra kurumlardan gelen uzman ve araştırmacılar DAY2009 nedeniyle konferanslar vermişler ve yoğun ilgi ile karşılanmışlardır.
Kayseri içerisinde ve çevre ilçelerdeki ilköğretim okulları ve liselere Erciyes Üniversitesi Astronomi Kulübü (ASTER) desteği ile gidilerek gözlem şenlikleri düzenlenmiş, konferanslar verilmiştir (Şekil 10). Ayrıca Bölümümüz 100 saat astronomi uygulamasına katılmıştır (Şekil 11). Kayseri Büyükşehir ve İlçe Belediyeleri ile işbirliği yapılarak halka yönelik konferanslar verilmiş, sergiler düzenlenmiştir. 10 Nisan 2009 günü “Yuri Gecesi”
Bölümümüz tarafından organize edilmiştir (Şekil 12).
Şekil 9. Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü olarak düzenlediğimiz DAY2009 etkinlikleri.
Şekil 10.Erciyes Üniversitesi, Astronomi Kulübü (ASTER) desteği ile düzenlediğimiz DAY2009 etkinlikleri.
Şekil 11. 100 saat astronomi uygulaması. Erciyes Üniversitesi Marianne Molu amfi tiyatro alanı.
Şekil 12. 10 Nisan 2009 “Yuri Gecesi Kayseri” etkinliği.
