ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞINDA AYDINLATMA TASARIMI VE TEKNİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

(1)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

PEYZAJ MİMARLIĞINDA AYDINLATMA TASARIMI VE TEKNİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

DENİZ TOKYAY

PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI

ANKARA 2019

(2)

(3)

(4)

ii ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

PEYZAJ MİMARLIĞINDA AYDINLATMA TASARIMI VE TEKNİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Deniz TOKYAY

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Oğuz YILMAZ

Bu tez çalışmasında, peyzaj mimarlığı kapsamında yer alan dış mekân aydınlatma tasarımı ve teknikleri irdelenmiştir. Dış mekân aydınlatma uygulamalarının; aydınlatma teknikleri ve standartlarına uygun bir şekilde yapılmasını sağlamaya yönelik olarak peyzaj tasarımcısının ya da uygulamacısının yararlanabileceği bilimsel bir başvuru kaynağı olması amaçlanmıştır. Bu bağlamda yapılan kaynak araştırması, doğrudan yapılan incelemeler ve tezi hazırlayan kişinin aydınlatma alanındaki profesyonel çalışma sürecinde kazandığı bilgi ve deneyimlerden yararlanılmıştır. Kaynaklardan elde edilen bilgiler kapsamında; tez içinde yer alan teknik tanım ve terimler açıklanmış ve devamında peyzaj mimarlığında aydınlatma tasarımı, aydınlatma armatürleri ve seçimi, aydınlatmada kullanılan teknikler, peyzaj ve yapısal öğelerin aydınlatılması ile örnek aydınlatma projeleri irdelenmiştir.

Çalışma yöntemi çerçevesinde Ankara kenti Seğmenler Parkı örneğinde peyzaj tasarımında aydınlatma tasarımı ve tekniği incelenmiştir. Bu amaçla kullanıcı görüşlerini değerlendiren bir anket uygulaması yapılmıştır. Yapılan anket çalışmasına ait bulgular ve verilerden elde edilen bilgiler ile birlikte değerlendirilmiş ve sonuçlara aktarılmıştır.

Çalışmanın sonucunda anket bulguları ve kaynaklardan elde edilen bilgiler doğrultusunda Seğmenler Parkı aydınlatması pek çok ölçüt açısından eksik ve hatalı bulunmuş, bunları park kullanıcılarının da doğruladığı saptanmıştır. Yapılan çalışma sonuçlarına ve bilimsel verilere dayanarak geliştirilen öneriler sunularak tez çalışması tamamlanmıştır.

Haziran 2019, 145 sayfa

Anahtar Kelimeler: Aydınlatma Tasarımı, Aydınlatma Teknikleri, Peyzaj Aydınlatması, Dış Mekân Aydınlatması, Seğmenler Parkı

(5)

iii ABSTRACT

Master Thesis

A RESEARCH ON LIGHTING DESIGN AND TECHNIQUES IN LANDSCAPE ARCHITECTURE

Deniz TOKYAY

Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Landscape Architecture

Supervisor: Prof. Dr. Oğuz YILMAZ

This thesis examines outdoor lighting design and techniques to be carried out in the fields of landscape architecture. This study; in order to ensure that outdoor lighting applications are carried out in accordance with the lighting techniques and standards, is aimed to be a scientific reference guideline that can be used by the landscape designer or implementer. In this context, findings obtained from relevant literature and survey-based investigations were used, and personal knowledge and experience gained from professional working processes in the field of lighting were utilized. In the context of findings obtained from relevant literature, technical terminology were explained and then lighting design in landscape architecture, lighting fixtures and selection, lighting techniques, illumination of landscape and structural elements, and sample lighting projects were examined.

Lighting design and techniques in Seğmenler Park in Ankara were examined in the context of the methodology of this study. For this purpose, a survey was applied to evaluate user opinions.

The findings of the survey and the information obtained from the literature were evaluated with the results.

As a conclusion, in accordance with the survey findings and the information obtained from the literature, the lighting design of the Seğmenler Park was found to be incomplete and inaccurate in terms of many criteria and it was determined that the park users also confirmed it. The information obtained from field survey and scientific data was analyzed to make interpretations and the results of the survey were evaluated and reflected to the overall results of the study.

June 2019, 145 pages

Keywords: Lighting Design, Lighting Techniques, Landscape Lighting, Outdoor Lighting, Seğmenler Park

(6)

iv

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR

Lisans eğitimimde olduğu gibi Yüksek Lisans eğitimim ve tez çalışmam süresince de desteğini, bilgilerini ve önerilerini esirgemeyen değerli tez danışmanım Prof. Dr. Oğuz YILMAZ’a ve bölüm öğretim elemanlarına, istatistik alanındaki bilgileri ve desteği ile tezime katkı sağlayan ve yanımda olan değerli hocam Doç. Dr. Bilge ACAR BOLAT’a, hayatın her alanında olduğu gibi tez çalışmam süresince de desteği ve değerli varlığı ile her zaman yanımda olan ve çok sevdiğim sevgili eşim Burak TOKYAY’a, beni her zaman destekleyen ve tez sürecimde de geniş mesleki bilgileri ve tecrübeleri ile yanımda olan canım kardeşim Derya GÜLÇİN ve sevgili eşi Yalçın GÜLÇİN’e, maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman eksik etmeyen, bugünlere gelmemdeki en büyük etken canım annem ve canım babama en içten duygularımla teşekkür ederim.

Deniz TOKYAY Ankara, Haziran 2019

(7)

v

İÇİNDEKİLER

TEZ ONAYI ... ii

ETİK ... i

ÖZET ... ii

ABSTRACT ... iii

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR ... iv

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ... viii

ŞEKİLLER DİZİNİ ... ix

ÇİZELGELER DİZİNİ ... xiii

1. GİRİŞ ... 1

2. IŞIK VE AYDINLATMA ... 2

2.1 Işık ... 2

2.2 Işık Akısı ... 2

2.3 Işık Şiddeti ... 3

2.4 Işık Dağılım Eğrisi ... 3

2.5 Parıltı ... 3

2.6 Renk ... 4

2.7 Işık Rengi (Işık Sıcaklığı) ... 4

2.8 Renksel Geriverim İndeksi (CRI) ... 4

2.9 Aydınlık Düzeyi (Aydınlık Şiddeti) ... 5

2.10 Işık Verimi (Etkinlik Faktörü) ... 6

3. PEYZAJ MİMARLIĞINDA AYDINLATMA ... 7

3.1 Peyzaj Mimarlığında Aydınlatma Tasarımı ... 7

3.2 Peyzaj aydınlatmasının amaçları ... 8

3.3 Aydınlatma tasarımı ve uygulaması yapılırken dikkat edilmesi gerekenler ... 9

3.4 Aydınlatma tasarımında kullanılan bilgisayar programları ... 10

3.5 Peyzaj Uygulamaları için Aydınlatma Armatürü Seçimi... 11

3.6 Aydınlatma Armatürü Koruma Sınıfları ... 11

3.6.1 Toza ve suya karşı koruma (IP) ... 11

3.6.2 Mekanik koruma (IK)... 14

3.6.3 Elektrik çarpmasına karşı koruma ... 15

(8)

vi

3.7 Peyzaj Aydınlatmasında Kullanılan Aydınlatma Armatürü Tipleri ve Kullanım

Amaçları ... 15

3.7.1 Duvara gömülü aydınlatma armatürleri ... 16

3.7.2 Duvara takılan aydınlatma armatürleri ... 17

3.7.3 Tavana gömülü aydınlatma armatürleri ... 18

3.7.4 Tavana takılan aydınlatma armatürleri ... 19

3.7.5 Yere gömülü aydınlatma armatürleri ... 19

3.7.6 Projektör tipi aydınlatma armatürleri ... 20

3.7.7 Su içi aydınlatma armatürleri ... 21

3.7.8 Bollard tipi aydınlatma armatürleri ... 22

3.7.9 Direk tipi aydınlatma armatürleri ... 23

3.8 Peyzaj Aydınlatmasında Kullanılan Teknikler ... 24

3.8.1 Vurgu aydınlatması (accent lighting) ... 24

3.8.2 Yıkama tekniği (washing lighting) ... 25

3.8.3 Doku tekniği (grazing) ... 26

3.8.4 Çapraz aydınlatma (cross lighting) ... 27

3.8.5 Spot aydınlatması (spot lighting) ... 28

3.8.6 Ayna etkisi (mirroring) ... 29

3.8.7 Siluet aydınlatması (silhouetting) ... 30

3.8.8 Işık halkası etkisi (halo effect) ... 31

3.8.9 Ay ışığı aydınlatması (moon lighting) ... 32

3.8.10 Gölgeleme tekniği (shadowing) ... 33

3.9 Peyzaj Alanlarının Aydınlatılması ... 35

3.9.1 Ağaç ve çalı aydınlatması ... 35

3.9.2 Yaya bölgeleri aydınlatması ... 38

3.9.3 Sanatsal ve anıtsal öğelerin aydınlatması ... 40

3.9.4 Su elemanları aydınlatması ... 41

3.9.5 Çocuk oyun alanları aydınlatması ... 42

3.9.6 Araç yolu aydınlatması ... 42

3.9.7 Sanatsal aydınlatma ... 46

3.10 Mimari Yapıların Aydınlatması ... 48

3.11 Peyzaj Alanlarında Farklı Örneklerde Aydınlatma Tasarımları ... 49

(9)

vii

3.11.1 Patika yol aydınlatması... 49

3.11.2 Tarihi bir bina çevresi örnek aydınlık düzeyleri ... 52

3.11.3 Şehir içi meydan aydınlatması örneği ... 54

3.11.4 Otopark aydınlatması örneği ... 55

3.11.5 Yaya yolu aydınlatması örneği ... 56

3.11.6 Yaya köprüsü aydınlatma örnekleri ... 57

3.11.7 Müstakil ev aydınlatması örneği ... 59

3.11.8 Müstakil bahçe aydınlatması örneği... 60

3.11.9 Yaya yolu ve bisiklet yolu aydınlatması örneği ... 61

3.11.10 Ağaç aydınlatması örnekleri ... 63

4. MATERYAL VE YÖNTEM ... 67

4.1 Materyal ... 67

4.2 Yöntem ... 71

5. BULGULAR ... 75

5.1 Parkın Var Olan Aydınlatmasına İlişkin Bulgular ... 75

5.2 Parkta Aydınlatmaya Yönelik Olarak Saptanan Sorunlar ... 88

5.3 Alan Kullanıcılarının Görüşlerinin Alındığı Ankete Dayalı Araştırma Bulguları ... 95

5.3.1 Birinci bölüm alan kullanıcılarının özellikleri ... 95

5.3.2 İkinci bölüm parkın kullanım detayları ... 96

5.3.3 Üçüncü bölüm parkın aydınlatması ile ilgili alan kullanıcılarının görüşleri . 99 6. SONUÇ ve ÖNERİLER ... 126

6.1 Değerlendirme ... 126

6.2 Sonuç ve Öneriler ... 129

KAYNAKLAR ... 133

EKLER ... 137

ÖZGEÇMİŞ ... 145

(10)

viii

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ

nm Nanometre

cd Candela (Kandela)

lm Lumen

K Kelvin

Lx Lux

W Watt

J Joule

E Aydınlık düzeyi

l Işık şiddeti

Φ Işık akısı

L Parıltı

Kısaltmalar

CIE International Commission on Illumination (Uluslararası Aydınlatma Komisyonu)

CRI Color Rendering Index (Renksel Geriverim İndeksi) IP Ingress Protection (Toza ve Suya Karşı Koruma sınıfı)

IK Impact Protection Rating (Mekanik Darbelere Karşı Koruma Sınıfı)

(11)

ix

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 2.1 Görülebilir spektrum ... 2

Şekil 2.2 Parıltı örnekleri ... 4

Şekil 2.3 Ekvatorda güneşli bir günde öğle saatlerinde geçerli değerler ... 5

Şekil 3.1 Farklı tasarımlara sahip duvara gömülü aydınlatma armatürü örnekleri ... 17

Şekil 3.2 Farklı tasarımlara sahip duvara takılan aydınlatma armatürü örnekleri ... 18

Şekil 3.3 Farklı tasarımlara sahip tavana gömme aydınlatma armatürü örnekleri ... 18

Şekil 3.4 Farklı tasarımlara sahip tavana takılan aydınlatma armatürü tipleri ... 19

Şekil 3.5 Farklı tasarımlara sahip yere gömülü aydınlatma armatürü tipleri ... 20

Şekil 3.6 Araç yollarında kullanılan yere gömülü aydınlatma armatürü örneği ... 20

Şekil 3.7 Örnek ışık dağılım şekilleri ... 20

Şekil 3.8 Farklı tasarımlara sahip projektör örnekleri ... 21

Şekil 3.9 Farklı tasarımlara sahip su içi aydınlatma armatürleri örnekleri ... 22

Şekil 3.10 Farklı tasarımlara sahip bollard tipi aydınlatma armatürü örnekleri ... 23

Şekil 3.11 Farklı tasarımlara sahip direk üzeri aydınlatma armatürü örnekleri ... 24

Şekil 3.12 Havuz içinden vurgu aydınlatması yapılmış bir nesne örneği ... 25

Şekil 3.13 Yıkama tekniği ile aydınlatılmış duvar örneği ... 26

Şekil 3.14 Yüzeye takılan bir aydınlatma armatürü ile uygulanmış doku tekniği aydınlatması ... 27

Şekil 3.15 Çapraz aydınlatma tekniği ile aydınlatılmış bir ağaçlık alan örneği ... 28

Şekil 3.16 Spot aydınlatma örneği ... 29

Şekil 3.17 Ayna etkisi aydınlatması örneği... 30

Şekil 3.18 Siluet aydınlatması örneği... 31

Şekil 3.19 Işık halkası etkisi örneği ... 32

Şekil 3.20 Ay ışığı aydınlatması örneği ... 33

Şekil 3.21 Gölgeleme tekniği ile aydınlatılmış nesne örneği ... 34

Şekil 3.22 Gölgeleme tekniği ile aydınlatılmış bitki örneği ... 34

Şekil 3.23 11 Eylül Anıtı, Michael Arad ve Peter Walker, ABD ... 46

Şekil 3.24 İçten aydınlatılmış şişirme beyaz tavşanlar, Amanda Parer, Avustralya ... 47

Şekil 3.25 Japonya Işık Festivalinde sergilenen LED grafiti duvarı, Antonin Fourneau, Japonya ... 48

Şekil 3.26 Aydınlatma armatürü ara mesafesi 9m ve boyu 1m olan bollardlar ile yapılan aydınlatma sonucu ... 50

Şekil 3.27Aydınlatma armatürü ara mesafesi 5m ve boyu 50cm olan bollardlar ile yapılan aydınlatma sonucu ... 51

Şekil 3.28 Aydınlatma armatürü ara mesafesi 2.5m ve boyu 20cm olan bollardlar ile yapılan aydınlatma sonucu ... 52

Şekil 3.29 Tarihi ve aktif kullanıma sahip bir bina önünde yer alan meydan aydınlatması örneği ve örnek aydınlatma düzeyleri ... 53

Şekil 3.30 Tarihi ve aktif kullanıma sahip bir bina önünde yer alan meydan aydınlatması örneği... 53

(12)

x

Şekil 3.31 Şehir içi meydan aydınlatması örneği ve örnek aydınlatma düzeyleri ... 54

Şekil 3.32 Yukarıda örnek olarak verilen meydan aydınlatmasında kullanılan aydınlatma armatürü örnekleri ... 55

Şekil 3.33 Otopark aydınlatması örneği ve örnek aydınlık düzeyi değeri ... 56

Şekil 3.34 Yukarıda yer alan otopark aydınlatması örneğinde kullanılan aydınlatma armatürü örneği ... 56

Şekil 3.35 Park aydınlatması örneği ve örnek aydınlık düzeyi değerleri ... 57

Şekil 3.36 Yukarıda yer alan park aydınlatması örneğinde kullanılan aydınlatma armatürü örnekleri ... 57

Şekil 3.37 Yaya köprüsü aydınlatma örneği 1 ... 58

Şekil 3.38 Yukarıda yer alan yaya köprüsü aydınlatması örneğinde kullanılan aydınlatma armatürü örnekleri ... 58

Şekil 3.39 Yaya köprüsü aydınlatması örneği 2 ... 59

Şekil 3.40 Yukarıda yer alan yaya köprüsü aydınlatması örneğinde kullanılan aydınlatma armatürü örneği ... 59

Şekil 3.41 Özel ev ve bahçesi aydınlatma örneği ve örnek aydınlık düzeyi değerleri ... 60

Şekil 3.42 Yukarıda yer alan özel ev aydınlatması örneğinde kullanılan aydınlatma armatürleri örnekleri ... 60

Şekil 3.43 Özel bahçe aydınlatması örneği ve örnek aydınlık düzeyi değerleri ... 61

Şekil 3.44 Yaya yolu / bisiklet yolu aydınlatması örneği ve örnek aydınlık düzeyi değerleri... 62

Şekil 3.45 Yaya yolu / bisiklet yolu aydınlatması örneği plan görünüşü ve örnek aydınlık düzeyi değerleri ... 63

Şekil 3.46 Soliter ağaç aydınlatması örneği 1 ... 64

Şekil 4.1 Seğmenler Parkı Peyzaj Planı ... 68

Şekil 4.2 Seğmenler Parkı harita konumu ... 69

Şekil 4.3 Seğmenler Parkı uydu görüntüsü ... 70

Şekil 5.1 Çocuk oyun alanı ve havuzun alandaki yeri ... 75

Şekil 5.2 Parktaki aydınlatma armatürlerinin gündüz görüntüsü ... 76

Şekil 5.3 Parktaki aydınlatma armatürlerinin gece görüntüsü ... 77

Şekil 5.4 Ağaç ve bitki aydınlatmasında kullanılan projektörler ... 78

Şekil 5.5 Ağaç ve bitki aydınlatmasında kullanılan projektörler ... 79

Şekil 5.6 Çocuk oyun alanında kullanılan aydınlatma armatürleri ... 81

Şekil 5.7 Çocuk oyun alanı gece aydınlatması... 82

Şekil 5.8 Çocuk oyun alanı gece aydınlatması... 82

Şekil 5.9 Havuz çevresinde yer alan aydınlatma armatürleri ... 83

Şekil 5.10 Havuz çevresinin gece aydınlatması ... 84

Şekil 5.11 Havuz kenarında yer alan üzeri pergola ile tanımlanmış oturma alanı ... 84

Şekil 5.12 Havuz içinde konumlandırılmış oturma alanı ... 85

Şekil 5.13 Yaya yolunda kullanılan aydınlatma armatürleri ... 86

(13)

xi

Şekil 5.14 Yaya yolunda kullanılan aydınlatma armatürleri ... 86

Şekil 5.15 Yaya yolu gece aydınlatması ... 87

Şekil 5.16 Oturma alanında kullanılan aydınlatma armatürleri ... 87

Şekil 5.17 Oturma alanı gece aydınlatması ... 88

Şekil 5.18 Çalışmayan projektör örneği ... 89

Şekil 5.19 Çalışmayan aydınlatma armatürleri ve karanlık kalan alanlar ... 89

Şekil 5.20 Çalışmayan aydınlatma armatürleri ve karanlık kalan alanlar ... 90

Şekil 5.21 Çocuk oyun alanı aydınlatması ... 91

Şekil 5.23 Çocuk oyun alanı çevresinde yer alan oturma alanı ... 92

Şekil 5.25 Yere doğru yani yanlış yönlendirilmiş bir projektör örneği ... 93

Şekil 5.26 Aydınlatma armatürü kullanılmayan alan örneği ... 94

Şekil 5.27 Aydınlatma armatürü kullanılmayan alan örneği ... 94

Şekil 5.28 Anketin 1. Bölüm 1. Sorusu yanıtları ... 95

Şekil 5.34 Çocuk oyun alanı için 3. Bölüm/1. Soruya verilen yanıtlar ... 99

Şekil 5.35 Çocuk oyun alanı için 3. Bölüm/1. Soruya verilen “Hayır” yanıtının nedenleri ... 100

Şekil 5.36 Yaya yolları için 3. Bölüm/1. Soruya verilen yanıtlar ... 100

Şekil 5.37 Yaya yolları için 3. Bölüm/1. Soruya verilen “Hayır” yanıtının nedenleri . 101 Şekil 5.38 Oturma alanları için 3. Bölüm/1. Soruya verilen yanıtlar ... 101

Şekil 5.39 Oturma alanları için 3. Bölüm/1. Soruya verilen “Hayır” yanıtının nedenleri ... 102

Şekil 5.40 Havuz Çevresi için 3. Bölüm/1. Soruya verilen yanıtlar ... 102

Şekil 5.41 Havuz Çevresi için 3. Bölüm/1. Soruya verilen “Hayır” yanıtı nedenleri ... 103

Şekil 5.48 Havuz çevresi için 3. Bölüm/2. Soruya verilen yanıtlar ... 107

Şekil 5.49 Havuz çevresi için 3. Bölüm/2. Soruya verilen “Hayır” yanıtının nedenleri ... 107

(14)

xii

Şekil 5.51 Çocuk oyun alanı için 3. Bölüm/3. Soruya verilen “Hayır” yanıtının

nedenleri ... 108

Şekil 5.68 Çocuk oyun alanı için 3. Bölüm/5. Soruya verilen “Evet” yanıtının nedenleri ... 119

Şekil 5.70 Yaya yolu için 3. Bölüm/5. Soruya verilen “Hayır” yanıtının nedenleri ... 120

Şekil 5.71 Yaya yolu için 3. Bölüm/5. Soruya verilen “Evet” yanıtının nedenleri... 121

Şekil 5.72 Oturma alanları için 3. Bölüm/5. Soruya verilen yanıtlar ... 121

Şekil 5.74 Oturma alanları için 3. Bölüm/5. Soruya verilen “Evet” yanıtının nedenleri ... 122

Şekil 5.76 Havuz çevresi için 3. Bölüm/5. Soruya verilen “Hayır” yanıtı nedenleri .... 123

Şekil 5.77 Havuz çevresi için 3. Bölüm/5. Soruya verilen “Evet” yanıtı nedenleri ... 124

Şekil 5.78 Anketin 3. Bölüm 6. Sorusu için verilen yanıtlar ... 124

Şekil 5.79 Anketin 3. Bölüm 7. Sorusu için verilen yanıtlar ... 125

(15)

xiii

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 2.1 Etkinlik faktörü örnekleri ... 6

Çizelge 3.1 IP koruma sınıfları tablosu ... 13

Çizelge 3.2 Mekanik koruma sınıfları (IK) tablosu ... 14

Çizelge 3.3 Elektrik çarpmasına karşı koruma sınıfları ... 15

Çizelge 3.4 Sakıcı (2003) tarafından hazırlanmış bitki sınıflandırması ... 35

Çizelge 3.5 Sakıcı (2003) tarafından hazırlanan Çizelge 3.4'te yer alan bitki sınıflandırmasına uygun aydınlatma teknikleri ... 36

Çizelge 3.6 Bitkilerin form ve tekstürüne göre aydınlatma tekniği önerileri ... 37

Çizelge 3.7 Yaya yollarının bulunduğu alanlara göre öneri aydınlık düzeyleri tablosu . 38 Çizelge 3.8 Yaya alanlarında ki değişik yol tipleri için ortalama aydınlık düzeyi ... 39

Çizelge 3.9 Merdivenler ve rampalar için öneri aydınlık düzeyleri tablosu ... 40

Çizelge 3.10 Değişik yol tipleri için aydınlatma sınıfları ... 43

Çizelge 3.11 Türkiye'deki yollar için aydınlatma sınıfları ... 44

Çizelge 3.12 CIE-1995’e göre motorlu trafik için yol yüzeyi parıltısına bağlı yol ... 44

Çizelge 4.1 Araştırma yöntem akış çizelgesi ... 72

Çizelge 5.1 Parkta kullanılan aydınlatma armatürü çeşitleri ... 79

Çizelge 5.2 Parkta kullanılan aydınlatma armatürlerinin ara mesafeleri ... 80

Çizelge 5.3 Alanda karanlık havada ölçülen aydınlık düzeyleri ... 80

Çizelge 5.4 20:00-06:00 saatleri arası parkın kullanım yoğunluğu ... 80

Çizelge 5.5 Cinsiyete göre çocuk oyun alanında güvende hissetme durumu ... 112

Çizelge 5.6 Cinsiyete göre yaya yollarında güvende hissetme durumu... 112

Çizelge 5.7 Cinsiyete göre oturma alanlarında güvende hissetme durumu ... 113

Çizelge 5.8 Cinsiyete göre havuz çevresinde güvende hissetme durumu ... 113

(16)

1 1. GİRİŞ

Gündüz her türlü kullanıcı tarafından rahatlıkla kullanılan peyzaj alanlarının, gece de sorunsuz bir şekilde kullanılabilmesi aydınlatma tasarımı ve uygulamaları ile olasıdır.

Doğru planlanmış bir aydınlatma peyzaj tasarımını ortaya çıkarır, kompozisyona renk, boyut ve canlılık kazandırır (Var ve Sakıcı 2009).

Aydınlatma, fonksiyonel kullanımı ile peyzaj alanlarının kullanımını güvenli ve rahat bir şekilde yapılmasına olanak sağlarken aynı zamanda ışığın sanatsal yönünün kullanımı ile de alana olan ilgi ve çekiciliği arttır, alanın kimliğine pozitif katkı sağlar.

Bu bağlamda, çağımızın önde gelen aydınlatma tasarımcılarından biri olan ve aralarında Özgürlük Heykeli ve Petronas İkiz Kuleleri gibi ünlü mimari yapılar olmak üzere, 60 ülkede 2500den fazla aydınlatma projesi tamamlamış olan Howard M. Brandston aydınlatma tasarımını “Aydınlatma tasarımı ilk etapta bir sanattır. Işığın sanatsal olarak uygulanması yaratıcı bir süreçte ortaya çıkan ve plan olarak kâğıt üzerine aktarılarak belli işlevleri ya da belli bir amaca ulaşmak için geliştirilmiş temel, orijinal bir fikirdir.”

şeklinde tanımlamaktadır (Anonim 2018).

Aydınlatma tasarımında enerjinin etkin kullanımı ve doğal hayatı olumsuz etkileyen ışık kirliliğinin önlenmesi de amaç kapsamındadır.(YFU 1996, Var ve Sakıcı 2009) Bu bağlamda, peyzaj tasarımının ayrılmaz bir parçası olan aydınlatma tasarım kararlarının standartlara ve tekniğe uygun olarak planlanması ve uygulanması son derece önemlidir.

Peyzaj uygulamalarında aydınlatma tasarımı ve uygulamaları mimarlar, mühendisler ve sanatçılar gibi meslek disiplinlerinin işbirliği içinde çalışması gerekliliğini de zorunlu kılar. Bu anlamda aydınlatma konusunun ve aydınlatma tekniklerinin ilgili meslek gruplarınca öğrenilmesi doğru uygulamaların yapılması açısından önem taşımaktadır.

Bu tez çalışmasında peyzaj mimarlığı kapsamında dış mekân aydınlatma tasarımı ve teknikleri konuları üzerinde durulacak; devamında Seğmenler Parkı’nın aydınlatması ile ilgili kullanıcı görüşlerinin değerlendirildiği anket çalışması ve bulgulara yer verilecektir. Sonuç olarak elde edilen veriler ve kaynaklardan elde edilen bilgiler doğrultusunda Seğmenler Parkı peyzaj aydınlatmasına yönelik değerlendirmeler ile benzer alanlar için öneriler geliştirilecektir.

(17)

2 2. IŞIK VE AYDINLATMA

Uluslararası Aydınlatma Komisyonu’nun (International Commission on Illumination) aydınlatma kavramı için yayınladığı tanım şöyledir: “Işığın bir sahneye, nesnelere veya çevresine uygulanmasıdır.” (Anonymous 2014a)

Bu tez çalışmasının ilerleyen bölümlerinde karşılaşılan aydınlatma ve aydınlatma armatürleri ile ilgili çeşitli kavramların tanımları aşağıdaki gibidir:

2.1 Işık

Onaygil (2009) ışığı “Görsel duyarlılığa neden olabilen radyasyon enerjisi” şeklinde tanımlamıştır.

Işık; Normal insan gözünün duyarlılık bölgesinde parıltılı bir duyum uyandıran, yani insan gözü tarafından algılanabilen (380nm ile 780nm dalga uzunluğu aralığı) elektromanyetik ışımanın adıdır. Bilim adamlarınca ışık; foton teorisine göre daneciklerden, ve elektromanyetik teorisine göre elektromanyetik dalgalardan meydana geldiği kabul edilmektedir (Anonim 2008). (nm = nanometre’dir.) İnsan gözü tarafından algılanabilen elektromanyetik dalgalar şekil 2.1’de gösterilmiştir.

Şekil 2.1 Görülebilir spektrum (Anonim 2009)

2.2 Işık Akısı

Işık kaynağının aydınlatma gücünü belirtir.

(18)

3

Onaygil’e (2009) göre ışık akısı, bir ışık kaynağının birim zamanda yaydığı toplam ışık miktarı ile ilgili bir kavramdır. Bir başka değişle, ışık akısı; ışık kaynağından çıkan ve normal gözün gündüz görmesine ilişkin spektral duyarlık eğrisine göre değerlendirilen enerji akısı olarak tanımlanır. Işık akısı birimi Lumen (lm)’dir. Sembolü Φ.

2.3 Işık Şiddeti

Onaygil (2009) yaptığı tanımlamaya göre ışık şiddeti, birim zamanda belli bir doğrultuda yayılan ışığın yoğunluğu ile ilgilidir. Bir başka değişle, belli bir doğrultuda birim uzay açı içinden yayılan ışık akısı olarak da tanımlanabilir. Işık şiddeti birimi Kandela (cd) dır. Sembolü: I.

2.4 Işık Dağılım Eğrisi

Noktasal ışık kaynağından geçen düzlem üzerinde, kaynağın çeşitli doğrultulardaki ışık şiddetlerinin uç noktalarının geometrik yeridir (Anonim 2015).

2.5 Parıltı

Onaygil (2009)’e göre parıltı, “yüzeyin birim alanından belli bir doğrultuda yayılan ışık şiddeti” ile ilgilidir. “Işık yayan yüzey kendisi ışık üreten bir lamba ya da ışık geçiren bir armatür yüzeyi gibi birincil ışık kaynağı olabileceği gibi, başka kaynaktan ulaşan ışığı yansıtan ikincil bir kaynağı da olabilir. Aynı aydınlık düzeyi ile aydınlatılmış olsalar bile, eğer yüzeyler farklı yansıma özelliklerine sahipse, parıltıları da farklı olacaktır.”

Can (2009)’a göre parıltı, “gözün belirli bir alandan algıladığı aydınlığı” belirtir. Parıltı ölçü birimi kandela/metre kare (cd/m²)dir. Sembolü: L. Şekil 2.2’de farklı parıltı değerleri örnek olarak gösterilmiştir.

(19)

4

Şekil 2.2 Parıltı örnekleri (Anonim 2009)

2.6 Renk

Can (2009) rengi “Bir kaynaktan yayımlanan, ya doğrudan ya da kendisi ışık kaynağı olmayan bir cisimle etkileştikten sonra algılanan bir ışığın göz üzerindeki izlenimlerinden kaynaklanan duyum” olarak tanımlamıştır.

2.7 Işık Rengi (Işık Sıcaklığı)

Üretilen ışığın ortamda yarattığı ışık rengi ambiyansıdır. Işık rengi ölçü birimi Kelvin (K) dir (Anonim 2017b).

Işık kaynağının verdiği toplam ışık içerisindeki renkli ışıkların oranları renk sıcaklığı değerini belirler. Örneğin güneşli bir havada, gökyüzündeki atmosferin etkisiyle, ışığın mavi renk bileşenleri artmakta ve Kelvin değeri yükselmektedir. Renk sıcaklıklarında değerlendirme aşağıdaki şekildedir (Anonim 2017b).

 2500-2800 K renk grubu (sarı, sıcak)

 2800-3500 K renk grubu (sıcak beyaz, doğal)

 3500-5000 K renk grubu (soğuk beyaz, doğal)

 5000 K renk grubu (gün ışığı) (Anonim 2016) 2.8 Renksel Geriverim İndeksi (CRI)

Renksel Geriverim İndeksi (Color Rendering Index), gün ışığı 100% referans kabul edildiğinde, renk kayıplarına göre yapay ışığın yüzdesel olarak değerlendirilmesidir (Anonim 2017c).

(20)

5

Ölçümlerde Renksel Geriverim Indeks değeri, referans akkor lamba altındaki değerler ile karşılaştırılarak belirlenir. CRI değeri yüksek çıkıyorsa o ışık kaynağı altında ortam ve nesneleri doğal durumuna yakın hatta eşit görmek olasıdır. (Anonim 2016)

Renksel Geriverim Indeks değerini genel olarak 3 kategoride değerlendirebiliriz.

1. 90/100 CRI: Renklerin en doğru algılandığı en iyi renksel geriverim değeridir.

Renklerin doğru algılanmasının önemli olduğu yerlerde gereklidir. Matbaalar, serigrafi kuruluşları, boyahaneler vb. gibi.

2. 80/90 CRI: İyi olarak değerlendirilen bir değerdir. İyi bir renk sunumu olması gereken fakat renk algılanmasının ilk hedef olmadığı yerlerde kullanılır.

Mağazalar, kuyum sektörü, gıda sektörü vb. gibi.

3. 80 ve Altı CRI: Kötü olarak değerlendirilir. Renk algılanmalarının hiç önemli olmadığı yerlerde kullanılır. Garaj, sokak aydınlatmaları vb. gibi (Anonim 2016).

2.9 Aydınlık Düzeyi (Aydınlık Şiddeti)

Onaygil (2009)’in tanımına göre aydınlık düzeyi, bir yüzeyin birim alana birim zamanda düşen ışık akısı miktarıdır. Aydınlık düzeyi yüzeyin ışık akısının o yüzeyin alanına bölümüne eşittir. Aydınlık düzeyi ölçü birimi lux’tür. 1lux=1lumen/1m², sembolü: E. Şekil 2.3’te ekvatorda güneşli bir günde, öğle saatlerinde bir bahçenin farklı bölgelerinde ölçülen aydınlık düzeyleri gösterilmiştir.

Şekil 2.3 Ekvatorda güneşli bir günde öğle saatlerinde geçerli değerler (Anonim 2009)

(21)

6 2.10 Işık Verimi (Etkinlik Faktörü)

Kılıç (2013) etkinlik faktörünü bir ışık kaynağının 1W güç ile oluşturduğu ışık akısı olarak tanımlamıştır. Birimi Lumen/Watt (lm/W). Çizelge 2.1’de farklı lamba tiplerine ait güç, ışık akısı ve etkinlik faktörü örnekleri gösterilmiştir.

Çizelge 2.1 Etkinlik faktörü örnekleri (Anonim 2009)

Lamba Tipi Güç (W) Işık Akısı (lm) Etkinlik Faktörü (lm/W)

Bisiklet farı 3 30 10

Akkor telli lamba 75 900 12

Flüoresan lamba 58 5200 90

Yüksek baınçlı sodyum 100 10500 105

Alçak basınçlı sodyum 180 32000 178

Yüksek basınçlı civa 1000 58000 58

Metal halojen 2000 190000 95

(22)

7

3. PEYZAJ MİMARLIĞINDA AYDINLATMA

Peyzaj tasarımında aydınlatma, açık yeşil alanların gece kullanımlarına olanak verecek aydınlatma tekniklerine ve tasarım ilkelerine dayalı olarak planlanmalıdır. Alanın işlevsel olarak kullanılabilmesine olanak sağlayan aydınlatma uygulamaları alanda estetik olarak görsel zenginlik de sağlanmasına yardımcıdır. Aydınlatma uygulamaları ile alan kullanımlarının rahatlık, güven ve keyif konuları kapsamında kullanılmasının yanı sıra alanda dikkat çekilmesi istenilen mekân ve nesneler de odak noktası haline getirilebilir. Bunu sağlamak için ışık rengi, ışık şiddeti ve aydınlatma armatürlerinin çeşitliliğinden yararlanılabilir.

3.1 Peyzaj Mimarlığında Aydınlatma Tasarımı

Peyzaj uygulamalarında bir alanın, bir mekânın ya da bir nesnenin aydınlatılması mimari tasarım ile başlayan, uygulama ile gerçekleşen ve kullanım ile devam eden bir süreçtir. Yapılan aydınlatma tasarımının gereksinimleri karşılayabilmesi, özgün, çevreye zararı olmayan ve sürdürülebilir olabilmesi için aydınlatma tasarımı süreçlerinin iyi bilinmesi, süreçlerin iyi takip edilmesi ve ilgili meslek disiplinlerinin (aydınlatma tasarımcısı, mimari ekip, uygulama firması, işveren vb.) üzerlerine düşen sorumlulukların iyi tanımlanması gerekir. Bu kapsamda tasarım süreçlerini 2 ana başlık altında toplayabiliriz (Bektaş vd 2018).

1. Tasarım aşaması: Aydınlatma tasarımı aşamasını oluşturan adımlar:

 Bilgi toplanması (alana ilişkin projeler ve detayları, kullanıcı profili, engeller, vb.)

 Aydınlatma standartlarına göre sağlanması gereken değerlerin belirlenmesi (aydınlık düzeyi, ışık rengi, ışık dağılımı, aydınlatma armatürü, vb.)

 Standartlara ve alan kullanımlarına göre aydınlatma düzeninin belirlenmesi

 Tasarım alternatiflerinin oluşturulması

 Bilgisayar programları ile gerekli hesaplamaların (aydınlık seviyelerinin ölçümü vb.) yapılması

 Oluşturulan alternatif tasarımlardan gereksinimler, ilk yatırım maliyetleri, kullanım giderleri vb. açılardan karşılaştırma yapılarak uygulanacak seçeneğin belirlenmesi olarak özetlenebilir.

(23)

8

Bu aşamalardan sonra uygulama projeleri oluşturularak uygulama aşamasına geçilir (Bektaş vd 2018).

2. Uygulama aşaması: Uygulama aşamasını oluşturan adımlar:

 Tasarım aşaması sonuçlarına göre uygulama projelerinin hazırlanması

 Tasarım uygulama projesinin gerçekleştirilmesi olarak özetlenebilir.

Uygulama projesi hazırlanırken aydınlatma armatürlerinin alandaki yerleri kesin olarak belirlenip son hesaplamalar yapılır. Kullanılacak olan aydınlatma armatürlerinin tipleri, teknik özellikleri, malzeme özellikleri, aydınlatma kontrol sistemi özellikleri vb.

konular kesinleştirilir. Uygulama projesi gerçekleştirilmeden önce mimari ekip ile projelerin son kontrolleri yapılır. Gerekli görülürse (sonuçtan emin olmak, olası sorunların önüne geçek, eksikleri gidermek vb. için) uygulama yapılmadan önce belirlenen bir ya da birden fazla alanda, aydınlatma armatürünün yerleştirilip çalıştırılmasıyla örnek bir uygulama (mock-up) çalışması yapılabilir. Örnek uygulama sonuçlarına göre yapılması gereken düzenlemeler varsa yapılır ve tasarım uygulama aşamasına geçilir.

Son düzenlemelerin ardından kullanılmasına karar verilen aydınlatma armatürü ve kontrol sistemlerine ilişkin teknik detayları içeren kullanım ve bakım kılavuzları hazırlanır ve müşteri ile paylaşılır.

Aydınlatma tasarımının uygulamasını gerçekleştiren uygulama firması ya da kurumu projeyi tamamlamadan önce gerekli kontrolleri sağlamalıdır. Kontroller gerçekleştirildikten sonra iş teslim edilir (Bektaş vd 2018).

3.2 Peyzaj aydınlatmasının amaçları

Peyzaj aydınlatmasının amaçları temel olarak gece alandaki güvenliği sağlamak, insanların bulundukları çevreden keyif almasını sağlamak ve aidiyet duygusu ile beraber insanların rahatlamasını sağlamaktır (Anonymous 1992).

Bu amaçları gerçekleştirebilmek için yeterli ve uygun renkte, düzgün bir ışık dağılımı sağlayan aydınlatma armatürü kullanmak gerekir. Bazı durumlarda az miktarda ışık bile gereksinimleri karşılamaya yeterken, ışığın gereğinden fazla kullanılması istenilen etkinin bozulmasına yol açmaktadır. Bu nedenle sadece mühendislik uzmanlığındansa

(24)

9

aydınlatılan alanlar arasındaki dengenin sağlanması asıl amaç olmalıdır (Anonymous 1992).

Peyzaj mimarlığı uygulamalarında kullanılan, farklı amaçlara yönelik aydınlatma tasarımları genel olarak üç başlık altında toplanabilir. Bunlar:

1. Estetik amaçlı aydınlatma: Peyzajı oluşturan elemanların aydınlatma ile çekiciliği ve güzelliğinin arttırılması ile insanların bulundukları çevreden keyif almasını sağlamak amaçlı yapılan aydınlatma tasarımıdır. Aydınlatma ile sağlanan görsel etki, gün ışığındaki etkiden tamamen farklıdır.

2. Aktiviteye yönelik aydınlatma: Alan kullanım amaçları doğrultusunda farklı aktiviteler için optimal aydınlatmanın sağlandığı aydınlatma tasarımıdır.

3. Emniyet ve güvenlik amaçlı aydınlatma: Alan kullanımının emniyetli ve güvenli bir şekilde yapılabilmesi için sağlanan aydınlatma tasarımıdır (Yavuz 2016).

3.3 Aydınlatma tasarımı ve uygulaması yapılırken dikkat edilmesi gerekenler Aydınlatma tasarımı yapılırken “herkes için tasarım” başlığı altında engelsiz ve mekânın okunabilirliğini arttıran bir planlama yapılmalıdır. Bu anlamda gözü rahatsız edecek aşırı yansıma ve parıltıların oluşmadığı, derin gölgelerin yer almadığı ve çok farklı değerlerde aydınlatma düzeyleri kullanılmamış, çevrenin algılanmasında karışıklık yaratmayan bir tasarım planlaması yapılmalıdır. Örneğin dikkatli yapılmış bir aydınlatma tasarımı görme engeli olan bireyler için ek bilgi sağlayabilir. Ayrıca aydınlatma düzeylerindeki değişiklikler farklı özellikteki alanlar boyunca kademeli olarak değişmelidir. Peyzaj alanında yer alan merdivenler yeterli düzeyde aydınlatılmalıdır. Direkt ışık kullanmaktansa endirekt aydınlatma sağlayan aydınlatma armatürleri tercih edilmelidir. Bu anlamda yere gömme spot projektörlerden yaya mekânlarında kaçınılmalıdır (Anonymous 2019a).

Aydınlatma armatürlerinin mekânlarda doğru konumlandırılması önemlidir. Alan kullanımlarına engel oluşturmayacak ve kullanıcıların gözünde kamaşma yaratmayacak şekilde yerleşimi yapılması gerekirken; aynı zamanda istenilen aydınlık düzeylerinin ve ışık dağılımının sağlanacağı en uygun aralıklarla yerleşim yapılmalıdır.

Aydınlatma ile sağlanması planlanan estetik görüntü için elektriksel donanımın görünmeyeceği bir takılma biçimi ve uygulaması tercih edilmelidir. Bu konuda

(25)

10

Dedeoğlu (2006) “Işık kaynağı gizlenmeli, ışığın etkisinden faydanılmalıdır” diye belirtmiştir. Aynı zamanda aydınlatma armatürünün tasarımı da takıldığı alan ile uyum içinde ve göze hoş gelecek şekilde yapılmalıdır. Örneğin armatürün takılacağı yerin armatür rengi ile uyumlu olması, takılan aksesuarlarının küçük tutulması gibi (Sakıcı ve Var 2011).

Aydınlatma tasarımı yapılırken enerji sarfiyatı ve ışık kirliliği yaratmayacak şekilde doğal hayatı olumsuz etkilemeyen bir planlama yapılmalıdır. (Dedeoğlu 2006) Bu nedenle, seçilen aydınlatma armatürlerinin teknik özellikleri ve tasarımları önem kazanmaktadır ve dikkatlice seçim yapılmalıdır.

Peyzaj uygulamaları için aydınlatma armatürü seçerken armatürlerin dış mekân koşullarına dayanıklılığı mutlaka sorgulanmalıdır. Ayrıca armatür bakımları düzenli aralıklarla mutlaka yapılmalıdır.

Peyzaj uygulamalarında mekân ve alanların gündüz ve gece kullanım yoğunluğu tespit edilmeli ve tasarım kararlarında dikkate alınmalıdır (Dedeoğlu 2006).

Aydınlatma tasarımında aydınlatmanın insanlar üzerindeki etkileri de dikkate alınmalıdır. Bu bağlamda tasarımcı, insanlar üzerinde yaratmak istediği etkileri belirlemeli ve bunlara uygun aydınlatma tekniklerini kullanmalıdır. Sakıcı ve Var (2011) aydınlatma tekniklerinin insanlar üzerindeki etkilerini “fiziksel, görsel, psikolojik ve estetik-duygusal olmak üzere dört farklı tepkimeye yol açmaktadır”

şeklinde ifade etmiştir. Sakıcı ve Var’a (2011) göre aydınlatma tasarımı ile insanlar üzerinde mutluluk, ciddiyet, huzur, dinlenme, canlılık, hareketlilik, merak, gizem, coşku ve heyecan gibi duygular yaratılabilir.

3.4 Aydınlatma tasarımında kullanılan bilgisayar programları

Aydınlatma tasarımı ve uygulama projelerinin hazırlanması aşamalarında, tasarım kararlarının denetlenebilmesini ve uygulama yapılmadan önce hem ölçümlerin yapılabildiği hem de sonuçları görselleştirerek kullanıcıların görebilmesini sağlayan çeşitli bilgisayar programları bulunmaktadır. Bunlardan ülkemizde peyzaj aydınlatma tasarımında en sık kullanılan ve ileri düzey gerçekçi görselleştirme sağlayan bilgisayar programları DIALux ve Relux’tür. Her iki program da ücretsiz yazılımlardır ve firmaların internet sayfalarından indirilip kullanılabilirler. Sektörde önde gelen birçok

(26)

11

aydınlatma armatürü üreticisi firmanın ürünlerine ilişkin aydınlatma verileri ve teknik özellikleri bu programlarda görüntülenip, hesaplamalar sırasında kullanılabilir. Bu program ile aydınlatma hesapları yapılıp 3 boyutlu görselleştirme ve animasyonlar hazırlanabilir. (Çelebi 2007) Bu programların dışında basit düzey grafik görselleştirme sağlayan Luxuswin, Thorlux Lighting Design, Prolite, Calculux vb programların yanı sıra yine ileri düzey gerçekçi görselleştirme sağlayan Agi32, Lightscape vb. aydınlatma hesap programları da mevcuttur (Albayram 2009).

3.5 Peyzaj Uygulamaları için Aydınlatma Armatürü Seçimi

Aydınlatma armatürü seçimi yapılırken öncelikle armatürün kullanılması istenilen alana ya da aydınlatılması istenilen nesneye ve yaratılmak istenilen etkiye karar vermek gerekir. Bu doğrultuda aydınlatma armatürünün gücü, lamba tipi, ışık rengi, ışık dağılım eğrisi, kontrol mekanizması, koruma sınıfı (toza ve suya karşı koruma, mekanik koruma, elektrik çarpmasına karşı koruma), armatürün verimine vb. karar vermek gerekir. Aydınlatma armatürünün teknik özelliklerinin yanı sıra armatürün tasarımı (boyutları, kasa rengi, malzeme tipi vb.) da alana kattığı estetik değer ve kullanım kolaylığı açısından önemlidir ve seçim yapılırken göz önüne alınması gerekir.

Aydınlatma armatürü seçimi yapılırken ayrıca ilk kurulum giderleri, kullanma ve bakım maliyetleri gibi konular da değerlendirilmelidir.

3.6 Aydınlatma Armatürü Koruma Sınıfları

Aydınlatma armatürü koruma sınıfları toza karşı ve suya karşı koruma (IP), mekanik koruma (IK) ve elektrik çarpmasına karşı koruma olarak detaylandırılabilir.

3.6.1 Toza ve suya karşı koruma (IP)

Armatür koruma sınıfları IPXY olarak verilir. Burada X (1.Rakam) katı cisimlere karşı korumayı, Y (2.Rakam) sıvı maddelere karşı korumayı göstermektedir. (Anonim 2017d) Peyzaj uygulamalarında kullanılması planlanan aydınlatma armatürleri için genellikle IP65, IP67 ve IP68 koruma sınıflarına sahip olanlar tercih edilir. Bu koruma sınıfları arasındaki farklar küçük ancak önemlidir. Aşağıda yer alan tabloyu incelediğimizde aradaki farkın özellikle sıvı maddelere karşı korumadan geldiğini görebiliriz. Bu bağlamda aydınlatma armatürünün kullanılacağı yere göre armatürün IP koruma

(27)

12

sınıfının seçilmesi büyük önem taşımaktadır (Anonim 2017d). IP koruma sınıfları detayları çizelge 3.1’de gösterilmiştir.

(28)

13

Çizelge 3.1 IP koruma sınıfları tablosu (Anonim 2017a) 1. Rakam

Katı cisimlere karşı koruma derecesi

2. Rakam

Suya karşı koruma derecesi

0 1 2 3 4 5 6 7 8

Korumasız Damlayan suya karşı korumalı

15°ye kadar damlayan suya karşı korumalı

60°ye kadar damlayan suya karşı korumalı

Sıçrayan suya karşı korumalı

Su

püskürtmesine karşı

korumalı

Şiddetli deniz dalgalarına karşı korumalı

Suya daldırmanın etkilerine karşı korumalı

Su altında bırakılmaya karşı korumalı

Korumasız 0 IP 00 IP 01 IP 02

50mm'den büyük katı cisimlere karşı

korumalı 1 IP 10 IP 11 IP 12 IP 13

korumalı 2 IP 20 IP 21 IP 22 IP 23

2,5mm'den büyük katı cisimlere karşı

korumalı 3 IP 30 IP 31 IP 32 IP 33 IP 34

korumalı 4 IP 40 IP 41 IP 42 IP 43 IP 44 IP 45 IP 46

Toza karşı korumalı 5 IP 54 IP 55 IP 56

Toz geçirmez 6 IP 65 IP 66 IP 67 IP 68

(29)

14 3.6.2 Mekanik koruma (IK)

Aydınlatma armatürlerinin mekanik darbelere karşı dayanım derecesidir (Anonim 2015). Mekanik koruma sınıfları ve detayları çizelge3.2’de gösterilmiştir.

Çizelge 3.2 Mekanik koruma sınıfları (IK) tablosu (Anonim 2017a)

IK Kodu Korumalı Olduğu

Darbe Enerjisi (J)

Test

IK00 Bu standarda uygun

koruma yoktur.

-

IK01 0.15 7.5cm yükseklikten düşen 0.2kg objenin

oluşturduğu darbe

IK02 0.20 10cm yükseklikten düşen 0.2kg objenin

oluşturduğu darbe

IK09 10.00 20cm yükseklikten düşen 5kg objenin

oluşturduğu darbe

IK10 20.00 40cm yükseklikten düşen 5kg objenin

oluşturduğu darbe

(30)

15 3.6.3 Elektrik çarpmasına karşı koruma

Elektrik çarpmasına karşı koruma aydınlatma armatürünün elektrik çarpmasına karşı koruma sınıflarını gösterir. Çizelge 3.3’de elektrik çarpmasına karşı koruma sınıfları gösterilmiştir.

Çizelge 3.3 Elektrik çarpmasına karşı koruma sınıfları (Anonim 2017a)

Sınıf Sembol Açıklama

0 Koruması olmayan

1 Topraklama yapılmış

korumalı

2 İzolasyonlu koruması

olmayan

3 Düşük voltajlı izolasyonuz

3.7 Peyzaj Aydınlatmasında Kullanılan Aydınlatma Armatürü Tipleri ve Kullanım Amaçları

Aydınlatma armatürü, lambaların bir ya da birçoğunu bünyesinde taşıyan, içinde elektrik tesisat bağlantılarının olduğu, ışığın süzülebildiği ve yansıtılabildiği parçaları olan, hem elle çalıştırılabilen hem uzaktan kontrol edilebilen ve yapısı sayesinde hem koruyucu hem estetik bir değere sahip olan çok yönlü bir cihazdır.

Farklı kullanım amaçları doğrultusunda bugüne kadar üretilmiş ve üretilmeye devam eden farklı tipte ve özellikte çok sayıda aydınlatma armatürü bulunmaktadır. Lamba tipleri, lamba güçleri, kullanılan malzeme çeşitleri, armatürün koruma sınıfları, kontrol ünitesi, boyutları, ışık dağılımı, takılma şekli, kullanım amacı vb. gibi birçok ölçüte göre değişen tipte aydınlatma armatürü bulmak olasıdır.

Aydınlatma armatürleri sadece aydınlatma sağlayan cihazlar değildir; aydınlatma tasarımı ile yaratılmak istenilen etkiye katkıları ve mimariyi destekleyen tasarımları ile peyzaj uygulamalarının olmazsa olmaz tasarım elemanlarıdır.

(31)

16

Aydınlatma armatürü tipleri genel olarak iç mekân ve dış mekân kullanımlarına göre ikiye ayrılmaktadır. Peyzaj mimarlığı uygulamalarında kullanılan, dış mekâna uygun aydınlatma armatürleri tiplerini takılma şekillerine göre dokuz başlık altında inceleyebiliriz. Bunlar;

1-Duvara gömülü aydınlatma armatürleri 2-Duvara takılan aydınlatma armatürleri 3-Tavana gömülü aydınlatma armatürleri 4-Tavana takılan aydınlatma armatürleri 5-Yere gömülü aydınlatma armatürleri 6-Projektör tipi aydınlatma armatürleri 7-Su içi aydınlatma armatürleri

8-Bollard tipi aydınlatma armatürleri 9-Direk tipi aydınlatma armatürleridir.

3.7.1 Duvara gömülü aydınlatma armatürleri

Bu tip aydınlatma armatürleri elektrik tesisatı ve lambası içinde olmak üzere kasası tuğla ya da beton duvar içine gömülü, kasa çerçevesi ise duvar üzerinde kalacak şekilde yerleştirilebilen armatürlerdir.

Bu armatürler uzun vadeli yapısal detayların bir parçasıdır. Gömme kasaların duvar içine yerleştirilmesi için bu tip armatürlerin kullanılacağı yerler inşaat aşamasında planlanmalıdır (Anonymous 2019b).

Bu armatürler yüzeyleri ve yolları aydınlatmak, mekân tanımlamak ve yönlendirme yapmak vb. amaçlarla kullanılırlar. Kasaları gömülü olduğu için kaza riskine neden olmazlar. Merdiven kenarlarında, yaya yollarında, araç yollarında, kapalı otopark girişlerinde vb. gibi alanlarda kullanılabilirler (Anonymous 2019b). Genellikle dairesel, kare ve dikdörtgen kasa tasarımlarına sahip bu armatürler ile simetrik ışık dağılımı sağlanabildiği halde kullanım amacına daha iyi hizmet eden asimetrik yani yönlendirilmiş ışık dağılımı sağlayan modeller çoğunlukla tercih edilir.

(32)

17

Şekil 3.1 Farklı tasarımlara sahip duvara gömülü aydınlatma armatürü örnekleri (Anonymous 2019b)

3.7.2 Duvara takılan aydınlatma armatürleri

Duvar üzerine takılabilen bu armatürler kasası korumalı, korumasız ve ışık dağılımları simetrik (yönlendirmesiz) ve çoğunlukla yeğlenen asimetrik (yönlendirmeli) tipte üretilebilirler.

Bu armatürler genel aydınlatmaya katkı sağlamak, yüzeyleri ve yolları aydınlatmak, yönlendirme yapmak ve estetik katkıları vb. amaçlarla kullanılırlar (Anonymous 2019b).

Peyzaj uygulamalarında alandaki yapıların duvarlarında, bahçe duvarlarında, merdiven kenarlarında vb. alanlarda kullanılabilirler. Duvar üzerine takılan aydınlatma armatürlerin yerine takılması gömülü tiplere göre nispeten daha kolaydır. Bu tip aydınlatma armatürlerin kullanılacağı yerler inşaat aşamasında planlanmalıdır (Anonymous 2019b).

(33)

18

Şekil 3.2 Farklı tasarımlara sahip duvara takılan aydınlatma armatürü örnekleri (Anonymous 2019b)

3.7.3 Tavana gömülü aydınlatma armatürleri

Bu tip aydınlatma armatürleri elektrik tesisatı ve lambası içinde olmak üzere kasası tavan içine gömülü, kasa çerçevesi ise duvar üzerinde kalacak şekilde takılabilen armatürlerdir. Genel aydınlatmaya katkı sağlamaları amacıyla kullanılan bu armatürler peyzaj uygulamalarında mimari yapılar üzerinde kullanılabilir. Bu tip aydınlatma armatürlerin kullanılacağı yerler inşaat aşamasında planlanmalıdır (Anonymous 2019b).

Şekil 3.3 Farklı tasarımlara sahip tavana gömme aydınlatma armatürü örnekleri (Anonymous 2019b)

(34)

19 3.7.4 Tavana takılan aydınlatma armatürleri

Tavan üzerine takılan ya da sarkıt olarak kullanılabilen aydınlatma armatürleridir. Genel aydınlatmaya katkı sağlamaları ve estetik katkıları amacıyla kullanılan bu armatürler peyzaj uygulamalarında mimari yapılar üzerinde kullanılabilir. Bu tip aydınlatma armatürlerin kullanılacağı yerler inşaat aşamasında planlanmalıdır. (Anonymous 2019b)

Şekil 3.4 Farklı tasarımlara sahip tavana takılan aydınlatma armatürü tipleri (Anonymous 2019b)

3.7.5 Yere gömülü aydınlatma armatürleri

Bu tip aydınlatma armatürleri elektrik tesisatı ve lambası dâhil olmak üzere kasası zemin içine gömülü, kasa çerçevesi ise zemin üzerinde kalacak şekilde yerleştirilebilen armatürlerdir. Yere gömülü aydınlatma armatürlerini yere gömülü olarak kullanılabilen projektörler gibi de düşünebiliriz. Bu aydınlatma armatürleri darbeye, basınca, suya vb.

dış etkenlere (genelde IP68 koruma sınıfına sahip) karşı oldukça dayanıklı yapıları sayesinde halka açık alanlarda da sıklıkla kullanılırlar (Anonymous 2019b).

Bu aydınlatma armatürleri birçok farklı uygulama için kullanılabilirler. Peyzaj uygulamalarında dikey yüzeyleri ve mimari yapıların cephelerini aydınlatmak, alanda yer alan heykel, plastik nesne, ağaçlar ve bitkiler gibi aydınlatılması ya da odak noktası haline getirilmesi istenilen tüm elemanların aydınlatılmasında kullanılmaları uygundur.

Kare ve dairesel tasarıma sahip aydınlatma armatürleri dar ve geniş açılı ışık dağılımı

(35)

20

sağlarken, dikdörtgen/çizgisel tasarıma sahip aydınlatma armatürleri daha geniş yüzeylerin aydınlatılması için kullanılırlar (Anonymous 2019b).

Şekil 3.5 Farklı tasarımlara sahip yere gömülü aydınlatma armatürü tipleri (Anonymous 2019)

Şekil 3.6 Araç yollarında kullanılan yere gömülü aydınlatma armatürü örneği (Anonymous 2019b)

Şekil 3.7 Örnek ışık dağılım şekilleri (Anonymous 2019b)

3.7.6 Projektör tipi aydınlatma armatürleri

Projektör tipi aydınlatma armatürlerini çok farklı çeşitlerde bulmak olasıdır. Bu armatürler alana yerleştirilmeleri bakımından da esnek ve çok yönlüdürler. Farklı yerleştirilebilme seçeneklerinden dolayı direk üzerlerinde, yapı cephelerinde, çatılarda, sert ya da toprak/çim vb. zeminde kullanılabilirler (Anonymous 2019b).

Peyzaj uygulamalarında projektörler, aydınlatma tasarımında ön plana çıkarılması ya da odak noktası haline getirilmesi istenilen mimari yapıların cephelerini, heykelleri, plastik nesneleri, ağaç ve çalıları, meydan gibi geniş alanları vb. aydınlatmak için

(36)

21

kullanılabilirler. Kullanım alanına göre çok dar açıdan geniş açıya ve simetrikten asimetriğe kadar değişen ışık dağılımlarına sahip modeller bulmak olasıdır (Anonymous 2019b).

Şekil 3.8 Farklı tasarımlara sahip projektör örnekleri (Anonymous 2019b)

3.7.7 Su içi aydınlatma armatürleri

Su içinde kullanılan aydınlatma armatürleri aşırı koşullara maruz kalırlar. Sıcaklık dalgalanmaları ve su altında uzun süreli çalışma şartlarından dolayı bu armatürlerin tasarımları son derece önemlidir. Bu armatürlerin seçiminde mutlaka IP68 koruma sınıfına sahip olanlar seçilmelidir (Anonymous 2019b).

Su içi aydınlatma armatürleri peyzaj uygulamalarında yüzme havuzları, süs havuzları, göletler vb. su öğelerinde kullanılırlar. Bu armatürlerin bazıları ile su içinden bir heykeli, bir nesneyi ya da bir mimari yapıyı da aydınlatmak da olasıdır (Anonymous 2019b).

(37)

22

Şekil 3.9 Farklı tasarımlara sahip su içi aydınlatma armatürleri örnekleri (Anonymous 2019b)

3.7.8 Bollard tipi aydınlatma armatürleri

Bollard tipi aydınlatma armatürleri aydınlatma sektöründe “çim tipi” aydınlatma armatürü olarak da adlandırılır. Fakat bu isimlendirme ile armatürlerin konumlandırılacağı alanların sadece çim alanlar olduğu algısı oluşmamalıdır. Bollard tipi aydınlatma armatürleri yeşil alanlarda konumlandırılabileceği gibi sert zemin üzerinde de kullanılabilirler.

Bu armatürler genel aydınlatmaya katkı sağlaması, alanda yönlendirmeye yardımcı olması ve alana görsel, estetik katkıları ile genellikle yaya yolları ve patika yolların kenarlarında kullanılırlar. Armatür tasarımlarının mimariye uygun seçilmesi tercih edilirken armatürlerin sağladığı ışık dağılımı da çoğunlukla genel tasarım konseptine katkısından dolayı önemlidir. Armatür tasarımları genelde modern ya da klasik tarzlardadır (Anonymous 2019b).

Farklı boyutlarda üretilebilen bu armatürler peyzaj uygulamalarında genellikle 0,5-1m yüksekliğinde kullanılır. Armatürlerin tasarımlarına bağlı olarak tek yönde ya da 360°

aydınlık sağlayan ya da zeminde grafik bir görüntü oluşturabilecek vb. gibi farklı ışık dağılımları mevcuttur.

(38)

23

Şekil 3.10 Farklı tasarımlara sahip bollard tipi aydınlatma armatürü örnekleri (Anonymous 2019b)

3.7.9 Direk tipi aydınlatma armatürleri

Peyzaj uygulamalarında direk tipi aydınlatma armatürleri gereksinime göre boyutları değişmek koşulu ile genellikle 3-6m yüksekliğinde direk üzerinde kullanılır. Armatürler doğrudan direk üzerine takılabilir ya da gereksinim duyulması durumunda bir konsol yardımı ile de direğe yerleştirilebilirler.

Armatürlerin tasarımlarına bağlı olarak doğrudan veya dolaylı ışık veren, simetrik ve asimetrik ışık dağılımı sağlayan tipleri vardır. Armatürler tasarımları genelde modern ya da klasik tarzlardadır.

Peyzaj uygulamalarında direk tipi aydınlatma armatürleri genellikle yaya yolları, araç yolları ve geniş alanları aydınlatmak için kullanılırlar (Anonymous 2019b).

(39)

24

Şekil 3.11 Farklı tasarımlara sahip direk üzeri aydınlatma armatürü örnekleri (Anonymous 2019b)

3.8 Peyzaj Aydınlatmasında Kullanılan Teknikler

Peyzaj aydınlatmasında kullanılan teknikler; vurgu aydınlatması, yıkama tekniği, doku tekniği, çapraz aydınlatma, spot aydınlatması, ayna etkisi, siluet aydınlatması, ışık halkası etkisi, ay ışığı aydınlatması ve gölgeleme tekniğidir.

3.8.1 Vurgu aydınlatması (accent lighting)

Vurgu aydınlatması, alanda odak noktası haline getirilip, çekiciliği ve dikkati arttırmak amaçlı bir bitkiyi ya da bitki gruplarını, bir nesneyi ya da bir alanı çevresinden daha aydınlık hale gelecek şekilde aydınlatmak demektir. Vurgu nesnesi aydınlatma armatürünün kendisi de olabilir. Vurgu aydınlatmasını yaparken dikkat edilmesi gereken en önemli husus aydınlatma armatürlerinin istenmeyen gölgeler oluşturmayacak şekilde konumlandırılmasıdır (Raine 2001, Yavuz 2016).

Vurgu aydınlatmasını sağlamak için çeşitli yerleştirme şekillerine sahip farklı tipte aydınlatma armatürleri kullanılabilir. Örneğin aşağıdan yukarı ya da yukarıdan aşağı aydınlatma sağlayacak spot projektör armatürler, yüzeye takılan, çime saplanan kazıklı

(40)

25

olarak yerleştirilebilen tipte ya da su içinde vb. şekillerde kullanılabilirler. (Raine 2001, Yavuz 2016)

Şekil 3.12 Havuz içinden vurgu aydınlatması yapılmış bir nesne örneği (Anonymous 2019c)

3.8.2 Yıkama tekniği (washing lighting)

Yıkama tekniği ışığın bir yüzey alanını kaplaması şeklinde tanımlanabilir. Düz bir duvar yüzeyi yıkama tekniği ile aydınlatıldığında sıradanlıktan kurtulup daha dikkat çekici hale gelir (Raine 2001, Yavuz 2016). Bu teknik ile yüzeyin rengi de vurgulanabilir ya da farklı ışık renkleri ile ilgi çekici bir görünüm de sağlanabilir.

Geniş açılı ışık dağılımı sağlayan, yüzey üzerine takılan ya da yere gömülü olarak yerleştirilen spot ya da çizgisel biçimde aydınlatma armatürleri ile bu tip bir aydınlatma sağlanabilir. Aydınlatma armatürlerinin doğru konumlandırılması istenmeyen görüntüler oluşmaması için önemlidir.

(41)

26

Şekil 3.13 Yıkama tekniği ile aydınlatılmış duvar örneği (Anonim 2019b)

3.8.3 Doku tekniği (grazing)

Doku tekniği, dokuyu ön plana çıkarıp ilgi çekici hale getirilmek istenilen bir yüzeyin aydınlatılması olarak tanımlanır (Raine 2001, Yavuz 2016). Doku tekniğin genellikle taş ve tuğla duvarların aydınlatılmasında tercih edilse de alanda doku özelliğine sahip herhangi bir cephenin, nesnenin ya da bitki gövdesinin de aydınlatması bu teknikle sağlanabilir.

Doku tekniğinde ışık duvarı sıyırıp geçecek şekilde ayarlanır. Bu bağlamda yaratılmak istenilen etkiye göre dar ya da geniş açıda ışık dağılımına sahip, yüzeye takılan ya da yere gömme aydınlatma armatürleri ile yukarıdan aşağı ya da aşağıdan yukarı aydınlatma sağlanarak doku tekniği yakalanabilir.

(42)

27

Şekil 3.14 Yüzeye takılan bir aydınlatma armatürü ile uygulanmış doku tekniği aydınlatması (Anonymous 2018a)

3.8.4 Çapraz aydınlatma (cross lighting)

Çapraz aydınlatma tekniği aydınlatma armatürlerinin konumları ve yönlendirilmeleri ile aydınlatma sağlanması olarak tanımlanabilir. Çapraz aydınlatma ile aydınlatılmak istenilen nesne ya da bitkilerin doku ve biçimleri ön plana çıkarılarak fark edilmeleri arttırılır (Raine 2001, Yavuz 2016).

Peyzaj aydınlatmasında özellikle heykel ve bitki aydınlatmalarında kullanılan bu teknik çapraz şekilde konumlandırılmış ve genellikle yerden aydınlatma sağlayan kazıklı ya da yüzeye takılan spot projektör ya da yere gömme aydınlatma armatürleri ile sağlanabilir.

(43)

28

Şekil 3.15 Çapraz aydınlatma tekniği ile aydınlatılmış bir ağaçlık alan örneği (Anonymous 2018b)

3.8.5 Spot aydınlatması (spot lighting)

Spot aydınlatma tekniği tıpkı vurgu tekniğinde olduğu gibi ön plana çıkarılmak istenilen bir bitkinin ya da bir nesnenin spot aydınlatma armatürleri ile aydınlatılması temeline dayanır (Raine 2001, Yavuz 2016).

Aydınlatma, spot aydınlatma armatürleri ile sağlanır. İstenilen etkinin sağlanması için aydınlatma armatürleri gözle fark edilmeyecek şekilde konumlandırılmalıdır.