Prof. Dr.
Dursun
Yıldırım
Armağanı
Pars VıII ANKARA 1998
KAZAKEDEBİYATlNDAMANASDESTANı
Doç. Dr. Ali BeratALPTEKİN" Tarih boyunca birbirleriyle yakın ilişkileriolan Kazaklar ve Kır gızların kültürel yönden pekçok ortaklıkları vardır. Bu ortaklık dilde başlamaktadır.Ufak tefek ses değişikliklerini dikkate almazsak Kazak Türkçesi ile Kırgız Türkçesinin ayrı ayrı değerlendirilmesinegerek yok-tur. "Avız" veya "Halık Edebiyatı"dedikleri halk edebiyatındada pek-çok ortaklıklar vardır. Ninniden, masala; efsaneden, atasözüne kadar pekçok malzemenin ortak olduğuküçük bir dikkatle hemen görülür. Bu dikkatimizi Orta Asya'nın destanIarına çevirdiğimizdebizi beraberliğin ortak olan bir başkapenceresine götürdüğünügörürüz. Bir milletin tari-hinde büyük izlerbırakan, savaş, yangın,göç ve daha pekçok olay, desta-nınkonusuolmuştur. İştebugün dünya destangeleneğiiçerisinde en büyük millet kimdir denilirse, cevabımızKazak ve Kırgız Türkleri olacaktır.
Kazak ve Kırgız destanlarının araştırılması başlı başına bir konu-dur. Eskiden Orta Asya'ya açılamıyorduk.Fakat, günümüzde Orta Asya ayağımızageldi veya biz Orta Asya'nın ayağınagittik. Onun için destan-ların araştırılmasınında vakti gelmiştir.Türkiye'deki klasik destan tas-nifinin de değişmesi gerekmektedir. Bugün Alpamış, Koplandı Batır, Kız Jibek, KozıKörpes Bayan Suluw ve daha pekçok destan Kazak Türkleri arasındasözlü kaynaklarda canlılığını korumaktadır.
Manas destanı ile ilgilenmemiz üniversite yıllarınarastlar. O yıl lara kadar heberdar olmadığımızdestanla ilgili olarak Türkiye'de otori-ter tek isim vardır. O da Abdulkadir İnan'. İnan'ınözet halinde verdiği kitap esas alınarakdaha sonraki yıllardapek çok makale ve araştırma değişik kaynaklarda yaymlanrruştır-.Türkiye'de Manas Destanı ile ilgili olarak henüz yayınlanmamışbir doçentlik tezi" ve yayınlanmış bir
FıratÜniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyatıBölümüÖğretimÜyesi 1 Abdulkadirİnan, Manas Destanı,Ankara, 1985.
2 Hayrettinİvgin, "Manas Destanı Üzerine Türkiye'de ve Çin Halk Cumhuriyetinde Yapılan Çalışmalar",Türk Kültürü (295), Ankara, 1987.
3 DursunYıldırım,Manas Destanıve Köketey Hannıng Ertegüsü, Doçent/ik Tezi, Ankara 1979,(Yayınlanmamış).
KAZAKEDEBİYATINDA MANAS DESTANI
doktora tezr' hazırlanmıştır,Yine 1995 Manas yılımünasebetiyle Emine Naskali Gürsoy hanımefendi tarafından yayınlananManas Destanı"ve
değişik makale tebliğlerin işlendiğiiki kitap? 1995 yılının eserleri olarak kütüphanelerimize girmiştir. Türk DünyasıTarih Dergisi, Ata Yurttan Ana Yurda gibi dergilerde de Manas'la ilgili ciddi makalelere yer
varilmiştir.
İşte Türkiye'de yapılan çalışmalara yardımcı olmak maksadıyla
Kazak Türkleri arasındaManas destanı hakkında yazılanlarıtoplamak için oradabulunduğumuzyedi ay boyunca (Ekim1994-Mayıs1995) çalıştık
durduk. Eserlerin hepsine ulaştık mı? Hayır.Çünkü Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi'nin bulunduğuyer kütüphane olarak en zayıf şehirdir.
Ka-zaksitan'ın büyüklüğü itibariyle de Almatı ve diğer merkezlere de yeri oldukça uzak. Bu uzaklığa başka faktörler de eklenince Manasla ilgili bü-tün kaynaklara ulaşamadık. Şimdi Manas Destanıylailgili ulaşabildi ğimiz kaynakları kısaca tanıtarak yazımıza d~vametmek istiyoruz.
Manas Destanıylailgili olarak Kazakistan'da yapılan çalışmaları
ikiye"ayırarak verebiliriz. 1- METiN NEŞiRLERi
Manas destanı KırgızTürkçesinden, Kazak Türkçesine aktarılarak4 cilt halinde yayınlanmıştır.Manas adını taşıyanilk cilt Almatı'da 1961
yılında vavırılanmıstrr". Eser, Muhtar Avezov tarafından yazılan "Kırgızdın Batırılık Eposu (5-26)" başlığı ile başlamaktadır (Bu yazı,
Muhtar Avezov, Şıgırmalar OnbirinşiTom Makalalar, Zerttevler,
AI-matı, 1969 adlı kitapta yer almaktadır)",Burada Manas destanı, ünlü
manasçılar,Manas destanınıntarihle olan münasebeti, Manas destanının
Orhun Abideleri, Dede Korkut Hikayeleri. Oğuznamevs. ile münasebeti,
Sagımbayve Radloff nüshalarınınözellikleri, Manas destanının destanı
hususiyetleri, yeni bir manas destanının hazırlanmasıgibi pekçok husus ele alınmıştır.
4 NaciyeYıldız, Manas Destanı (W. Radloff> ve Kırgız Kültüriyle İlgili Tesbit ve Tahliller. Ankara, 1995.
5 Emine Gürsoy Naskali,ManasDestanı, Ankara, 1995.
6 Emine Gürsoy Naskali,Bozkırdan Bağımsızlığa Manas, Ankara, 1995. Fikret Türkmen,ManasDestanıÜzerine Çeviriler, Ankara, 1995.
Fikret Türkmen-Alimcanİnayet,ManasDestanı,Ankara, 1995(KeneşYusupov'dan Türkiye Türkçesi'ne Aktarma),
ManasDestanıve EtkileriUluslararasıBilgiŞöleni,Ankara, 1995. 7 Manas, Almatı, 1961.
ALİBERAT ALPTEKİN
Daha sonra "Destan Kıltı"(27-28) dediğimizbir tekerlerne gelmek-tedir. Örnek olması açısından bazıbölümleri aşağıya alıyoruz:
Bayağnın angızı
Aytsaq kirermangızı Ejelgininangızı
Eskergengemangızdı Keyi jalgan, keyişın
Keyingiler könüliüşin
Kelistirip aytamız
[olbarısManas[öniüşin
Köbi ötürik, köbi şırı Köpşiliktinköngiliüşin
Kötermelepaytamız
Kökjal Erding jöniüşin
Janındabolgan kisi joq.
[algarısözben isi joq Törinde Jatqan kisi joq Otirikpenisıjoq Babalardın mangızı Bastamasga bolar ma?
Atalısözmanızı
Aytpayişkeqonar ma?
*********
Olay bolsahalayıq
Bögde sözderqospayıq
Engimenisabazdıng
Destanınan bastaydık(27-28).
"Aveske Hanın Qırgazdardı Şabuwı" (31-34), (Aveske Hanın Kır gızları Egemenliği Altına Alması); "QırgızdardınAlataw/dan Quwıluw"
(35-38) (Kırgızların Ala Dağ'dan Kovuluşu): "Batırdın Töreliği"(39-51)
(Kahramanlık Töresi); "ManastınBala Şağı" (52-60), (Manas'ın
Çocuk-luğu);"[as ManastınDewDurdıDew[olaydı,Qaban Alıptı[engeni" (61-71) (Genç Manas'ınDev Durdı, Dev [olayı ve Kaban Alp'i Yenmesi);
"BaqaydınAkesi Baydın Al Tawga Baruwı" (72-83) (Bagaydın Babası Bayın Ala Dağa Gitmesi); "Manasqa Tizgin Berilüwi" (84-86), (Manas'a Dizginin Verilmesi); "Manas BatırdıngQosay Dewge Kelüwi" (87-96) (Manas ve Yiğitlerinin Ala Dağ'aGelmesi); "Manas QalınınAla Tawga Kelüvi" (99-116) (Manas Kuvvetlerinin Aladağa Gelişi) "Altaydağı Qırgızdardın Ala Tawga Köşip Kelüwi" (117-123) (Altaydaki
KırgızlarınAla Dağa Göçmesi); "Aranitegi Soğıs" (124-142) (Aranıstaki Savaş): "Alewke Hannın Batır Manas/tan Qorqıp Qaşuwı" (145-158) (Alevke Hanın Batır Martas'tan Korkup Kaçması); "ManastınÖlüyat Şalğa Alek Salğanı" (182-184) (Manas'ın Ölüyat Şalğı Helak Etmesi);
"MarıastınAkesine Ökpelep Eğin Ekkeni" (185-188) (Manas'ın Babasına
KAZAKEDEBİYATINDAMANAS DESTAN!
Batırdın Öz Elinen Ketüwi" (201-210) (Kahraman Batır Almambet'in Kendi Vatanından Gitmesi); "Almambet Men Er Kökşe" (211-218) (Almambet ile Er Köşke): "Almambet BatırdınManasqa Kelip Qosıluwı"
(219-230), (Batır Almambet'in Manas'a Katılması); "Manas Batırdın QanıkeygeÜylenüwi" (233-250), (Batır Manas'ın Kanıkeyle Evlenmesi); "Közkömen Men Kökçeköz" (250-257) (Közkömen ile Kekşeköz): "Qanıkeydin ManastıAjaldan Qutqaruwı"(258-264) (Kanıkey'in Manas'ı
Ölümden Kurtarması);"Közkömenderdin Manastın Qırıq Şorasına [eni-lüwi" (265-272); (Közkömenlerin Manas'ın Kırk Kahramanına Yerıil
mesi) ...
Eserin Birinci Cildi, mazmunı(içindekiler) (273-274) ile sona er-mektedir.
Eserin ikinci cildini çok aramamıza rağmen bulamadık.
Manas Destanınınüçüncü cildi Almatı1962 tarihini taşımaktadır".
Bibi Kerimjanova tarafından yazılan algı söz (ön söz) (5-11)'de Semetey
qestanı hakkındabilgi verilmektedir. Daha sonra destan şu başlıklar
al-tında sıralanmıştır:
"Köbeş Hannın Qanıkeyi Şabuwı" (15-22), (Köbeş Hanın Kanıkey'i
Tutsak Etmesi); "QanıkeyMen ŞıyırdınınSemeteydi Alıp Qaşqanı" (23-30) (Kanıkey ile Şıyırdı'nın Semetey'i Alıp Kaçması); "Buğarğa Barar Jolda" (31-38) (Buharanın Yolunda); "Semeteydin Ösüwi" (39-44), (Semetey'in Büyümesi); "TaytorınıBaygige Qosuw" (Taytorı'nın Yarış
maya Katılışı): "Taytorının Şabusı" (52-61) (Taytorı'nın At Yarışına
Ka-tılması); "Semeteydin Sarı Taznğa Jolıqqanı" (65-70) (Semeteydin Sarı
Tanga Rastlaması); "Qanıkey'din Jırı" (71-92) (Kanıkey'in Ağıtı);
"Semetey'din Talasqa TunğışKelüvi" (93-108) (Semetey'in Talas'a İlk
Ge-lişi); "Semeteydin Talasqa Köşip Kelüvi" (109-116) (Semetey'in Talas'a
Cöçüşü): "Şoralardın Opasızdığı" (117-123) (Soraların Vefasızlığı); "ŞınqojanınSemetey'den At Suratqanı"(124-129) (Şınkoja'nın Semetey'-den AtSordurması); "Şınqoja Toldaydın Zorlığı Şörketin Uşuwı"(133-145)
(Şınkoja, Talkoydın Zor Kullanarak Şörketi Tahttan Uçurması); "Aqsunqardın [ayı" (146-152) (Aksungarın Hali Durumu); "Ayşörektin
Tüsi" (153-156); (Ayçörek'in Rüyası); "Qülşora'nrun Şolğını" (157-163) (Kölçora'nın Öncülüğü); "Ürgenişten Ötüw" (164-172) (Ürgeniş'den Geç-mek); "Şınqojamen ToltayÜrinğanBele" (173-191) (Şıngoja İle Toltay'ın Rastladığı Bela); "Şınqoja Men ToltaydınJeniluwi" (192-201) (Şınqoja İle Tolday'ın Yenilmesi); "Semeteydin Qonırbayğa Qarsı Attanısı"(205-210) (Semetey'in Konırbay'a Karşı Harekete Geçmesi); "Qonırbaydın Sıyqırlı
AU BERATALPTEKİN
Qarawılşılarr" (211-220) (Konırbay'ın Sihirli Nöbetçileri); "Semeteydin
Qarawulğa Aldanğanı" (221-226) (Semetey'in Bekçiye Aldanması);
"Semeteydin [aralanuwı, AyşörektinOq Attawı (227-232), (Semetey'in
Yaralanması,Ayçörek'in Ok Atması); "QonırbaydınTalasqa Şabuwılı"
(233-240) (Konırbay'ınTalas'a Hücumu); "Ümeteydin Semeteyge Qol
[um-sawı"(243-254) (Ümeteydin Semetey'iVurması); "HanşoramenQıyazdın Dastasuwı"(255-261), (Hanşora ile KıyazınDost Olması);"Semetey men
Qulşorağa Hanşoranın Qastığı" (262-268) (Semetey ile Kulşorağa Harıço ra'nın Düşmanlığı): "Semeteydin Qaza TabuwıJene Ğayıp Boluwı" (269-281) (Semetey'in Kazaya Uğramasıve Kayıp Olması).
Eser"Mazmunı"(içindekiler) (282-283) ile sona errnektedir. Eserin dördüncü cildiniaramamıza rağmen bulamadık.
11- iLMİ ÇALIŞMALAR
Kazak edebiyatındaManas destanıylailgili ilmi çalışmalardailk
sırayıAlkey Margulan almaktadır. Şokan Jene Manas adlıeser 1971 yı lında Almatı'da basılrruştır!". Manasla ilgili pekçok ilmi makaleye de imza atan Margulan, Kazak Folkloru ve HalkEdebiyatınında en ünlü
si-malarındandır. Eserde Manas Destanıüzerinde yapılan çalışmalar, Şokan
Velihanov'un Manas Destanı'nıtesbiti, destanın muhtevası,Manas
des-tanındaki çeşitlimotifler. Orhun Abideleri. Dede Korkut Hikayeleri ve
Oğuzname ile olan münasebeti vs. bütün teferruatıylaele alınıp işlen miştir.
Eserinmazmunı(164)kısmından önce, KöketayHannınErtegisi'nin Faksimilesi (117-165) verilmiştir.
Yine Alkey Margulan tarafından hazırlananve "EjelgiJır Anızdar Gılimi-Zerttew Makalalar" (Eski Destan, Efsaneler ilmi Araştırma ve
Makaleler)!' isimli kitap bu sahadaki en önemli çalışmalardandır. Sa-dece Manas Destanı değil,Dede Korkut Hikayeleri ve diğer Kazak
Des-tanıarı hakkındada kitapta çok güzel makeleler yayınlanmıştır. Kitabın
önemine binaen eserin içindekileri aynen veriyoruz.
Epos Tudırğan OrtanınMedeniyetke Qosqan Ülesi (5-61) (Destanın Meydana GetirdiğiÇevrenin [Ortamın]Kültürdeki Payı)
• En Eski DevirdegiHalıqiın Anızdarı (Çok Eski Zamanlardaki Halk Efsôneieri),
(62-81)
10 Alkey Margulan,Şokan [ene Manas, Almatı, 1971.
KAZAKEDEBİYATINDAMANAS DESTAN!
• Ejelgi fırlardağı Erlik Beyneler Kisi, El Attarı Olardın Tarihi Negizi (Eski Destanlardaki Kahramanlık Kişi, Yer Isimleri veOnların Tarihi Temelleri),
(82-114)
Aynı makale, ŞokanJene Manas kitabında, JırdağıErlik Beyneler, Kişi, El Attarı, Olardın Tarihi Negizi" başlığı ile 55-87. sahifeler ara-sında verilmiştir.
• Manas[ırının Qay KezdeŞıqqanı Turalı (ManasDestanınınNe Zaman Meydana
Geldiği Hakkında), (115-134)
Aynı makale, Şokarı Jene Manas kitabında87-116. sahifeler ara-sında verilmiştir.
• Qarqıt Turalı Qazaqtın Qariya Sözderi (Dede Korkut Hakkındaki Kazak
Ihtiyarlarının Konuşmaları), (135-142)
• Qazaqtağı Qorqıt Anızın Destur EtipSaqtaioşılar (Dede Korkut Destanının Bir Gelenek Olarak Günümüze Kadar Devam Ettirenler), (143-155)
• Qarqıt Burıngı Ğalımdar Men Aqındardın Esiride (Dede Korkut, Eski Alimler ve
Şôirlerin Haiıralarında), (156-170)
,.
• Qorqıt Kitabının Qazaq Anızdarındağı Elesi (Dede Korkut Kitabının Kazak
Destanlarındaki Aksi), (171-186)
• Qazaq Anızdarındağı Qorqıttın Bolmısı [ene Onııı [urgen ferleri (Kazak
Destanlarındaki Korkut'un Karekteri ve Onun Gezdiği Yerler), (187-203) • Qorqıttın Ölimmen Kilresi (Dede Korkut'un Ölümle Miicadelesi), (204-211) • Qazaqtın Halıq Muzıgasındağı Qorqıt Desttm (Kazak HalkMüziğindekiKorkut
Geleneği), (212-218)
• Manas fırın [inastaruıo Tarihanan (Manas Destanı'nın Derleme Tarihinden),
(229-257)
Aynımakale, Şokan[ene Manas kitabında"ManasJırın [azıpAluw Tarıhınan"(Manas DestanınınNot Edilmesi Hakkında) başlığıile 3-35. sahifeler arasında verilmiştir.
• Manastağl Köketay Hannın Ertegisi (Manas Destanı'ndaki Köketay Han'ın
Masalı), (257-261)
• Manas [ırının Mazmunı men Syujet Qurılısı (Manas Destanının Muhtevası
Olaylarııı Birbirleriyle Münasebeti), (262-284)
Aynımakale, Şokan[ene Manas, kitabında "Jırdın Mazmunı,Syujet Qurılısı" (Destanın Muhtevası ve Destandaki Olayların Birbirleriyle Münasebeti) başlığı ile 35-55. sahifeler arasında verilmiştir.
• Qozı Körpeş-BayanSuluui[ırı (Kozı Körpes-Bayan Suluıo Destanı), (284-310) • Qozı Körpeş-Bayan Suluw [ırının Varianttarı (Kozı Körpeş-Bayan Suluui
ALİ BERAT ALPTEKİN
• Jırdın Syujet Qurılısı(Destandaki Olay Kurgusu), (343-351)
• Qazaqtın Erlik Jırındağı Alewmettik Sarındar (Kazak'ın Erlik Jırındaki Sosyal
Şarkılar), (352-365)
Görüldüğü gibi eserdeki Manas'Ia ilgili yazılarınbirisi hariç diğer
leri Yazarın Şokan [ene Manas kitabındaufak tefek değişikliklerle
ve-rilmiştir.
Kazak edebiyatındaönemli bir yeri olan Muhtar Avezof'un, Sığar malar OnbirinşiTom, Maqalalar, Zeriteıiler,(Eserler Onbirinci Cilt Ma-kaleler Araştırmalar). Almatı 1969 adlı kitabı Manas Destanı'nınbirinci cildinin girişinde yazının aynısıdır.Bu kitapta Qırgızdın Batırlıg Eposi: Manas" (Kırgızların Kahramanlık Destanı "Manas") adı ile verilen ma-kale şu altbaşlıklardanibarettir.
• Epostı [ırlaıoşılar (Desianı Söyleyenler), (103-118)
• Dastannın Mazmum men Forması Jayıııda (Desianın Işlediği Konu ve Şekli
Hakkında), (118-120)
• Gazat(Jorıq) Taqırıbı (Savaş Konusu), (121-127)
• Batırdın Üyleniiwi [arındağı Taqırıp iKahramarnn Evlenmesi lle Ilgili Konu), (127-130)
• Basqa DerbesTaqırıptar (Başka Ayrı Ayrı Konular), (130-133)
• Manastın Şıqarılgan Vaqıtı Jayında (Manas'ın Ortaya Çıktığı Vakit), (133-145) • Dastan Qaharmandarının Obrazdarı (Desiandaki Kahramanların Karekierleri),
(145-148)
• Manastm Sözdik Poetiqalık Tesirleri (Manas'm Sözliik veÜslubıı), (148-163) • Manas Eposıııın Halıqtıq Nıısqasın Jasaw Kerek (Manas Destanının Mahalli
Niıshasını Yapmak Gerekir), (163-172)
Manas Destanı ile ilgili bir başka yazıyıRahmangul Bergibaev'in
Kaıosar Bulaq(Billur Gibi Kaynak) isimli kitabında bulmaktayız. Adı
geçen kitapta "Muhtar Avezov [ene Marıas" (Muhtar Evezov ve Manas)
adlı makale 346-356. sahifeler arasında verilmiştir".
Şokan[ene Öner (Şokan ve Sanat) adlıeserde ise Manas kümbetinin resmi (191) ve altında kısa bilgi verilmektedir.
SebemkızıAgataev tarafından yazılan,Terennen TartqanTamırlar [Adabi Maqalalar] (Kökünü Derinden Alan Damarlar [Edebi Makaleler])
Almatı, 1988 adlı kitabın 76-84. sahifeleri arasındayer alan "Nar Beline
Layıg[ük" (Nara Uygun Yük) adlı yazıda Alkey Margulan'ınEski Des-tanlar. Efsaneler adlı kitabı tanıtılmaktadır.Çokan ve Radloff'un
ara-sındaki tartışmayıyeniden canlandıranAlkey Margulan bu makalesinde iki eseri müsbet ve menfi yöndendeğerlendirmiştir.
