BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ I. CİLT BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ I. CİLT EDİTÖRLER

(1)

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ

İMAM BİRGİVÎ

I. CİLT

EDİTÖRLER

Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy ABDELGHANY

BALIKESİR – 2019

(2)

Değerler Eğitimi Açısından Birgivî İsmail OĞUZ^ & Şükran OĞUZ^*

Özet

Muhammed Birgivî Balıkesir’e değer katan şahsiyetler arasında en önemlilerinden biridir. 16.yüzyılda Balıkesir gerek medreselerin çokluğu ve canlı tasavvuf hayatı ile ve gerekse kudretli ümeranın rağbet ettiği muhafazakâr bir ilim beldesidir. Böyle çok yönlü bir çevrede yetişen Birgivî, hem yaşadığı devirde hem de günümüze değin geçen süreçte, özellikle ilmî çevreleri etkilemiştir. Birgivî Fıkıh, Akaid, Kelam, Kur’an, Tefsir, Hadis, Tasavvuf vb. ilimlerine yönelik kaleme aldığı eserleri Birgivî’nin değerler sistemi hakkında önemli ipuçları vermektedir.

Birgivî’nin sahip olduğu değerler, eğitim tarihimiz açısından önem arz etmektedir.

Bireyin yaşamını anlamlı kılan, onun iletişim ve etkileşim içinde bulunduğu çevre, kişi, olay ve nesnelere karşı benimsediği iyi-kötü, güzel-çirkin, olumlu-olumsuz türden yargılardır. Bu yargılar bireyin değerler sistemini oluşturmaktadır. Küreselleşen dünyada “biz” olarak var olabilmek için sahip olduğumuz kültürel birikimin bize sunduğu değerleri yeni nesillere aktarma ve benimsetme ayrı bir önem arz etmektedir.

Eğitim sistemimizde uygulanmakta olan öğretim programlarında, değerler ayrı bir başlık altında ele alınmaktadır. Bu değerlerden bazıları adil olma, barış, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, yardımseverlik vb.dir.

Birgivî, Rasûlullah’ın “Din nasihattir…” hadisiyle giriş yaptığı Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserinde, insanların kalplerini yumuşatması, kalplere cilâ olması ümidiyle kaleme aldığı çalışmasında gurur ve kibirden uzak durmayı, tevazu ve merhameti, sevgi ve saygıyı elden bırakmamayı nasihat eder.

 Dr. Öğr. Üyesi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi, ismailoguz70@gmail.com

* Öğr. Gör., Manisa Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi,

(3)

Bu çalışmada daha ziyade Birgivî’nin Cilâ’ü’l-kulûb adlı eseri tarama yöntemi kullanılarak incelenecek, temel iletileri belirlenecek ve değerler eğitimi açısından taşıdığı önem ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Böylelikle değerler eğitiminde Birgivî’nin eserlerinden yararlanmanın gerekliliğine ve önemine dikkat çekilecek, savunduğu değerler günümüz insanı ile buluşturulmaya çalışılarak farkındalık oluşturulacaktır.

Anahtar Sözcükler: Birgivî, Cilâ’ü’l-kulûb, Değerler, Değerler eğitimi

(4)

Birgivî In Terms Of Values Educatıon Abstract

Muhammed Birgivî is one of the most important personalities of Balikesir.

In the 16th century, Balikesir is a conservative science resort that is popular with the multiplicity of madrasahs and with live mysticism and with the powerful hope.

Birgivî, who grew up in such a multifaceted environment, has affected especially the scientific circles in the period they lived and until today. Birgivî wrote books on Canon Law (Fıkıh), Akaid, Kalam, Qur’an, Commentary (Tefsir), Hadith, Sufism and so on. The works he wrote for his sciences provide important clues about Birgivî's values system. Birgivî's values are important for our history of education.

What makes a person's life meaningful is his good-bad, good-ugly, positive- negative kinds of judgments that he adapts to the environment, people, events and objects in which he communicates and interacts. These judgments constitute the system of values of the individual. In order to exist in a globalizing world, it is of particular importance to transfer and adopt the values that our cultural heritage offers to new generations.

In the education programs implemented in our education system, values are handled under a separate heading. Some of these values are fairness, peace, diligence, solidarity, sensitivity, honesty, aesthetics, tolerance, hospitality, giving importance to being healthy, respect, love, responsibility, cleanliness, helpfulness etc. Birgivî, in his book Cilâ’ü’l-kulûb, in which he entered the hadith of Prophet Muhammad’s “Din nasihattir” amet hadith, in his work that he hopes to soften the hearts of the people and to have a heart to polish, he advises to stay away from pride and arrogance, humility and compassion, not to leave love and respect.

In this study, the work of Birgivî's Cilâ’ü’l-kulûb will be examined using the scanning method, the basic messages will be determined and the importance of the values in terms of education will be tried to be put forward. Thus, in the education of values, the importance and the importance of benefiting from the works of Birgivî will be emphasized.

Keywords: Birgivî, Cilâ’ü’l-kulûb, Values, Values Education

(5)

Giriş

İmâm-ı Muhammed Birgivî, 1523 yılında Balıkesir’de doğmuştur.

Babası Pir Ali Efendi¹, annesi Meryem Hanımdır. Birgivî’nin dedesi Balıkesir Kepsut’a bağlı Bektaşlar köyünden İskender Efendi² de İsfendiyar Bey soyundan olup Balıkesir’de vefat etmiş olan Şeyh Lütfullah’ın oğludur³. O, Osmanlı Devleti’nin en görkemli devirlerinden biri olan Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim devirlerinde yaşamıştır.

1573 yılında Birgi’de vefat etmiştir⁴.

Balıkesirli Molla Yegân, Molla Yegân-zade Yusuf Bâlî ve “Sarı Gürz” Nureddin Efendi’nin yetiştiği ortam ve talebeler vasıtasıyla

“Küçük Bedrettin” Bedreddin Mahmûd, Hüsâmeddin Hasan Çelebi, Sinâneddin Yusuf, Mehmed Şah Efendi, Sarı Gürz-zade Mehmed Efendi, Hacı Hasan-zade Mevlana Muhyiddin Mehmed Efendi, Dünbük-zade Mevlana Muhyiddin Mehmed Efendi, Gözlice Mehmed Efendi,

“Hocazade” Sinan Efendi, Muarrif-zade vd. gibi pek çok âlimin yetiştiği⁵ 16.yüzyılda Balıkesir gerek medreselerin çokluğu ve canlı tasavvuf

1 İmâm-ı Birgivî, Cilâü’l-kulûb (Kalplerin Cilası), Tercüme Hasan Akarsu, 2.Baskı, İstanbul: Dehliz Kitapları, 2011, s.11; M. Hulusi Lekesiz, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara: 1997, s.28; Mehmet Ali Ünal, “Birgivî Mehmed Efendi ve Osmanlı Fikir Hayatına Etkileri”, Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu (7-8 Kasım 2013, Balıkesir) Bildiriler, Editörler: Şenol Çelik, Serdar Genç, 2014, s.237-243.

2 Emrullah Yüksel, “Mehmed Birgivî”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 2, (1977), ss.175-185; Emrullah Yüksel, “Birgivî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, 1992, İstanbul, s.191-192; Mehmet Ali Ünal, a.g.b., s.237- 243.

3 M. Hulusi Lekesiz, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara:

1997, s.28

4 İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), Karesi Meşâhiri, Hazırlayanlar: Mehmet Sarı, Ahmet Karaman, 2. Baskı, Balıkesir: Petek Ofset, 1999, s.5-7; Emrullah Yüksel, a.g.m., s.183; Yaşar Düzenli, “Balıkesir’li Bir Osmanlı Aydını: İmam Birgivî”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, 2000, Balıkesir, s.235.

5 İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), a.g.e., s.4, 12, 14, 32, 33, 38, 41, 42, 43, 45; Mehmet Ali Ünal, a.g.b., s.237-243; Selim Hilmi Özkan, “Bir Muhalefet Olarak İmam Birgivî ve Sosyal Hayata Etkileri”, Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu (7-8 Kasım 2013, Balıkesir) Bildiriler, Editörler: Şenol Çelik, Serdar

(6)

hayatı ile ve gerekse Zağnos Paşa, Ma’rifzade Mehmed Paşa⁶ gibi kudretli ümeranın rağbet ettiği muhafazakâr bir ilim beldesidir. Böyle çok yönlü bir çevrede yetişen Birgivî, eserleri ile hem yaşadığı devirde hem de günümüze değin geçen süreçte, özellikle ilmî çevreleri etkilemiştir⁷.

Eğitim sistemimizde uygulanmakta olan öğretim programlarında, değerler ayrı bir başlık altında ele alınmaktadır. Bu değerlerden bazıları adalet-adil olma, alçakgönüllülük, bilimsellik, barış, çalışma-çalışkanlık, dayanışma-yardımlaşma, duyarlılık, dürüstlük-doğruluk, empati, eşitlik, fedakarlık, iyilik yapmak, iyimserlik, kanaatkarlık, özgüven, paylaşımcı olmak, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, şefkat-merhamet, temizlik, yardımseverlik vb.dir⁸.

Birgivî’nin Fıkıh, Akaid, Kelam, Kur’an, Tefsir, Hadis, Tasavvuf vb.

ilimlerine yönelik kaleme aldığı eserleri⁹ O’nun değerler sistemi hakkında önemli ipuçları vermektedir. O’nun sahip olduğu değerler, eğitim tarihimiz açısından önem arz etmektedir. Birgivî, Rasûlullah’ın

“Din nasihattir…” hadisiyle giriş yaptığı Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserinde, kalpleri cilâlaması ümidiyle kaleme aldığı çalışmasında gurur ve kibirden uzak durmayı, tevazu ve merhameti, iyiliği, cömertliği, şükretmeyi, sevgi ve saygıyı elden bırakmamayı nasihat eder¹⁰.

Çalışmamızda Muhammed Birgivî’nin Cilâ’ü’l-kulûb adlı eseri tarama yöntemi kullanılarak incelenmiş, temel iletiler belirlenmiş ve

6 İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), a.g.e., s.178, 200; Mehmet Ali Ünal, a.g.b., s.237-243;

Selim Hilmi Özkan, a.g.b., s.381-387.

7 Emrullah Yüksel, a.g.m., s.184-185; Yaşar Düzenli, “Balıkesir’li Bir Osmanlı Aydını:

İmam Birgivî”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, 2000, Balıkesir, s.228-247; Mehmet Ali Ünal, a.g.b., s.237-243; Selim Hilmi Özkan, a.g.b., s.381-387.

8 Milli Eğitim Bakanlığı, Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı (İlkokul ve Ortaokul 4, 5, 6 ve 7. Sınıflar), Ankara: 2018, s.3-8; Milli Eğitim Bakanlığı Değerler Eğitimi Yönergesi; Ahmet Gündoğdu, “Değerlerle Yaşamak”, Eğitime Bakış, 2010, 6 / 18, s.1-3; Hayati Hökelekli, “Modern Eğitimde Yeni Bir Paradigma: Değerler Eğitimi”, Eğitime Bakış, 2010, 6 / 18, s.4-6; Mehmet Zeki Aydın, “Okulda Değerler Eğitimi”, Eğitime Bakış, 2010, 6 / 18, s.16-17.

9 Emrullah Yüksel, a.g.m., s.175-185; Emrullah Yüksel, Birgivî maddesi, s.191-194;

İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), a.g.e., s.5-7. İhsan Fazlıoğlu, Mehmed Birgivî, www.ihsanfazlioglu.net/Sukran_Fazlioglu/Birgivi.pdf; Mehmet Ali Ünal, a.g.b., s.237-243; Selim Hilmi Özkan, a.g.b., s.381-387.

(7)

değerler eğitimi açısından taşıdığı önem ortaya konulmaya çalışılmıştır.

İncelenmek üzere ise Hasan Akarsu tarafından tercüme edilen ve 2011 yılında Dehliz Kitapları tarafından 2.baskı olarak yayımlanan “Cilâ’ü’l- kulûb (Kalplerin Cilası)” belirlenmiştir.

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde tespit edilen temel iletiler: Adalet-Adil olma, Bilimsellik, Alçakgönüllülük, Barış, Çalışkanlık, Çalışma, Dayanışma-Yardımlaşma, Yardımseverlik, Duyarlılık, Dürüstlük- Doğruluk, Empati, Eşitlik, Fedakârlık, İyilik yapmak, İyimserlik, Kanaatkarlık, Özgüven, Paylaşımcı olmak, Sabır, Saygı, Sevgi, Sorumluluk, Şefkat-Merhamet ve Temizlik değerlerine aittir.

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde yer alan temel iletiler başta ayet-i kerimeler olmak üzere hâdis-i şerifler, çeşitli âlimlere ait nasihatler, vasiyetler ve sözler ile zenginleştirilmiştir. Bu nedenle çalışmamızda ayet-i kerimelerde tespit ettiğimiz temel iletiler alınmış, ayrıca hâdis-i şeriflere, çeşitli âlimlere ait nasihatlere, vasiyetlere ve sözlere değinilmemiştir. Bu temel iletilerin değerler eğitimi açısından taşıdığı önem üzerinde durulmuştur.

1. Adalet-Adil olma değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde adalet, adil olma değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 281.ayet “O günden sakının. Zira o gün Allah’a döndürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı tastamam verilecek ve onlara haksızlık edilmeyecektir.”¹¹

Âl-i İmrân suresi 30.ayet “O gün herkes her ne hayır işlediyse karşısında onu hazırlanmış bulacak; her ne kötülük de yaptıysa işte o kötülükle kendisi arasında uzak bir mesafe olmasını arzu edecektir. Allah size kendisinden korkmanızı emreder ve Allah kullarını koruyandır.”¹²

Âl-i İmrân suresi 185.ayet “Her nefis ölümü tadacaktır.

Yaptıklarınızın karşılıkları da kıyamet günü tastamam olarak verilecektir. İşte o vakit; her kim o ateşten uzaklaştırılıp cennete sokulursa artık o muradına ermiş olur. Bu dünya hayatı, aldanma metaından başka bir şey değildir.”¹³

11 Birgivî, a.g.e., s.21-22. Birgivî, a.g.e., s.

12 Birgivî, a.g.e., s.22.

(8)

Nisâ suresi 77.ayetin son kısmı “...Onlara de ki; dünyanın faydası pek azdır. Âhiret ise takva sahipleri için elbet daha hayırlıdır. Siz hurma çekirdeğinin ince ipliği kadar bile haksızlığa uğratılmayacaksınız”¹⁴

Nisâ suresi 135.ayet “Ey iman edenler! Adaleti ayakta tutan ve kendiniz, ana babanız ve yakın akrabanız aleyhine de olsa, yalnız Allah için şahitlik eden kimseler olunuz. Zira zengin de olsa, fakir de olsa, Allah ikisine de sizden daha yakındır. Nefsinizin arzusuna uyarak adaletten uzaklaşmayın. Eğer şahitlik hususunda dilinizi eğer, büker veya çekinirseniz, şüphesiz Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”¹⁵

İbrahim suresi 42.ayet “Zalimlerin yaptıklarından Allah’ı gafil zannetme, onları öyle bir gün için bırakıyor ki, o gün gözler şaşkınlıkla yuvalarından fırlayacaktır.”¹⁶

İbrahim suresi 43.ayet “O gün, başlarını dikerek koşacaklar, gözleri kendilerine bile dönmeyecek ve gönülleri bomboş kalacaktır.”¹⁷

İbrahim suresi 49-51.ayetler arası “O gün, günahkârların bukağılara vurulmuş olduklarını görürsün. Gömlekleri katrandandır ve yüzlerini de ateş saracaktır. Çünkü Allah, herkesi kazandığı ile cezalandıracaktır.

Şüphesiz, Allah hesabı çabuk görendir.”¹⁸

Nahl suresi 116-117.ayetler arası “Dillerinizin yalan vasfetmesi ile:

‘Şu helâldir, şu haramdır’ demeyin; aksi halde Allah’a iftira etmiş olursunuz. Şüphesiz Allah’a yalan uyduranlar asla kurtulamazlar. Onlar için dünyada pek az bir menfaat var, âhirette ise çok acıklı bir azap vardır.”¹⁹

2. Bilimsellik değeri: Bilimsellik değeri; bilime ve bilgiye değer vermek, bağımsız ve özgür düşünebilme değerlerini de kapsar²⁰.

Fâtır suresi 43.ayet²¹ “Çünkü yeryüzünde büyüklük taslıyor ve kötülük tuzakları kuruyorlardı. Halbuki kötülük tuzakları, kuranların ayağına

16 Birgivî, a.g.e., s.38-39.

20 Hasan Elik, Dini Özünden Okumak, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

(9)

dolaşır. Yoksa onlar öncekilere uygulanan yasalardan başkasını mı bekliyorlar? Allah’ın yasalarında asla bir değişme bulamazsın; Allah’ın yasalarında asla bir sapma da bulamazsın.”

A’râf suresi 199-202.ayetler arası “Sen yine de afva sarıl, iyiliği emret ve cahillerden yüz çevir. Eğer şeytandan bir vesvese, bir kışkırtma gelirse hemen Allah’a sığın. Muhakkak ki, Allah hakkıyla işiten, kemaliyle bilendir. Allah’tan korkanlar, kendilerine şeytandan bir vesvese iliştiği zaman, durup düşünürler de derhal kendi basiretlerine sahip olurlar. Şeytanların kardeşlerine gelince, onlar öbürlerini sapıklığa sürükler, sonra da yakalarını bırakmazlar.”²²

Kehf suresi 28.ayet²³ “Nefsince de, sabah akşam rızâsını isteyerek Rablerine yalvaranlarla beraber candan sabret. Sen dünya hayatının süsünü isteyerek onlardan gözlerini ayırma. Kalbini bizi anmaktan gafil kıldığımız, nefsinin kötü arzusuna uymuş ve işi hep aşırılık olan kimseye uyma.”

3. Alçakgönüllülük değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde alçakgönüllülük değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”²⁴

4. Barış değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde barış değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

(10)

Ra’d suresi 11.ayet “…Bir topluluk, üzerindeki güzel hâl ve ahlâkı değiştirip bozmadıkça, Allah şüphesiz ki onların hallerini değiştirip bozmaz...”²⁵

5. Çalışkanlık, Çalışma değeri:

Çalışmak, çalıştığının karşılığını almak değerlerini de kapsar²⁶.

Ankebût suresi 6.ayet “Kim savaşırsa ancak kendisi için savaşmış olur, zira Allah bütün alemlerden müstağnidir. (onlara ihtiyacı yoktur)”²⁷

Ankebût suresi 69.ayet “Bizim için mücadele edenlere gelince; elbette biz onlara yollarımızı gösteririz. Şüphesiz ki Allah ihsan edenlerle beraberdir.”²⁸

Necm suresi 39-41.ayetler arası “Hakikat şu ki; insan için kendi çalıştığından başkası yoktur. Gerçekten çalıştığı şey ileride görülecektir.

Sonra en güzel şekilde mükâfatı verilecektir.”²⁹

6. Dayanışma-Yardımlaşma, Yardımseverlik değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde dayanışma-yardımlaşma, yardımseverlik değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Mâide suresi 2.ayet “…İyilik etmekten fenalıktan sakınmak hususunda birbirinizle yardımlaşın. Günah işlemek ve haddi aşmak üzerinde yardımlaşmayın. Allah’tan korkun şüphesiz ki Allah cezası çok çetin olandır.”³⁰

Enfâl suresi 2-4.ayetler arası “Müminler ancak onlardır ki, Allah anıldığı zaman yürekleri titrer. Allah’ın âyetleri okunduğu zaman, bu onların imanlarını arttırır onlar ancak Rablerine dayanıp güvenirler.

Müminler onlardır ki namazı dosdoğru kılarlar kendilerine rızık olarak verdiğimizden Allah için verirler. İşte onlar gerçek müminlerin ta kendileridirler. Rableri katında dereceler, bağışlanma ve bitmez tükenmez cennet nimetleri onlarındır.”³¹

26 Hasan Elik, a.g.e., s.76-83.

(11)

Özellikle yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya gönüllü olarak yardım etmek değeri vurgulanmaktadır:

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”³²

7. Duyarlılık değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde duyarlılık değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Tâ-Hâ suresi 132.ayet³³ “Ehline namazı emret, kendin de ona sebât ile devâm et. Biz senden rızık istemiyoruz, seni biz rızıklandırırız. Hakikat şu ki; güzel akıbet takva ehlinindir.”

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”³⁴

Zalimlerle birlikte olmanın kötü sonuçları da duyarlı olma, duyarlılık değeri ile ilişkilendirilebilir:

En’âm suresi 68.ayet “Âyetlerimiz hakkında münasebetsizliğe dalanları gördüğün zaman, onlar başka bir şeyle oluncaya kadar

33 Birgivî, a.g.e., s.23-24.

(12)

onlardan yüz çevir. Eğer şeytan sana unutturursa, şu halde hatırladıktan sonra artık o zalimler güruhu ile beraber oturma.”³⁵

8. Dürüstlük-Doğruluk değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde dürüstlük-doğruluk değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Şems Suresi 9-10.ayetler arası “O nefsini tertemiz kılan muhakkak umduğuna ermiştir. Nefsini alabildiğine örten ise elbette ziyana uğramıştır.”³⁶

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”³⁷

Tevbe suresi 119.ayet “Ey iman edenler! Allah’tan korkun, bir de sadık olanlarla beraber olun.”³⁸

Hûd suresi 112.ayet “Şu halde, maiyetindeki tevbe edenlerle beraber, emrolonduğun şekilde dosdoğru hareket et. Aşırı gitmeyin, çünkü O, ne yaparsanız hakkı ile görendir.”³⁹

9. Empati değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde empati değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir

(13)

de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”⁴⁰

10. Eşitlik değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde eşitlik değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 281.ayet “O günden sakının. Zira o gün Allah’a döndürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı tastamam verilecek ve onlara haksızlık edilmeyecektir.”⁴¹

Âl-i İmrân suresi 30.ayet “O gün herkes her ne hayır işlediyse karşısında onu hazırlanmış bulacak; her ne kötülük de yaptıysa işte o kötülükle kendisi arasında uzak bir mesafe olmasını arzu edecektir. Allah size kendisinden korkmanızı emreder ve Allah kullarını koruyandır.”⁴²

Âl-i İmrân suresi 185.ayet “Her nefis ölümü tadacaktır.

Yaptıklarınızın karşılıkları da kıyamet günü tastamam olarak verilecektir. İşte o vakit; her kim o ateşten uzaklaştırılıp cennete sokulursa artık o muradına ermiş olur. Bu dünya hayatı, aldanma metaından başka bir şey değildir.”⁴³

11. Fedakârlık değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde fedâkarlık değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık

41 Birgivî, a.g.e., s.21-22.

(14)

gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”⁴⁴

12. İyilik yapmak değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde iyilik yapmak değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Kehf suresi 46.ayet⁴⁵ “Mal ve oğullar, dünya hayatının ziynetidirler;

bâki kalacak salih ameller ise Rabbinin katında sevap olarak da, emel olarak da daha hayırlıdır.”

Âl-i İmrân suresi 30.ayet “O gün herkes her ne hayır işlediyse karşısında onu hazırlanmış bulacak; her ne kötülük de yaptıysa işte o kötülükle kendisi arasında uzak bir mesafe olmasını arzu edecektir. Allah size kendisinden korkmanızı emreder ve Allah kullarını koruyandır.”⁴⁶

Âl-i İmrân suresi 196-198.ayetler arası “Küfredenlerin (refah içinde) gezip dolaşması seni aldatmasın. O azıcık bir faidedir sonunda varacakları yer ise cehennemdir. O, ne kötü bir yataktır. Fakat Rablerinden korkanlar için altlarından ırmaklar akan cennetler vardır.

Onlar orada ebedi kalıcıdırlar. Rableri katında verilecek nice ziyafetlere kurulmak var. Allah katında olan şey iyi kimseler için daha hayırlıdır.”⁴⁷

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”⁴⁸

Âl-i İmrân suresi 104.ayet “Sizden öyle bir cemâat bulunmalıdır ki halkı hayra çağırsınlar, iyiliği emretsinler, kötülükten vazgeçirmeye çalışsınlar. İşte onlar muradına ermişlerin ta kendileridir.”⁴⁹

(15)

Mâide suresi 2.ayet “…İyilik etmekten fenalıktan sakınmak hususunda birbirinizle yardımlaşın. Günah işlemek ve haddi aşmak üzerinde yardımlaşmayın. Allah’tan korkun şüphesiz ki Allah cezası çok çetin olandır.”⁵⁰

13. İyimserlik değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde iyimserlik değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Allah’a korkarak ve umarak dua etmek iyimserliğin bir göstergesidir.

A’râf suresi 56.ayet “Islah edildikten sonra, yeryüzünde fesatçılık etmeyin. Allah’a korkarak ve umarak dua edin, şüphe yok ki iyi hareket edenlere, Allah’ın rahmeti çok yakındır.”⁵¹

A’râf suresi 199-202.ayetler arası “Sen yine de afva sarıl, iyiliği emret ve cahillerden yüz çevir. Eğer şeytandan bir vesvese, bir kışkırtma gelirse hemen Allah’a sığın. Muhakkak ki, Allah hakkıyla işiten, kemaliyle bilendir. Allah’tan korkanlar, kendilerine şeytandan bir vesvese iliştiği zaman, durup düşünürler de derhal kendi basiretlerine sahip olurlar. Şeytanların kardeşlerine gelince, onlar öbürlerini sapıklığa sürükler, sonra da yakalarını bırakmazlar.”⁵²

Ra’d suresi 28.ayet “Bunlar iman edenler ve Allah’ın zikriyle gönülleri huzura ve sükûna kavuşanlardır. Haberiniz olsun ki kalpler, ancak Allah’ı zikretmekle huzur bulur.”⁵³

14. Kanaatkârlık değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde kanaatkârlık değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık

(16)

gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”⁵⁴

15. Özgüven değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde özgüven değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Şems Suresi 9-10.ayetler arası “O nefsini tertemiz kılan muhakkak umduğuna ermiştir. Nefsini alabildiğine örten ise elbette ziyana uğramıştır.”⁵⁵

16. Paylaşımcı olmak değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde paylaşımcı olmak değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”⁵⁶

17. Sabır değeri:

Eserde sabır değeri kapsamında; korku veren gelişmeler karşısında sabırlı olmak, açlık felaketi karşısında sabırlı olmak, malın/malların eksilmesi karşısında sabırlı olmak, evlatların eksilmesi karşısında sabırlı olmak, mahsullerin eksilmesi karşısında sabırlı olmak, bir bela geldiğinde sabırlı olmak ve “Biz Allah’a aitiz ve ancak O’na döneceğiz”, diyebilmek, şükretmek; sıkıntı ve yokluk, hastalık durumlarında ve savaşın şiddetli zamanlarında sabır ve kararlılık göstermek üzerinde durulmaktadır.

Bakara suresi 152.ayet “Siz beni zikredin ki ben de sizi zikredeyim.

Bir de bana şükredin, nankörlük etmeyin!”⁵⁷

(17)

Bakara suresi 153.ayet “Ey iman edenler sabır ve de namazla Haktan yardım dileyin. Muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir.”⁵⁸

Bakara suresi 155-157.ayetler arası “Andolsun ki sizi biraz korku, biraz açlık, biraz da mallardan, canlardan ve ürünlerden eksilterek imtihan edeceğiz. Sabredenlere müjdele, ki onlar kendilerine bir belâ geldiği zaman ‘biz Allah’a aitiz ve ancak O’na döneceğiz’ diyenlerdir.

Rablerinden mağfiret ve rahmet hep onların üzerindedir ve onlar doğru yola erenlerin ta kendileridir.”⁵⁹

Bakara suresi 177.ayet “Yüzlerinizi bazen doğu, bazen batı tarafına çevirmeniz iyilik değildir. Fakat iyi kimseler öyle kimselerdir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman edip; yakınlığı olanlara, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışa, dilenenlere ve esirleri kurtarmaya seve seve mal verirler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. Bir de antlaştıkları zaman sözlerini yerine getirenler, hele sıkıntı ve hastalık durumlarında ve harbin şiddetli zamanında sabır ve kararlılık gösterenler var ya, işte doğru olanlar da bunlardır, korunanlar da bunlardır.”⁶⁰

Bakara suresi 214.ayet “Yoksa siz, sizden evvel yaşamış olanların hali başınıza gelmeden cennete girebileceğinizi mi sandınız? Onlara öyle yokluklar ve öyle sıkıntılar gelip çattı ve öyle belâlarla sarsıldılar ki;

peygamberleri dahi yanındaki mü’minlerle birlikte, "Allah’ın yardımı ne zaman?" diyordu. Gözünüzü açın zira Allah’ın yardımı gerçekten yakındır.”⁶¹

Bakara suresi 281.ayet “O günden sakının. Zira o gün Allah’a döndürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı tastamam verilecek ve onlara haksızlık edilmeyecektir.”⁶²

18. Saygı değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde saygı değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Hadîd suresi 16.ayet “İman ehli için hâlâ vakit gelmedi mi ki, kalpleri Allah’ın zikrine ve inen hakka saygı duysun ve bundan önce kendilerine

59 Birgivî, a.g.e., s.33-34.

(18)

verilmiş, sonra üzerlerinden uzun zaman geçmekle kalpleri katılaşmış, çoğu da yoldan çıkmış kimseler gibi olmasınlar?”⁶³

Hadîd suresi 21.ayet “Rabbinizden bir mağfirete koşun. Allah’a ve peygamberine inananlar için hazırlanmış olup, genişliği gökle yerin genişliği kadar olan cennete koşuşun. İşte bu Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.”⁶⁴

19. Sevgi değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde sevgi⁶⁵ değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Zümer suresi 23.ayet “Allah, kelâmın en güzelini (âyetleri bir birbirleri ile) âhenkli, katmerli (hakikatlerle dolu) bir kitap halinde indirmiştir ki; Rablerine derin saygı göstermekte olanların derileri ürperir. Sonrada hem derileri, hem kalpleri, Allah’ın zikrine (yatışıp) yumuşar. İşte bu kitap, Allah’ın gönderdiği bir rehberdir ki O, kimi dilerse ona bununla hidâyet verir. Allah kimi de saptırırsa artık onun yolunu doğrultucu yoktur.”⁶⁶

Hadîd suresi 16.ayet “İman ehli için hâlâ vakit gelmedi mi ki, kalpleri Allah’ın zikrine ve inen hakka saygı duysun ve bundan önce kendilerine verilmiş, sonra üzerlerinden uzun zaman geçmekle kalpleri katılaşmış, çoğu da yoldan çıkmış kimseler gibi olmasınlar?”⁶⁷

Hadîd suresi 21.ayet “Rabbinizden bir mağfirete koşun. Allah’a ve peygamberine inananlar için hazırlanmış olup, genişliği gökle yerin genişliği kadar olan cennete koşuşun. İşte bu Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.”⁶⁸

Ra’d suresi 28.ayet “Bunlar iman edenler ve Allah’ın zikriyle gönülleri huzura ve sükûna kavuşanlardır. Haberiniz olsun ki kalpler, ancak Allah’ı zikretmekle huzur bulur.”⁶⁹

Sevgi değerinden yoksunluğun kötü sonuçları ise şu şekilde ifade edilmektedir:

65 Hasan Elik, a.g.e., s.74-75.

(19)

Zümer suresi 22.ayet “Artık kalpleri Allah’ın zikrinden (bomboş ve) kaskatı kalmış olanlar(ın) vay haline, onları apaçık bir sapıklık içindedirler”⁷⁰

20. Sorumluluk değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde sorumluluk değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Tâ-Hâ suresi 132.ayet⁷¹ “Ehline namazı emret, kendin de ona sebât ile devâm et. Biz senden rızık istemiyoruz, seni biz rızıklandırırız. Hakikat şu ki; güzel akıbet takva ehlinindir.”

Ra’d suresi 11.ayet “…Bir topluluk, üzerindeki güzel hâl ve ahlâkı değiştirip bozmadıkça, Allah şüphesiz ki onların hallerini değiştirip bozmaz...”⁷²

21. Şefkat-Merhamet değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde şefkat-merhamet değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Âl-i İmrân suresi 30.ayet “O gün herkes her ne hayır işlediyse karşısında onu hazırlanmış bulacak; her ne kötülük de yaptıysa işte o kötülükle kendisi arasında uzak bir mesafe olmasını arzu edecektir. Allah size kendisinden korkmanızı emreder ve Allah kullarını koruyandır.”⁷³

Hadîd suresi 16.ayet “İman ehli için hâlâ vakit gelmedi mi ki, kalpleri Allah’ın zikrine ve inen hakka saygı duysun ve bundan önce kendilerine verilmiş, sonra üzerlerinden uzun zaman geçmekle kalpleri katılaşmış, çoğu da yoldan çıkmış kimseler gibi olmasınlar?”⁷⁴

Ra’d suresi 28.ayet “Bunlar iman edenler ve Allah’ın zikriyle gönülleri huzura ve sükûna kavuşanlardır. Haberiniz olsun ki kalpler, ancak Allah’ı zikretmekle huzur bulur.”⁷⁵

Şefkat-merhamet değerinden yoksunluğun kötü sonuçları ise şu şekilde ifade edilmektedir:

71 Birgivî, a.g.e., s.23-24.

(20)

Zümer suresi 22.ayet “Artık kalpleri Allah’ın zikrinden (bomboş ve) kaskatı kalmış olanlar(ın) vay haline, onları apaçık bir sapıklık içindedirler”⁷⁶

22. Temizlik değeri:

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserde temizlik değerini öne çıkaran, vurgulayan ifadeler şunlardır:

Şems Suresi 9-10.ayetler arası “O nefsini tertemiz kılan muhakkak umduğuna ermiştir. Nefsini alabildiğine örten ise elbette ziyana uğramıştır.”⁷⁷

Sonuç

Birgivî’nin Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserinde yer alan ayet-i kerimelerde özellikle adalet-adil olma, alçakgönüllülük, bilimsellik, barış, çalışma- çalışkanlık, dayanışma-yardımlaşma, duyarlılık, dürüstlük-doğruluk, empati, eşitlik, fedakarlık, iyilik yapmak, iyimserlik, kanaatkarlık, özgüven, paylaşımcı olmak, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, şefkat- merhamet, temizlik, yardımseverlik değerleri vurgulandığı görülmektedir. Önemine dikkat çekilen bu değerlerin, eğitim sistemimizde ders öğretim programlarında, özellikle de Sosyal Bilgiler ve Türkçe ders öğretim programlarında, değerler eğitimi kapsamında yapılacak etkinliklerde kullanılabileceğini söyleyebiliriz.

Böylelikle değerlerimizin kapitalizm tarafından hızla yozlaştırıldığı ve yok edildiği küreselleşme çağında Birgivî ve savunduğu değerler, hem günümüz insanı ile buluşturulmuş hem de farkındalık oluşturulmuş olacaktır.

Cilâ’ü’l-kulûb adlı eserden yola çıkarak, değerler eğitiminde Birgivî’nin diğer eserlerinden de yararlanmanın gerekli ve önemli olduğu sonucuna ulaşılabilir.

(21)

KAYNAKÇA

AYDIN, Mehmet Zeki, “Okulda Değerler Eğitimi”, Eğitime Bakış, 2010, 6 / 18: 16-17.

DÜZENLİ, Yaşar, “Balıkesir’li Bir Osmanlı Aydını: İmam Birgivî”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, 2000, Balıkesir.

ELİK, Hasan, Dini Özünden Okumak, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004.

ELİK, Hasan, Kur’ân’ın Korunmuşluğu Üzerine, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.

ELİK, Hasan-COŞKUN, Muhammed, Tevhit Mesajı Özlü Kur’an Tefsiri, İstanbul: Fikir Yayınları, 2013.

FAZLIOĞLU, İhsan, Mehmed Birgivî,

www.ihsanfazlioglu.net/Sukran_Fazlioglu/Birgivi.pdf

GÜNDOĞDU, Ahmet, “Değerlerle Yaşamak”, Eğitime Bakış, 2010, 6 / 18: 1-3

HÖKELEKLİ, Hayati, “Modern Eğitimde Yeni Bir Paradigma:

Değerler Eğitimi”, Eğitime Bakış, 2010, 6 / 18: 4-6

İMÂM-I BİRGİVÎ, Cilâü’l-kulûb (Kalplerin Cilası), Tercüme Hasan Akarsu, 2.Baskı, İstanbul: Dehliz Kitapları, 2011,

LEKESİZ, M. Hulusi, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara: 1997.

MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI, Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı (İlkokul ve Ortaokul 4, 5, 6 ve 7. Sınıflar), Ankara: 2018.

Milli Eğitim Bakanlığı Değerler Eğitimi Yönergesi

ÖZKAN, Selim Hilmi, “Bir Muhalefet Olarak İmam Birgivî ve Sosyal Hayata Etkileri”, Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu (7-8 Kasım 2013, Balıkesir) Bildiriler, Editörler: Şenol Çelik, Serdar Genç, 2014: 381-387.

(22)

(UZUNÇARŞILI), İsmail Hakkı, Karesi Meşâhiri, Hazırlayanlar:

Mehmet Sarı, Ahmet Karaman, 2. Baskı, Balıkesir: Petek Ofset, 1999.

ÜNAL, Mehmet Ali, “Birgivî Mehmed Efendi ve Osmanlı Fikir Hayatına Etkileri”, Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu (7-8 Kasım 2013, Balıkesir) Bildiriler, Editörler: Şenol Çelik, Serdar Genç, 2014: 237-243.

YAMAN, Ertuğrul, Değerler Eğitimi Eğitimde Yeni Ufuklar, 3.

Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.

YÜKSEL, Emrullah, “Mehmed Birgivî”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 2, (1977): 175-185.

YÜKSEL, Emrullah, “Birgivî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, 1992, İstanbul: 191-194.