BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ
İMAM BİRGİVÎ
I. CİLT
EDİTÖRLER
Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy ABDELGHANY
BALIKESİR – 2019
İmam Birgivî’nin (ö. 981/1573) İslam İktisadına İlişkin Görüşleri ve Tahlili
Abdurrahman YAZICI
Özet
Osmanlı döneminin çok yönlü âlimlerinden İmam Birgivî’nin (ö.
981/1573) İslam iktisadına ilişkin görüşleri bir bütün olarak tespit edilmesi, müellifin mevcut eserlerinin anlaşılması, günümüzün çeşitli sosyal ekonomik problemlerine ışık tutması açısından önemlidir. Bu çalışmayla, müellifin iktisadi hayata, iktisadi yönü bulunan dönemin toplumsal meselelerine ilişkin görüşlerinin tespit edilerek anlaşılması amaçlanmıştır. Giriş ve sonuç dışında üç bölümden oluşan çalışmanın ilk kısmında, müellifin para vakıflarına ilişkin görüşleri, bu tür vakıfların cevazına fetva veren Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi’ye reddiye olarak kaleme aldığı es-Seyfü’s-sârim fî ʿdemi cevâzi vakfi’l-menkūl ve’d- derâhim risalesi bağlamında ele alınmıştır. İkinci kısımda İslam tarihinde kendisiyle ilgili bir literatürün de oluştuğu “İslam’da zenginliğin mi ve fakirliğin mi üstün olduğu” bahsinde kaleme aldığı el-Mufâdele beyne'l- ganiyyi'ş-şâkir ve'l-fakiri's-sâbir isimli eserinden hareketle, İslam’ın zenginlik ve fakirlik gibi kavramlarına bakış açısı incelenmiştir. Üçüncü kısımda ise, müellifin arazi hukukuna ve Osmanlı toprak sistemine ilişkin görüşlerine yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: İmam Birgivî, İslam İktisadı, Para Vakıfları, Zenginlik-Fakirlik, Osmanlı Arazi Hukuku
Doç. Dr., Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi (ASBU), Dini İlimler Fakültesi,
Analaysis of Birgivi Mehmed Efendi (d. 981/1573)’s Thoughts about Islamic Economics
Abstract
Determination of Imam Birgivi’s (d. 981/1573) economic thought is important to understand his works comprehensively and to shed light on the various social economic problems of today. This study aims at identifying the economic thoughts of the author as a whole and the social issues of the period with their economic backgrounds / aspects. This study divides into three sections in additon to introduction and conclusion. The first part of the study evaluates the thoughts of the aouthor about cash waqs in the framework of his book Al-sayf al-sarim.
The second part deals his thoughts about poverty and richness in the line of his book al-Mufâdala beyne’l-ganiyyi’ş-şâkir ve’l-fakîri’s-sâbir. Third part of the study covers Birgivi’s opinion about land law and its implementation in Ottoman state. The conclusion section of the study includes the key findings of the study with the some recommendations for future academic researches.
Key Words: Imam Mehmed Birgivi, Islamic Economy, Cash Waqfs, Poverty and Richness, Ottoman Land Law
Giriş
Asıl adı Muhammed b. Pir Ali olan İmam Mehmed Birgivî (ö.
981/1573), Osmanlı devletinin en güçlü olduğu dönemlerden XVI.
yüzyılda yaşamış seçkin ve çok yönlü âlimlerden biridir. Dönemin önde gelen fakihlerinden kabul edilen İmam Birgivî başta fıkıh ve tefsir olmak üzere hadis, kelam, ahlak, sarf ve nahiv olmak üzere birçok konuda eser kaleme almıştır1. Müelliften bahseden bütün kaynaklar, onun Osmanlılar döneminde yetişmiş seçkin bir âlim olduğunu, dini ve ahlaki şahsiyeti bakımından da mükemmel bir insan olduğunu kaydederler2.
Osmanlı dönemi âlimlerinden olan ve bir süre müderrislik, vaizlik ve kadılık görevlerinde de bulunan, Birgivî’nin İslam iktisadına ilişkin görüşleri bir bütün olarak tespit edilmesi eserlerinin anlaşılarak günümüze ışık tutması açısından önemlidir. Bu çalışma, müellifin bir bütün olarak iktisadi hayata ilişkin görüşlerini tespit ederek tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Müellifin iktisadi hayata ilişkin görüşleri, başta günümüzde öne çıkan züht ve tasavvuf anlayışı olmak üzere, döneme ilişkin içtimaı ve siyasi meselelere bakışıyla da yakından ilişkilidir.
Tenkitçi ve sorgulayıcı bir zihin yapısına sahip olduğu görülen müellifin yaşadığı dönemde farkına vararak tespit ettiği birçok dini, sosyal, iktisadi ve inanç boyutlu problemi gücü nispetinde tenkit ederek düzeltmeye çalıştığı görülmektedir.
Her ne kadar kendisine nispet edilen eserlerde ihtilaf edilse de burada son araştırmalardan hareketle kendisine ait olduğu kabul edilen eserleri esas alınacaktır. Giriş ve sonuç dışında üç ana bölümden oluşan çalışmanın ilk kısmında, müellifin para vakıflarına ilişkin genel görüşleri incelenecektir. Bu çerçevede para vakıflarının caiz olup olmadığına ilişkin kaleme aldığı ve öncesinde para vakıfları lehine fetva veren Osmanlı Şeyhülislamı İbn Kemal (ö. 940/1534)3 ve döneminin Şeyhülislamı Ebüssuûd Efendi’ye (ö. 982/1574) reddiye niteliği taşıyan
1 Kendisine nispet edilen eserler ve aidiyeti hakkında bkz. Mehmet Tahir Bursalı, Osmanlı Müellifleri, Hz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, (İstanbul: Meral Yayınevi), 1:
284-285; Ahmet Kaylı, Critical Study of Birgivi Mehmed Efendi’s (D. 981/1573) Works and Their Dissemination in Manuscript Form, (Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi
Üniversitesi, 2010).
2 Emrullah Yüksel, “Birgivî”, Diyanet İslam Ansiklopedis (DİA), (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 1992), 6: 192.
3 İbn Kemal’in ilgili risalesiyle ilgili bkz. Tahsin Özcan, “İbn Kemal’in Para Vakıflarına
es-Seyfü’s-sârim fî ʿdemi cevâzi vakfi’l-menkūl ve’d-derâhim risalesi incelenecektir. İkinci bölümde ise müellifin İslam’da zenginliğin mi fakirliğin mi üstün olduğu tartışma çerçevesinde telif ettiği el-Mufâdele beyne'l-ganiyyi'ş-şâkir ve'l-fakiri's-sâbir isimli risale bağlamında görüşlerine yer verilecektir. Üçüncü bölümde ise müellifin Osmanlı toprak sistemi ve ilgili hükümleri konusundaki ilişkin görüşleri çeşitli eserlerinden hareketle ele alınmıştır. Sonuç bölümündeyse araştırma neticesinde elde edilen bulgularla diğer eserlerinde konuyla ilgili rastlanılan görüşlerine yer verilerek çalışma sonlandırılacaktır.
I. İmam Birgivî’nin Para Vakıflarına İlişkin Görüşleri
Osmanlı döneminde ulema arasında meydana gelen önemli tartışmalardan birisi de hiç şüphesiz “para vakıfları” konusunda olmuştur.
XVI. yüzyıl ortalarına gelindiğinde vakıf sistemindeki genişlemeye bağlı olarak para vakıflarının da önemli bir gelişme gösterdiği görülmektedir.
Bu gelişmeyle birlikte para vakıflarının meşruiyeti de gündeme gelmiş ve Osmanlı uleması arasında tartışmalara yol açmıştır4. Her ne kadar başta para olmak üzere çeşitli menkul malların vakfa konu olup olmayacağına dair tartışmalar ilk dönemlere kadar gitse de, uygulama noktasında para vakıflarının Osmanlı’dan önce uygulandığına ilişkin bir örnek tespit edilebilmiş değildir5. Para vakıfları konusunda ilk tartışma Şeyhülislam Sa’dullah Sa’di Çelebi (ö. 954/1539) zamanında Anadolu Kazaskeri Çivizâde Şeyh Mehmed Muhiddin Efendi (ö. 945/1547) ile Rumeli Kazaskeri Ebüssuûd Efendi (ö. 982/1575) arasında meydana gelmiştir.
Bu tartışma Ebüssuûd Efendi’nin para vakfının lehinde, Çivizâde’nin de aleyhinde fetva vermesi ve bunun bir genelge ile “hükm-i şerif” haline getirmesiyle başlamıştır6. Konuyla ilgili tespit edilebilen ilk eser İbn Kemal’e ait olup uygulama olarak, para vakıfları tartışmasının taraflarından olan ve aynı zamanda Şeyhülislamlık da yapmış Çivizâde’nin (ö. 995/1587)7 de etkisiyle bu vakıflar bir süre yasaklanmış,
4 Özcan, “İbn Kemal’in Para”, 31.
5 Tahsin Özcan, Osmanlı Para Vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003), 11 vd.
6 Mehmet Özkan, Osmanlı Âlimi ve Fakihi Muhammed Birgivî’nin Fıkhî Meselelere Yaklaşımı (XVI. yy), (Bursa: Emin Yayınları, 2016), 283.
7 Çivizâde Muhyiddîn Mehmet Efendi, XVI. Yüzyıl Osmanlı şeyhülislamlarından biridir.
1539 yılında Sa’dî Çelebî’den sonra şeyhülislam olmuştur. Üç yıl dokuz ay gibi oldukça kısa sayılacak bir süre bu makamda bulunmuş sonrasında azledilmiştir. Ayrıntı için bkz.
Mehmet İpşirli, “Çivizâde Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi
sonrasında çıkan bir fermanla tekrar serbest hale getirilmiştir. Bununla birlikte para vakıflarının fıkhî yönüne ilişkin ulema arasındaki tartışma devam etmiş, karşılıklı risâleler yazılmıştır. Bu çerçevede özellikle de İmam Birgivî’nin dönemin Şeyhülislamı Ebüssuûd Efendi’ye (ö.
982/1574) reddiye niteliğinde kaleme aldığı risale önemlidir.
Osmanlı sınırları içinde para vakıflarının meşrulaştırılmasında dönemin Şeyhülislamı Ebüssuûd Efendi’nin büyük rolü inkar edilemez olup Ebüssuûd Efendi lehteki fetvasını sağlamlaştırmak, tenkitleri bertaraf etmek maksadıyla Risâle fi vakfi’l-menkul ve’n-nukûd8 isimli eserini kaleme almıştır. Hanefi mezhebinde genel görüş, vakıfların
“süreklilik” taşıyacağı ve menkul malların vakfının caiz olmayacağı şeklindedir. Hanefiler, genel olarak vakıf malında ebediliği genel bir ilke olarak (kıyas) kabul ettiklerinden bu şartı taşıyanın gayrimenkul mal olduğunu belirtmiş ve gayrimenkul dışındaki menkul malların vakfının ise kıyasa (genel ilkeye) aykırı olduğu sebebiyle kabul etmemişlerdir9. İslam hukukçuları arasında İbn Şihab e-Zührî (ö. 124/741) gibi tabiînden âlimlerle Hanefi mezhebi içinde İmam Muhammed eş-Şeybânî’nin (ö.
189/805) vakfedilmesi gelenek halini alan menkul malların vakfedilebileceği görüşü ve İmam Züfer (ö. 158-774)’in para vakıflarının müstakil olarak caiz olduğu görüşü bulunmaktadır. Ebüssuûd Efendi de eserinde paranın da menkul mal olarak değerlendirilebileceğini, teamül haline gelmiş malların vakfedileceği ilkesinden hareketle de bu konudaki görüşlerini temellendirmiştir. İmam Birgivî ise es-Seyfü’s-sârim adlı risalesiyle görüşlerini ayrıntılı bir şekilde açıklamış ve para vakıflarının kurulmasına ilişkin görüşleri tenkit etmiş, özellikle de dönemin şeyhülislamı Ebüssuûd Efendi’nin görüşlerinin usul ve füru açısından delilsiz olmakla birlikte akıl ve nakil açısından da çeşitli çelişkiler taşıdığını kaydetmiştir.
İmam Birgivî eserine Ebüssuûd’un kaleme aldığı risalenin “halk için bir fitne” (سانلل ةنتف)10 olduğunu söyleyerek başlamaktadır. Müellifin, sert bir dil kullandığı, doğru bildiklerini hiçbir şeyden çekinmeyerek açıkça
8 Muhammed b. Muhammed Ebüssuûd, Risate fi vakfi'l-menkül (Mehmed Birgivi, Cilau '1-kulüb içinde), (İstanbul: 1280), 162-181.
9 Ayrıntı için bkz. Burhanudddin Ebu’l-Hasan el-Merginânî, el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l- mübtedî, (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 2010), 3: 15 vd.
10 Muhammed b. Ali el-Birgivî, “Hâşiye fî reddi ekvâli Ebü’s-Suûd = es-Seyfü’s-Sârim”,
ortaya koyduğu görülmektedir. Müellifin ilgili risalesinin kaleme alınış sebebini ortaya koyması açısından aşağıdaki ifadeler dikkat çekicidir:
“….Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi, para vakıflarının geçeri olduğuna dâir bir risâle kaleme aldı ve bir çok noktada hataya düştü. Bazı kimselerin sevap ümit ederek benzeri vâkıflarda bulunmamaları ve bu esere güvenmemeleri için onun reddedilen/kabul edilmeyen yönlerini açıklamak gerekiyor. Öyle ki hâkimler yanılıp da bu hükümlere sığınmasınlar. Çünkü o güvenilecek durumda değildir ve kıyamet gününde herhangi bir mazeret sebebi de olmaz. Aynı zamanda risâle usül ve fürû’a da aykırı ve nakiller açısından da çelişkilidir. Bu kitabı halk arasında ortaya çıkmış bir fitne olarak görüyorum ve her gücü yetenin de gücü ettiği nispette bu uygulamayı bozması gereken dinî bir sakınca olarak telakki ediyorum. Bununla birlikte gerek korkudan gerekse bilgisizlik ve zayıflıktan ötürü kimsenin buna el atacağını da düşünmüyorum. Bu durumda, bunu kalem ve dilimle gücüm yettiğince önlemek bana vacip oldu. Eğer bildiklerimi saklar ve açıklamazsam bu durumda lanetlenenlerden olurum.”11
İmam Birgivî’ye göre vakıf muhteva olarak açık bir şekilde menkulleri içine almamakta, aksi takdirde te’bid (süreklilik) ortadan kalmaktadır. Para vakfında te’bid unsurunun bulunmaması da bilinen bir durumdur12. Birgivi’ye göre süreklilik gibi bir takım nitelikler vakfın taşıması gereken ve olmazsa olmaz şartlarındandır13. Klasik dönemde para vakıfları gibi konusu menkul mal olan vakıfların caiz görülmemesi de bir anlamda yadırganacak bir durum değildir. Tahsin Özcan’ın da ifade ettiği gibi Osmanlı dönemi öncesinde par vakıflarının uygulandığına ilişkin elimizde kesin bir kaynak olmayıp bir anlamda bu tür vakıflar, Osmanlı’ya özgü bir kurum olarak ortaya çıkmış ve müesseseleşmiştir14. Ebüssuûd Efendi, özetle, Hanefi mezhebinde kabul edilen genel görüşe yer vererek risalesinde arsa ile beraber binanın, araziyle birlikte hayvan ve ziraî aletlerin vakfedilmesinin Ebu Hanife
11 Birgivî, “es-Seyfü’s-Sârim”, 249-250.
12 Birgivî, “es-Seyfü’s-Sârim”, s. 255 vd.
13 Ebû Hanife’ye göre mutlak anlamda menkulün vakfı caiz değildir. Muhammed eş- Şeybani’ye göre ise gayrimenkule tabi olan menkulün vakfı caizdir. Bu konuda ayrıntı için bkz. Emrullah Dumlu, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, "İbn Kemal- Çivizâde, Birgivî)”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 2/44, (2015), 309 vd.
dışındakilere göre caiz olduğunu söylemiştir. Bu bağlamda ona göre, Ebu Yusuf kıyası (genel kuralı) terk ederek at ve silahın vakfını caiz görmekte, İmam Muhammed ise bu çerçevede yine kıyası terk ederek insanların örf haline getirdiği her şeyin vakfedilmesini caiz gördüğünü belirtmektedir15. İmam Birgivî ise Ebüssuûd Efendi’nin bu görüşüne örfü, (i) küllî örf, (ii) hâs örf şeklinde ikiye ayırarak karşı çıkar. Ona göre şer’i hükmün kendisine göre sabit olduğu, kıyasın (genel kuralın) kendisiyle terkedildiği ve istihsanın senedi olan örf, birinci kısımda yer alan külli örftür16.
İmam Birgivî ayrıca Ebüssuûd Efendi’nin eserinde delil getirdiği çeşitli rivayetleri eleştirmekte ve bu rivayetlerde yer alan
“tasadduk/sadaka vermek”, “ca’l/kılmak” gibi ifadelerin mutlak anlamda vakıf anlamında olmadığını; dolayısıyla bu rivayetlerin para vakıflarına delil olamayacağını belirtir. Ayrıca Ebüssuûd Efendi’nin delil aldığı bir rivayetin İmam Buhari’nin es-Sahîh’inde “Kitabü’l-Hibe” bab başlığı altında yer aldığını, “Kitâbu’l-Vakf” başlığı altında yer almadığını söyleyerek tenkitlerde bulunur.
İmam Birgivî, para vakıflarını sadece fıkhi yönüyle kuruluş şartları açısından teorik yönüyle tenkit etmemekte aynı zamanda dönemindeki para vakıflarının işletilmesi ve mevcut uygulamaları açısından da tenkit etmekte, sosyal ve dini açıdan birçok sakınca ve mahzurları beraberinde getirdiğini söylemektedir. Ebüssuûd Efendi’ye tenkit olarak kaleme aldığı risalesinde açık açık ortaya koyduğu temel tenkit noktaları şöyledir:
(i) Müellif, para vakıflarının caiz ve meşru olduğu düşünüldüğünde zekât verilmekten kaçınılmış olacağını, zekât vermek gerektiği halde vermemenin dini bir sorumluluk olduğunu kaydeder17.
(ii) Para vakıflarının sahih olduğu kabul edildiğinde vasiyet ve miras hükümlerinin bu vakıflara terettüp etmeyeceğini, bunun da kişinin mirasçıları açısından zulüm ve haksızlıklarla neticelendiğini belirtir18.
15 Muhammed b. Muhammed Ebussuûd, Risâel fî cevazi vakfi’n-nukûd, nşr. Ebu’l-Esbâl Sagîr Ahmed Sâgıf el-Pakistanî, (Beyrut: 1997), 17 vd.
16 Birgivî, “es-Seyfü’s-Sârim”, 240 vd.
17 Birgivî, “es-Seyfü’s-Sârim”, 280.
(iii) Müellif, para vakıfları yoluyla bu vakıfların yöneticilerinin haksız uygulamalarda bulunduklarını, başkalarının mallarını gayri meşru yollarda yediklerini ifade eder19.
(iv) Para vakıflarına vakıfta bulunanların fakirleşmeleri sebebiyle kendilerine kurban, fitre, zekât gibi mali ibadetlerin vacip olmadığını düşündüklerini, fakat bu yanlış düşünce sebebiyle de günaha ve sorumluluğa gireceklerini söyler.
Müellif, para vakıflarının çalışma usullerine yönelik de çeşitli tenkitlerde bulunmaktadır. Bunlardan önemlileri şöyledir:
(v) İmam Birgivî, asıl olanın mudarebe ve müşareke gibi ortaklık yoluyla paranın değerlendirilerek yatırım yapılması ve gelir elde edilmesi olduğunu, fakat günümüzde vakıf mütevellilerinin, tam aksine Allah’ın elçisinin ve İslam âlimlerinin zemmedip/kötüleyip kerahetini açık bir şekilde beyan ettikleri “îne muamelesiyle”20 parayı çalıştırdıklarını ve günaha girdiklerini kaydetmektedir21.
Kanaatimizce de para vakıflarının fıkhi esaslara uygun çalışıp çalışmadığı noktası da diğer müellifler tarafından ihmal edilen en az para vakıflarının meşrûiyeti konusundaki tartışma kadar önemlidir. Fıkıhta meşru kabul edilen sermayeyi değerlendirme yöntemleri karz, mudarebe ve bida22 gibi İmam Birgivî’nin tenkidinde belirttiği usullerdir. Oysa Osmanlı imparatorluğundaki para vakfı uygulamaları ekseriye kar amacıyla ve riskten uzak bir şekilde kesin getir mantığıyla gerçekleştirilmiştir. Fakat bey’ü’l-îne adı verilen uygulama fıkhi açıdan sakıncalı olduğu fakihlerce öteden beri belirtilerek uzak durulması gerekli bir işlem olduğu konusunda sakındırılmıştır23.
(vi) İmam Birgivî, Para vakıflarının yöneticileri ile ilgili olarak şu ifadeleri kullanmaktadır:
19 Birgivî, “es-Seyfü’s-Sârim”, 280.
20 Bey’ül-î’ne ve günümüzdeki uygulamaları hakkında bkz. H. Yunus Apaydın, “İne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), (2000), 22: 283-285; Servet Bayındır, “Şâfıî Fukahâsının Beyu’l-î’ne Hakkında Yaklaşımı ve Bunun Günümüz İslami Finans Piyasalarına Yansıması”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28, (2013), 119-140.
21 Birgivî, es-Seyfü’s-Sârim”, 280.
22 Bida, elde edilen kârın tamamen vakfa ait olmak üzere gönüllü bir kişiye vakıf malını çalıştırması için vermeye denmektedir.
23 Şule Önder, İslam ve Osmanlı Hukukunda İmam Birgivî ve Ebüssûd Efendi’nin Para
“Bey’ül-îne yönteminin fıkıh kitaplarında zikredilen şeklini de tam olarak bilmedikleri gibi sadece karz/borç ve satış / bey’ ile kâr elde etmektedirler. Fakat şu bir gerçektir ki menfaat getiren her karz / borç, faizdir. Onların bir kısmı da fasıklık yapmaktadır. Kârı alarak onu tamamen haram kılınmış faize yatırarak faiz yerler. Nitekim Allah Teâlâ onlarla ilgili olarak ‘Faiz yiyenler şeytanın içine sokulup aklını çeldiği/
çarptığı kimsenin davranışından farklı bir davranış göstermezler’
(Bakara, 2/275) buyurmuştur.”24
Konuyla ilgili çeşitli araştırmacılar tarafından da işaret edildiği gibi, burada İmam Birgivî, temel olarak para vakıflarıyla ilgili iki temel sorun üzerinde de durmuştur. Bu sorunlardan birisi, paradan vakıf kurmanın caiz olup olmadığı konusunda yani para vakıflarının meşruiyeti noktasında yoğunlaşırken, bir diğeri ise para vakıflarının ne şekilde işletileceği meseledir. Birgiviî dışındaki birçok âlimin konuyla ilgili tartışmalarda daha çok para vakıfları kurmanın caiz olup olmadığı meselesine yoğunlaştıkları görülmektedir25. Fakat İmam Birgivî’nin para vakıflarının isleyişine ilişkin bir takım tespit ve eleştirilerde bulunduğu görülmektedir.
II. İslam’da Zenginliğin mi Fakirliğin mi Üstün Olduğu Tartışması
İslam tarihinde hakkında geniş bir literatürün de oluştuğu “İslam’da zenginliğin mi ve fakirliğin mi üstün olduğu” konusunda26 İmam Birgivî bir risale kaleme alarak görüşlerini ortaya koymuştur. el-Mufâdele beyne'l-ganiyyi'ş-şâkir ve'l-fakiri's-sâbir27 adını taşıyan risalesinde İslam’ın zenginlik ve fakirlik gibi kavramlara bakış açısına dair dikkat çekici görüşler ileri sürmektedir. Tarih boyunca İslam âlimlerinin lehte ve aleyhte çeşitli görüşler serdettiği bu konuda, müellifin, eserinde yaygın olan kanaatin aksine fakirliğin üstünlüğünü değil de mal mülk
24 Birgivî, es-Seyfü’s-Sârim”, 280.
25 Dumlu, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması”, 326.
26 Bkz. Saffet Sancaklı, Hadislerde Fakirlik ve Zenginlik Problemi (İstanbul: Elif Yayınları 2004); Mustafa Şen, Kur’an’da Zenginlik ve Fakirlik (Doktora Tezi: Selçuk Üniversitesi, 2008); Abdulgaffar Aslan, Kur’an Ekseninde Fakirlik Problemi, (Isparta:
Fakülte Kitabevi,2003); Faruk Beşer, İslam’da Zenginlik ve Fakirlik Kavramları, (İstanbul: Seha Neşriyat, 1991).
27 nşr. Muhammed Ramazan Yusuf, (Dâru İbn Hazm: 1994). Eserin Türkçe tercümesi için bkz. İmam Birgivî, “Şükreden Zengin ile Sabreden Fakirin Birbirine Olan Üstünlüğü”,
sahibi olmanın üstünlüğünü savunduğu, fakirliğin ise sıkıntılarından ve meşakkatinden bahsettiği görülmektedir. İlgili görüşlerini çeşitli argümanlarla desteklediği görülen müellifin konuyla ilgili bakış açısını şöyle özetlemek mümkündür:
(i) Müellife göre malın korunması ve çoğaltılması gerekli bir durumdur. Nitekim Allah Teâlâ Kur’an-ı Kerim’de gerek borcun yazılmasını, şahitlerle kayıt altın alınmasını ve gerektiğinde rehin alınmasını emretmektedir. Bunlar bir bütün olarak malın korunup çoğaltılması konusunda delildir28. Müellif bu durumun cahil sûfilerle bunu takip edenlerin aleyhinde delil olduğunu, onlardan bir kısmının malların tamamını elden çıkartarak aileleri ve kendileri için yeterli miktarı bırakmadıklarını ve nafakalarını karşılayamayacak muhtaç duruma düştüklerini belirtir29. Malın fitne olması hasebiyle onla imtihanın zor olduğunu da belirten Birgivî, kibre götürmediği takdirde dinimizde mal kazanarak onu helalinden elde etmenin de bir emir olduğunu söyler30. Ayrıca müellif, aleyhteki rivayetlerin senetlerinin olmadığını tam aksine konu ile ilgili birçok âyet ve Peygamber (sav) başta olmak üzere sahabeden çok sayıda uygulama bulunduğunu kaydeder. Mal kazanmanın, zenginliğin normal şartlarda mübah olduğuna değinen Birgivî, dinin önce bir şeyi helal kılıp daha sonra bunu yapana ceza vermesinin söz konusu olmadığını kaydeder. Bu çerçevede Ebu Zer’in konuyla ilgili nakledilen başta Abdurrahman b. Avf olmak üzere bir kısım zengin sahabeye yönelik bazı davranışlarını eleştirerek Abdurrahman b. Avf ile uğraşmasının onun sahabenin yolundan gitmediğinin de bir delili olduğunu söyler. Bu çerçevede müellif Gazali’den nakledilen “Helal malı terk etmek, onu biriktirmekten efdaldir” sözünün de doğru olmadığını, mal biriktirme konusunda kişinin maksadı iyi ise bunun daha faziletli olduğunu söyler31.
(ii) Allah katında mal ve zenginliğin muteber olduğunu belirterek Birgivî bu konuda Kur’an-ı Kerim’den ve Peygamber (sav)’in uygulamalarından deliller getirir. Bu çerçevede Kur’an’da malın “hayır”
(Bakara, 2/180) olarak nitelendirildiğini, Allah Teâlâ’nın Peygamber (sav)’e “Seni fakir bulup zenginleştirmedi mi?” (Duha, 93/8) diye buyurduğunu söyler. Az daha malın israf edilmesinin Kur’an’da kesin bir
28 Birgivî, “Şükreden Zengin ile Sabreden”, 109.
29 Birgivî, “Şükreden Zengin ile Sabreden”, 110.
30 Birgivî, “Şükreden Zengin ile Sabreden”, 112.
şe kilde yasaklandığını ve “Allah müsrifleri sevmez” ( A’raf, 7/31) diye buyrulduğunu söyleyen İmam Birgivî, malın bizatihi zararlı olsaydı bu durumda heder edilmesinin yasak olmaması gerekeceğini, “Onlar, mallarından sarf ettikleri zaman ne israf ederler ne de cimrilik ederler.
İkisi arasında orta bir yol tutarlar” (Furkan, 25/67) şeklinde orta bir yol tutulmasının öğütlenmemiş olacağını belirtir32.
(ii) Şükreden zenginin sabreden fakirden üstün olduğunu belirten müellif, konuyla ilgili daha önce mevcut olan ihtilafa değinip daha sonra kendi görüşünü belirterek bunun daha kuvvetli olduğunu ifade eder.
İmam Birgivî, buna delil olarak da, başkasına fayda veren zekât gibi bir ibadetin sadece kendisine fayda veren namaz gibi bir ibadetten üstün olduğu konusunda ulema arasında ittifak bulunduğunu söyler. Bu durumun da ancak mal sahibi olmakla yani zenginlikle mümkün olacağını belirtir. Şükreden zenginle sabreden fakiri çeşitli yönlerden mukayese eden Birgivî her ikisi için de iki farklı durumun söz konusu olduğunu söyleyerek zenginlikle ilgili iki muhtemel durumu şöyle açıklar:
“(İlki) Mal kişi için bir zaruret hali olmasıdır ki, ihtiyacını giderme dışında ona başvurmaz, onsuz da kalamaz. Zengin de böyledir. O, yiyecek giyecek, mesken ve diğer ihtiyaçlarını ancak mal ile karşılayarak ona zaruret miktarınca sünnet çerçevesinde sahip olur. Kalpte ona karşı bir sevgi beslemez ve meyli de olmaz. İhtiyaç sahibi muttaki birini bulduğunda Peygamber (sav)’in sözü gereğince ona verir. Bununla birlikte zor zamanlar için bir miktar mal biriktirmesinin, kendisine herhangi bir zararı yoktur. (İkincisi) Maldan faydalanma ve ondan zevk almak suretiyle zaruret miktarını ve sünnet çerçevesini aşmaktır. Bu durumla ilgili olarak geniş bir alan vardır. Bunun en aşağısı zengin olan kişinin son derece az ile yetinmesidir. Bunun en yükseği ise, istediği ve gücünün yettiği her şeyi elde etmesidir. Şüphesiz bu aşmanın, insanı bazı şeylerden çok az alıkoyar. Bu iki derece arasında birçok mertebe vardır.”33
İmam Birgivî fakirlikle ilgili de iki durumun söz konusu olacağını söyleyerek bunları ayrıntılı bir şekilde açıklar. Genel olarak bazı hallerde sabreden fakirin de zenginliğin bazı hallerinden üstün olabileceğini fakat genel olarak şükreden zenginin daha üstün olduğu kanaatini belirtir.
32 Birgivî, “Şükreden Zengin ile Sabreden”, 114-115.
I. İmam Birgivî’nin Arazî Hukukuna İlişkin Görüşleri
Müellif, arazi hukukunda Risâle fi’l-arazi’l-uşriyye ve’l-harâciyye adlı risale kaleme aldığı iddia edilmektedir34. Birgivî üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Ahmet Kaylı, eserle ilgili gerek bazı bölümlerin Akhisarî’nin eserlerinde yer alması, esere gerek İmam Birgivî’nin ve kendinden bahseden müelliflerin yer vermemesi gibi durumlardan hareketle Birgivî’ye ait olmayıp Akhisarî (ö. 1044/1634)’ye ait olduğunu belirtmektedir35. Dolayısıyla müellifin, arazi hukukuna ilişkin görüşlerinde bu mezkûr risâlesine başvurulmamış, doğrudan Fetâvâ-yı Birgivî36 adlı eseri çerçevesinde değerlendirilmiştir.
Padişahların yaptıkları vakıflarla ilgili olarak müellif, “Bunlar padişahların mülkü değildir. Onlar mütevellileri gibidir. Mülk iken yapılan vakıf meşrudur. Bu yerlerden alınan öşür ve yer vergisi adına alınanlar haraç hükmündedir. Öşrün ve haracın vakfı sahih değildir.
Çünkü dinen onların harcanacakları yerler bulunmaktadır. Vakfedilmekle bu durum değiştirilemez.”37 Görüldüğü üzere, İmam Birgivî, ilgili toprakların aslına bakmakta, arazinin aslının her ne ise o şekilde kalması gerektiğini belirterek padişah dahi olsa bunu değiştirmeye hakkı bulunmadığını, onun görevinin sadece bu emaneti yönetmek ve korumak olduğunu ifade eder. Ayrıca İmam Birgivî, padişahın/yöneticinin sipahiye arazi vermesinin de temlik niteliğinde olmadığını, arazinin haraç ve tasarruf yetkisinin verilmiş olacağını, dolayısıyla ölen kimsenin bıraktığı arazilerin de miras hükmünü alamayacağını çünkü gerçek mülkiyeti niteliğinde olmadığını belirtmektedir38.
Osmanlı devletinin topraklarının aslına ilişkin müellif, “Bu diyarın arazisi mülk arazi değildir, meğer padişah temlik etmiş olsa. Çünkü fethedildiği vakitte ganimete hak kazananlar arasında taksim edilmemiştir. Arazi’nin rakabesi beytü’l-mala aittir. Nitekim fakihler bu
34 İmam Birgivî’nin eserlerinden bahseden modern kaynaklarda İmam Birgivî’ye atfedilen bu eser, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1238, vr. 97-106’da kayıtlı olarak bulunmaktadır. Risâlenin Türkçe bir özeti için bkz. Özkan, Osmanlı Âlimi ve Fakihi, 301-311.
35 Kaylı, Critical Study, 30, 78-80.
36 Özkan, “Osmanlıca Metinlerde İslâm Hukuku Motifleri: “Fetâvâ-yı Birgivî” Örneği, Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1, (2015), 79-107.
37 Özkan, “Osmanlıca Metinlerde”, 95.
araziye “arâzî-i memleket” demektedirler.”39 ifadelerini kullanarak mir’î arazi olarak bilinen arazi çeşidine dikkat çekerek bunun mülk araziden farklı olduğunu vurgulamaktadır40.
Arazilerden alınan vergilerin gerçek niteliğine de dikkat çeken İmam Birgivî ayrıca öşür adıyla anılan vergilerin gerçekte öşür olmadığıyla ilgili olarak da, “Bir kısım kişilerin (kısım askıda kalıyor) araziden öşür adına aldıkları hakikaten öşür değildir. Zira hakikaten öşür ve haraç, mülk olan arazide olur.”41 demektedir. Dönemindeki mîrî arazinin tasarrufunun verilmesiyle ilgili olarak, “padişahın ve sipahinin aldıkları semen ve kadıların satılmasına ve satın alınmasına ilişkin verdikleri hüccetin tamamı batıldır.” demektedir. Görüldüğü üzere İmam Birgivî, arazi çeşitleriyle ilgili, onların asılları ne ise onların korunması gerektiğini, onun özellikle rakabesi beytü’l-mal’e ait olan mir’î arazinin çeşitli şekillerde mülk arazi haline gelmesi endişesini taşıdığı görülür.
Nitekim İmam Birgivî’nin bu endişesinin haklı olduğu, nitekim Ebussuûd Efendi’den 1858 (1274) tarihinde Arazi Kanunu’nun kabulüne, oradan da Cumhuriyet dönemi Türk Medeni Kanunu’nun kabulüne kadarki süreçte, peyderpey mülkiyeti devlete ait arazilerin mülk arazi haline gelmiş olduğu görülmektedir.
İmam Birgivî, eserlerinin çeşitli yerlerinde iktisadi temelli çeşitli fıkhi konuları da ayrıntılı olarak ele almıştır. Örneğin, onun para karşılığında Kur’an okunmasını yererek herhangi bir dini görev mukabilinde para almayı hoş karşılamadığı, memuriyetlerin rüşvet karşılığında satılmasını eleştirerek kadılar, muhtesipler ve diğer görevlilerin rüşvet almalarını ağır bir dille tenkit ettiği görülür. Ayrıca, kadılık gibi memuriyet istemenin de mala tamah etmek gibi doğru bir davranış olmadığını, bu çerçevede gerek vakıf yöneticiliği gerekse yetim mallarını vasiliğini istemenin de doğru davranış olmadığını, bunların büyük sorumluluk gerektiren işler olduğunu belirterek asıl olanın da bu gibi isteklerde bulunanların bu görevlere getirilmemesi şeklinde olduğunu
39 Özkan, “Osmanlıca Metinlerde”, 102.
40 Bu konuda bkz. M. Macit Kenanoğlu, “Mîrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi (DİA), (2005), 30: 157-160; Abdurrahman Yazıcı, “Arazî Kanunnâmesi (1274/1858) ve İntikal KAnunlarıyla İslam Miras Hukukunun Mukayesesi”, EKEV Akademi Dergisi 18 / 60, (2014), 449-470.
belirtmektedir42. İmam Birgivî, aynı zamanda gerek mal kazanma gerekse bunları yönetme konusunda insanın sahip olması gereken bir takım hasletlere dikkat çekerken bir takım kötü huylara karşı da uyarılarda bulunmaktadır. Özellikle, kibir43, hasetlik44, sözünde durmama45, cimri ve eli sıkı olma46, israf ve saçıp savurma47, mal sevgisi besleme ve aşırı hırs tamah sahibi olma48 gibi kötü huyların zararlarına değinmektedir. Bunun yanında onun toplumda görülen tembellik ve işsizlik49 gibi çeşitli toplumsal sorunlara dikkat çekmenin yanında şüpheli ve mala haram kazanç karışması50 gibi konulara da eserlerinde yer verdiği görülmektedir.
Sonuç
Osmanlı döneminin önemli fakihlerinden İmam Birgivî, sosyal ve iktisadi temeli bulunan çeşitli muamelat fıkhıyla ilgili birçok konuyu büyük bir yetkinlik ve derinlemesine ele alarak incelemiş ve bizzat müşahede ettiği problemleri çekinmeden cesaretle tenkit edebilmiştir.
İmam Birgivî’nin para vakıflarının meşruiyeti, zenginliğin mi fakirliğin mi daha faziletli olduğu ve toprak hukukuna dair görüşlerinin ele alınmasının amaçlandığı çalışmayla ulaşılan neticeleri şöyle özetlemek mümkündür:
1. İmam Birgivî, mali konularla ilgili bahisleri sadece fıkhî açıdan, ilmi yönüyle ve teorik temelde ele almayıp aynı zamanda ilgili konuları sosyal boyutlarıyla da ele alarak incelemiştir. Bu çerçevede örneğin konuyla ilgili klasik fıkıh eserlerine başvurarak fakihlerin farklı görüş ve delillerine yer vermekte daha sonra da konunun sosyal ekonomik boyutlarına işaret etmektedir.
2. Müellifin, dönemindeki âlimlerinin kahir ekseriyetinden farklı olarak döneminde müşahede ederek gözlemlediği ini, ahlaki, iktisadi, sosyal ve siyasi konulara ayrıca önem vererek şahsi kanaat ve tenkitlerini ortaya koyması ilmi açıdan dikkat çekicidir.
42 el-Birgivî, Muhammed b. Ali, Tarîkat-i Muhammediyye, trc. Nedim Yılmaz, (İstanbul:
Hisar Yayınevi, 2015), 100 vd.
43 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s. 180 vd.
44 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s.198-209.
45 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s. 225.
46 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s. 241.
47 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s. 241.
48 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s. 246, 252.
49 el-Birgivî, Tarîkat-ı Muhammediye, s. 273.
3. Öteden peri tartışılagelen para vakıflarının meşruiyetine ilişkin de özel bir risale kaleme alarak vakıfların taşıması gereken te’bîd (devamlılık) gibi vakıf malında aranan şartlar yönüyle para vakıflarının meşruiyeti üzerinde durduğu, ve daha sonra bu tür vakıfları, çalışma disiplini açısından bir takım meşru olmayan yollara teşebbüs ettikleri gerekçesiyle tenkit etmektedir. Bu yönüyle, İmam Birgivî’nin de işaret ettiği gibi para vakıflarının fıkhen caiz görülen mudârebe, müşareke, bida gibi yöntemlerle işletilmesi, üzerinde durulması gereken noktalardandır.
Bunun yanında müellif, bu tür vakıfların kurulmasının topluma faydası yönüyle de inceleyerek bunların toplumsal ve iktisadi açıdan birçok probleme sebebiyet verdiğine gerekçeler ileri sürmektedir.
4. Zenginlik ve fakirlik konusunda dikkat çekici görüşler serdeden İmam Birgivî, her ne kadar mal kazanmanın bazen korkulan ve dikkat edilmesi gereken önemli bir imtihan aracı olmakla birlikte fakirlikten, yoksulluktan daha üstün olduğunu belirtmektedir. Dikkat çeken bir nokta da, müellifin aleyhteki görüşleri büyük bir titizlik ve ilmi dikkatle inceleyerek değerlendirmesi ve aleyhteki delillere bir bütün olarak yer vermesidir.
5. Osmanlı toprak sistemi, arazi çeşitleri ve bunlardan alınan çeşitli vergilere de değinen İmam Birgivî, toprak sisteminin asıl olduğu hal üzere kalması gereği üzerinde durmakta, bu anlamda mîrî araziyle ilişkin gerek padişah gerekse devlet yöneticilerinin yaptıkları çeşitli tasarruflarla onun esasının değişmeyeceğini belirtmektedir. Zamanla mülk arazi halini alan çıplak mülkiyeti devlete ait olan mîrî arazilerle ilgili bir takım bozulmaları döneminde müşahede ederek eserlerinde bu yöndeki endişesini dile getirdiği görülür.
6. İmam Birgivî’nin ayrıca döneminde gördüğü toplumsal ve iktisadi temeli bulunan çeşitli konulara da eserlerinde işaret ettiği görülür. Bu çerçevede o, cimrilik, israf, mala tamah ve aşırı mal hırsı, rüşvet, haksız yere ilim payesi elde etme, ehliyet sahibi olmaksızın görev alma, tembellik ve işsizlik gibi konular üzerinde durarak bunların sakınılması gereken davranışlar olduğunu belirtir.
KAYNAKÇA
Apaydın, H. Yunus. “Îne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 22: 283-285. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2000.
Arslan, Ahmet Turan. İmam Birgivi: Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri. İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.
Aslan, Abdulgaffar. Kur’an Ekseninde Fakirlik Problemi. Isparta:
Fakülte Kitabevi, 2003.
Bayındır, Servet. “Şâfıî Fukahâsının Beyu’l-î’ne Hakkında Yaklaşımı ve Bunun Günümüz İslami Finans Piyasalarına Yansıması”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28, (2013), 119-140.
Beşer, Faruk, İslam’da Zenginlik ve Fakirlik Kavramları. İstanbul:
Seha Neşriyat, 1991.
Birgivî, Muhammed b. Ali. “Hâşiye fî reddi ekvâli Ebü’s-Suûd = es- Seyfü’s-Sârim”. er-Resâilü’l-Birgivî. edt. Ahmed Hadi Al-Qassar, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 247-281.
Birgivî, Muhammed b. Ali. “Risâle müteallika li’l-evkâf. er- Resâilü’l-Birgivî, edt. Ahmed Hadi Al-Qassar, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 227-246.
Birgivî, Muhammed b. Ali. el-Mufadele Beyne'l-Ganiyyi'ş-Şakir ve'l- Fakiri's-Sabir. Dâru İbn Hazm, 1994.
Birgivî, Muhammed b. Ali. “İnkâzül-Hâlikîn”. Resâilül-Birgivî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971, 49-82.
Birgivî, Muhammed b. Ali. “Şükreden Zengin ile Sabreden Fakirin Birbirine Olan Üstünlüğü”. trc. Saffet Sancaklı, Diyanet İlmi Dergi 44/4 (2008), 44: 107-120.
Birgivî, Muhammed b. Ali. The Path of Muhammad: A Book on Islamic Morals Ethics. trc. Tosun Bayrak, Canada: World Wisdom, 2015.
Birgivî, Muhammed b. Ali. Tarîkat-i Muhammediyye (et-Tarikatü’l Muhammediyye fi’s-Sireti’l-Ahmediyye). trc. Nedim Yılmaz, İstanbul:
Hisar Yayınevi, 2015.
Demircigil, Bayram. Birgivî’nin İslam ve Osmanlı Hukukundaki Yeri ve Ferâiz Risâlesinin Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.
Dumlu, Emrullah. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal- Çivizâde, Birgivî)”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 2/44, (2015), 303-337.
Ebüssuûd, Muahmmed b. Muhammed. Risate fi vakfi'l-menkül.
(Mehmed Birgivi, Cilau '1-kulüb içinde), İstanbul: 1280.
Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed. Risâel fî cevazi vakfi’n-nukûd.
nşr. Ebu’l-Esbâl Sagîr Ahmed Sâgıf el-Pakistanî, Beyrut: 1997.
Gedikbaşı, Gülgün. İmam Birgivi’de Takva Kavramı. Yüksek Lisans Tezi, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, 2017.
İpşirli, Mehmet. “Çivizâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 8: 347-348. Ankara Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 1993.
Kaylı, Ahmet. Critical Study of Birgivi Mehmed Efendi’s (D.
981/1573) Works and Their Dissemination in Manuscript Form. Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2010.
Kenanoğlu, M. Macit. “Mîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 30: 157-160. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
Yazıcı, Abdurrahman. “Arazî Kanunnâmesi (1274/1858) ve İntikal KAnunlarıyla İslam Miras Hukukunun Mukayesesi”. EKEV Akademi Dergisi: Sosyal Bilimler 18 / 60 (2014), 449-470.
Kurt, İsmail. Para Vakıfları: Nazariyat ve Tatbikat. 2. bs. İstanbul:
Ensar Neşriyat, 2015.
Mehmet Tahir, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. Hz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, Meral Yayınevi: İstanbul.
Merginânî, Burhanudddin Ebu’l-Hasan. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l- mübtedî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 2010.
Önder, Şule. İslam ve Osmanlı Hukukunda İmam Birgivî ve Ebüssûd Efendi’nin Para Vakfı Tartışmaları. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi 2006.
Özcan, Tahsin. “İbn Kemal’in Para Vakıflarına Dair Risâlesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 31-41.
Özcan, Tahsin. Osmanlı Para Vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
Özkan, Mehmet. Osmanlı Âlimi ve Fakihi Muhammed Birgivî’nin Fıkhî Meselelere Yaklaşımı (XVI. yy). (Bursa: Emin Yayınları, 2016)
Özkan, Mehmet. “Osmanlıca Metinlerde İslâm Hukuku Motifleri:
“Fetâvâ-yı Birgivî” Örneği. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1, (2015), 79-107.
Sancaklı, Saffet. Hadislerde Fakirlik ve Zenginlik Problemi. İstanbul:
Elif Yayınları 2004
es-Serahsî, Ebubekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut, 2001.
Şen, Mustafa. Kur’an’da Zenginlik ve Fakirlik. Doktora Tezi: Selçuk Üniversitesi, 2008.
Simsek, Mehmet. “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakasalar”. Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1, 1986, 207-220.
Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. Diyanet İslam Ansiklopedis (DİA), 6:
192, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 1992.
