BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ I. CİLT BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ I. CİLT EDİTÖRLER

(1)

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ

İMAM BİRGİVÎ

I. CİLT

EDİTÖRLER

Prof. Dr. Mehmet BAYYİĞİT Doç. Dr. Mehmet ÖZKAN Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy ABDELGHANY

BALIKESİR – 2019

(2)

BALIKESİRLİ BİR İSLAM ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ – I. CİLT

İmam Birgivî’de Yaşam Tarzı Olarak Orta Yol Kemal GÖZ^

Özet

İnsanlık tarihi boyunca insanoğlu yaşam tarzını şekillendirmek üzere devamlı kendisini geliştirerek yetkinliğe ulaşmaya çalışmıştır. Bu süreç içerisinde Birgivî’nin en çok üzerinde durduğu konu insanoğlunun davranışlarında orta yolu gerçekleştirebilmesidir.

Orta yol kavramı Birgivî’nin yaşamı içerisinde ahlâki bir değer anlamını kazanmıştır. Bu yönüyle de orta yol iki uca da eşit uzaklıkta olan şey anlamına gelmektedir.

İmam-ı Birgivi Tarikat-ı Muhammediyye’sinin ilk bölümünde amellerde iktisada riayet etmeyi, ifrat ve tefritten sakınmayı orta yolun ilk adımı olarak sunmaktadır.

Kuran ve hadislerde bir değer birimi olarak mevcut olan orta yol kavramı üzerinde bir çok düşünür değerlendirmeler yapmıştır.

Sokrates’ten Aristoteles’e , Fârâbî’den Kınalızâde’ye bu kavram üzerine çalışmalar yapıldığı görülmektedir.

Erdemleri (ifrat ve tefritini de bahsederek) ana başlıklar halinde orta yol olarak zikretmektedir. Birgivi orta yolun ahlâk ilmiyle olan ilişkisini orta yolu benimseyen bir yaşam tarzıyla kurgulamaktadır. Bütün erdemlerin orta yol çerçevesinde şekillendiğini belirten Birgîvi, medeniyetlerin bu erdemleri yaşam tarzı olarak benimseyen bireylerle devam edebileceğini söyler.

Anahtar Kavramlar: Orta yol, Birgivi, Erdem, Felsefe, Ahlâk

(3)

İmam Birgivî’s The Middle Way As A Lifestiyle Abstract

During the history of humanity, mankind has constantly tried to achieve its competence by developing itself to shape its lifestyle. In this process, Birgivî’s the most important issue is to perform the middle way in human being’s behaviours.

The concept of middle way gained a moral value in Birgivî’s life.

Therefore, the middle way means the something is equal to both ends.

In “al-Tarîqa al-Muhammadiyya” Imam Birgivî presents to respect middle way and to keep a way from the first chapter of extremism and understatement as the middle way’s first step.

In the Qur'an and the hadiths, many thinkers have made evaluations on the concept of middle way as a unit of value. From Socrates to Aristotle, from Fârâbî to Kınalızâde, it is seen that this concept has been studied.

He mentioned the virtues (including extremism and understatement) in his main titles as middle way. Birgivi approves the relation between middle way and morality with the lifestyle full adopted the middle way.

Birgîvi states that civilizations can continue with the individuals who adopt these virtues as life style.

Keywords: Middle Way, Birgivî, Virtue, Philosophy, Morality

(4)

GİRİŞ

İnsanlık tarihi boyunca insanoğlu yaşam tarzını şekillendirmek üzere devamlı kendisini geliştirerek yetkinliğe ulaşmaya çalışmıştır. Bu süreç içerisinde en çok üzerinde durduğu konu davranışlarında orta yolu gerçekleştirebilmek olmuştur.

Orta yol kavramı bu süreçF içerisinde ahlâki bir değer anlamını kazanmıştır. Bu yönüyle de orta yol iki uca da eşit uzaklıkta olan şey anlamına gelmektedir. İfrat ve tefritten kaçınarak ahlâkî erdemi yaşam tarzına dönüştüren olumsuz davranışların üstesinden gelinerek elde edilen bir hareket tarzını ifade etmektedir. Cesaret, korkaklık ile atılganlığın, cömertlik, cimrilikle saçıp savurmanın orta yolu olarak bilinmektedir.

İmam Birgivi (1522-1573) onaltıncı yüzyılın önemli bilim insanlarından biri olarak tarihteki yerini almıştır. İmam Birgivi et- Tarîkatü’l-Muhammediyye’de amellerde iktisada riayet etmeyi, mutedil hareket ederek ifrat ve tefritten sakınmayı önemine binaen ilk bölüm olarak zikretmiştir.¹

Kuran ve hadislerde bir değer birimi olarak mevcut olan orta yol kavramı üzerinde bir çok düşünür değerlendirmeler yapmıştır.

Sokrates’ten Aristoteles’e, Fârâbî’den Kınalızâde’ye bu kavram üzerine çalışmalar yapıldığı görülmektedir.

Ahlâki erdemler üzerinde önemle duran İmam Birgivi, orta yol değerlendirmesini bir yaşam tarzı olarak sunmaktadır. O, aynı zamanda eserlerinde Kur’an’ın ve Hz. Peygamber’in üzerinde önemle durdukları orta yolun önemini ve özelliklerini açıkça ortaya koymaktadır.

Erdemleri ana başlıklar halinde ifrat ve tefritini de zikrederek orta yol olarak zikretmektedir. Orta yolun erdemlerin göstergesi olduğunu belirten Birgivi bir yaşam tarzının ancak orta yol ile sağlanabileceğini belirterek ahlâk ilmiyle olan ilişkisini de ortaya koymaktadır. Kötü ahlâk uygulamaları olarak da ifade ettiği ifrat ve tefritin çeşitlerini açıklıkla belirterek bireylerin bunlardan uzak durmalarının önemli olduğunu ortaya koyar. Kibirden uzaklaşarak tevazu sahibi olarak yaşamanın

1 İmam Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye Tercümesi, çev. Celal Yıldırım, (İstanbul:

(5)

önemini orta yol olarak vurgular. Cimrilikten uzaklaşıp cömertlikle dolu bir yaşamı önemsemektedir. Bütün erdemlerin orta yol çerçevesinde şekillendiğini belirten Birgîvi, medeniyetlerin bu erdemleri yaşam tarzı olarak benimseyen bireylerle devam edebileceğini söyler.

1. ORTAYOL KAVRAMININ DÜŞÜNCE TARİHİNDEKİ SERÜVENİ

Düşünce tarihinde orta yol kavramının topluluk halinde yaşamak mecburiyetinde olan insanın yaşam tarzını düzenleyici bir değer olarak ele alındığı görülmektedir. Bu kavramın ilk olarak ilk çağ filozoflarından Aristoteles tarafından kullanıldığı eserlerinde belirtilmektedir. Ancak Eflatun da eserlerinde erdemlere ulaşmak için orta yol’un önemini vurgulamıştır. Eflatun’a göre erdemlere, ilim ve düşünme ile ulaşılabilen hayır ile ulaşılabilmektedir. Onun felsefe anlayışına göre erdemli olan insan bu dünyadaki yaşantısında mutlu olabilir. Bu mutluluğa isteklerine esir olmamakla ulaşabilmektedir. O gerçek erdemin öğrenilip uygulanabilen olduğunu belirterek erdemleri üç ana başlık altında ele almaktadır:

 Bilgelik,

 Yiğitlik

 Ölçülülük.

Eflatun bu üç faziletin birleşmesinden, en yüksek erdem olan adalet faziletinin ortaya çıktığını belirterek erdemleri bu başlıklar altında ele alır.²

Aristoteles “Nikomakos’a Etik” adlı eserinde bu kavramları değerlendirmiş ve önemini vurgulamıştır.³ Orta yol kavramını erdemler söz konusu olduğunda ifrat ve tefritten uzak bir şekilde bulunma hali olarak değerlendiren Aristoteles’in bu kavramı yaşam tarzının odak nokrasına yerleştirerek ahlâkî sistemini oluşturduğu görülmektedir.

Aristoteles’e göre erdem, akla ve aklın ölçülerine uygun davranmakla

2 Eflatun, Devlet, Üçüncü Baskı, çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz, (İstanbul.

Remzi Kitabevi, 1975), 117-120.; Eflatun, Phaidon, çev.Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin-Prof. Hamdi R. Atademir, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989), 10 vd.

3 Aristoteles, Nikomakos’a Etik,, Baskı, çev. Saffet Babür, (Ankara. BilgeSu Yayıncılık,

(6)

elde edilebilir. Akla ve aklın ölçülerine uygun davranışın ölçülülük ve bunun hayata geçirilmiş şekli olarak orta yol olduğunu belirtir.

Aristoteles, ahlaki erdemi iki aşırı uç arasında orta olanda bulunma huyu olarak ifade etmektedir. Bu durumu biri aşırılık, öteki eksiklik olan iki kötülüğün ortası olarak tarif eder. Bu iki aşırılık hali olan kötülük etkilenmelerde ve eylemlerde gerekenden aşırılık veya eksikliktir. Erdem ise ortayı bulma ve tercih etmedir⁴ diyerek orta yolun önemini vurgular.

O’na göre yiğitlik korkular ve aşırı cesaretle ilgili orta yoldur. Hazlar ile acılar konusunda orta yol ise ölçülülüktür. Para alma ile para verme konusunda orta yol cömertlik, aşırılığı ile eksikliği savurganlık ve cimriliktir. Savurganlık vermekte aşırılığı, almakta ise eksikliği ifade etmektedir. Cimrilik ise vermekte eksikliği almakta aşırılığı ifade etmektedir.⁵

Düşünce tarihinin akışında İslâm düşünürleri Orta Yol kavramının Kur’an ve hadislerde de mevcut olduğunu görmüşler ve erdemlerin ancak orta yolda olmakla elde edilebileceğini belirtmişlerdir. Aristoteles tarafından bu kavramın ilk defa kullanılmış olması İslâm düşünürleri tarafından iktibas edildiğini göstermekten öte bir düşünce tarihi mirasının değerlendirilmesi olarak kabul edilebilecek bir durum olarak değerlendirilebilir.⁶ İslam filozofları Kur’an ve hadislerde bulunan bu kavramın, ahlaki bir sistem içinde nasıl kullanılacağını, Aristoteles’in ahlakla ilgili kitabından almış olmaları muhtemeldir. Böylece zaten var olan orta yol kavramını, ahlaki bir metot içinde kullanmaya başladıkları düşünülebilir.⁷

İslâm ahlâk değerleri içerisinde orta yol kavramının önemini bizzat Kur’an ve sünnetten aldığı görülmektedir. Kur’an’da orta yol, yaşanan hayatın değerli bir duruma gelebilmesinin vazgeçilmez bir r faktörü olarak ortaya konulmaktadır. "Sonra biz, o Kitab'ı, kullarımızdan seçtiklerimize miras bıraktık, kimi orta yolu tutar, kimi de Allah'ın izniyle hayırlarda öne geçmek için yarışır. İşte büyük lutuf budur. "⁸ Yaşam tarzı olarak orta yolun tercih edilmesi gerektiğini açık bir şekilde ortaya koyan Kur’an bunu şu şekilde ifade etmektedir. "Ve işte böyle, sizi ortada

4 Aristoteles, Nikomakos’a Etik,,s.37.

5 Aristoteles, Nikomakos’a Etik,,s.39.

6 Mutluel, “Osman, İslâm Düşüncesinde Ahlâkî Bir Kavram Olarak “Orta Yol”” AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, ,12/12, (2012):242.

7 Mutluel, Osman, İslâm Düşüncesinde Ahlâkî Bir Kavram Olarak “Orta Yol”, 242.

(7)

yürüyen bir ümmet kıldık ki, siz bütün insanlar üzerine adalet örneği ve hakkın şahitleri olasınız.”⁹ Bu ayetlerde ortaya konan, aşırılıklar karşısında adil bir denge gözeten toplum özellikleri vurgulanmaktadır.

Hz. Peygamberin hayatı ve tavsiyeleri de bütün amellerde orta yolu takip etmenin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Sağlıklı bir toplumun bireyleri orta yolu takip ederek erdemlerle buluşabilirler ve hayatlarını devam ettirirler. . “İtidal, teenni, hal ve gidişi iyi olmak peygamberliğin yirmi dört cüzünden bir cüzdür” ¹⁰

İslâm ahlâk felsefesi filozoflarından Kindi (796-870) ’den başlamak üzere günümüze gelinceye kadar orta yol kavramının düşünce tarihinde önemli yer tuttuğu görülmektedir.¹¹ Kindî eserlerinde, ahlâki erdemlerin kazanılmasında orta yol kavramının önemini vurgulayarak kazanılmasının erdemli bir hayat için gerekliliğini vurgulamıştır. İtidal, normal olma, orta yolu takip etme olarak da ifade edilmektedir. Yiğitlik, saldırganlık ve korkaklığın orta yoludur. Kindî’ye göre iffet, yeme içme ve çinsi arzular ve tembellik ve benzeri huyların orta yoludur. İtidal kelime olarak kendisinden türediği adalete ulaştırır. Adalet aynı zamanda zulüm ve zulme maruz kalmanın orta yoludur.¹² Kindî,

“Üzüntüden Kurtulma Yolları” olarak tercüme edilen “Fi’l-Hile lî Def’il- Ahzân” adlı eserinde erdemlerin hayata geçirilmesinde orta yolun önemini vurgulamaktadır.¹³

Fârâbî (870-950) ahlâk felsefesi bağlamındaki değerlendirmelerinde ,erdemlerle şekillenen bir hatyatın kıymetini belirterek orta yolun önemini vurgulamıştır. Fârâbî toplumların ve bireylerin yaşadıkları hayatta mutluluğu yakalayabilmeleri için erdemlerde orta yolu takip ederek şu dört türlü yolu işaret etmektedir. Bunlar nazarî erdemler, düşünme erdemleri, ahlâkî erdemler ve amelî sanatlardır. Bu erdemler mecmuası aşırılıklardan uzak bir şekilde orta yolu takip ederek

9 Kurân Bakara 2/ 143.

10 Ebu Davut, Sünen I-V, (İstanbul, Çağrı Yayınları, 1981):H.no.4776.; Tirmizi, Sünen-i Tirmiizi, I-V, (İstanbul:Çağrı Yayınları,1981),,H.No.2010.

11 İslâm Filozoflarında değer konusunda daha geniş bilgi için bakınız: Kemal Göz, İslâm Felsefesinde Ahlâkın Temel Paradigmaları (Değer Merkezli Bir Yaklaşım), ( Ankara: Fecr Yayınları, 2016): 78 vd.

12 Kindî, Felsefî Risaleler, çev. Mahmut Kaya, (İstanbul:İz Yayıncılık, 1994),71-72.

13 Kindî, Üzüntüden kurtulma Yolları, 1. Baskı, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı

(8)

gerçekleştirilebilecektir.¹⁴ Fârâbî, devletin yönetimini üstlenecek olan idarecinin de erdemleri ifrat ve tefritten uzak bir şekilde kendi hayatında yaşamanın yanında toplumu oluşturan bireyleri bu ölçüler içerisinde idare etmesinin önemli ve gerekli olduğunu belirtir.¹⁵

İbn Sina (980-1037), bireylerin yaşadıkları hayatta orta yolu takip etmeleri gerektiğini belirterek erdemleri ifrat ve tefritten uzak bir şekilde dört grupta ele almıştır. Bunlar, hikmet, iffet, şecaat ve adalet olarak belirtilmektedir. Aynı sınıflandırma ve değerlendirmenin İbn Sînâ’nın çağdaşı olan İbn Miskeveyh tarafından da tercih edildiği görülmektedir.

İbn Sînâ’ya göre iffet arzu gücünün ölçülülüğüyle ortaya çıkmaktadır.

Şecaat, öfke gücünün ölçülülüğünün sonucudur. Hikmet de iffet ve şecaatin ölçülü bir şekilde kullanılmasının sonucunda ortaya çıkan bir erdemdir. Adalet erdemi, iffet, şecaat ve hikmet erdemlerinin beraberce bulunmalarının sonucunda ortaya çıkan bir erdemdir.¹⁶ Adaletli olmak, ortada olmak demektir. Adaletli olmak ahlâk ve âdetlerde nefsî arzuların hâkimiyetini kırmakla ve beden ve neslin bekâsını sağlamakla gerçekleştirilmektedir.¹⁷

İbn Miskeveyh (940-1030), erdemlerin yaşanmasında orta yolu eserinde açık bir şekilde ortaya koymuş ve önemini vurgulamıştır.Bu hususu açık bir şekilde şu şekilde ortaya koymaktadır: 111 Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, s.188; De Bour, T.J., İslâm’da Felsefe Tarihi, s.92-93.

İbn Miskeveyh dü-şünme gücüne” melekî güç” , bedenî arzuları yönlendiren güce “behimi güç” ve öfke gücüne de “sebu’î güç” olarak isimlendirir. İbn Miskeveyh, bu güçlerin birbirlerine hâkimi-yetlerinin sonucuyla ilgili şu açıklamaları yapar:

“Düşünen nefsin davranışı ılımlı olup özünün sınırları dışına çıkmadığı ve arzusunu zanna dayanan ve gerçekte

14 Fârâbî, Fârâbî’nin Üç Eseri (Mutluluğu Kazanma-Eflatun Felsefesi-Aristo Felsefesi), çev. Prof. Dr. Hüseyin Atay, (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Yayınları,1974), 14 vd.

15 Fârâbî, Medînetü’l-Fazıla, çev.Nafiz Danışman, (Ankara,: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001),.87 vd.

16 İbn Sînâ, Kitabu’Şifa, Metafizik II, İslâm felsefesi Klasikleri, çev.Ekrem Demirli- Ömer Türker, (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013), 203-204.

(9)

bilgisizlik olan bilgilere değil, doğru bilgilere yönelttiği zaman, hikmetle birlikte bilgi fazileti onda doğar. Behîmî nefsin davranışı ılımlı olup düşünen nefse boyun eğdiği, onun buyruklarına karşı gelmediği, kendi arzusuna düşkün olmadığı zaman, onda iffet fazileti ve ardında da cömertlik fazileti meydana gelir. Öfke gücüyle ilgili nefsin davranışı ölçülü ve ılımlı olup, o düşünen nefsin buyruklarına boyun eğerse, yerli yersiz kızmaz ve gereğinden fazla öfkelenmezse, onda yumuşaklık fazileti ve bunun ardından da yiğitlik fazileti ortaya çıkar. Sonra bu üç faziletten ölçülülükleri, ılımlılıkları ve birbirleriyle olan dengeli ilişkileri dolayısıyla mükemmellik ve bütünlük fazileti meydana gelir. İşte bu da adalet faziletidir. Bu sebeple filozoflar faziletlerin dört olduğunda birleşmişlerdir. Bunlar da hikmet, iffet, şecaat, ve adalet’tir”¹⁸

Bireyin erdemlerde orta yolu gerçekleştirebilmesinin en önemli unsurunun toplumun bir ferdi olarak hayatını devam ettirmesi olduğunu belirten İbn Miskeveyh bazı davranışların orta yol oluşunu şu şekilde açıklamaktadır. İffet, açgözlülük ile gevşeklik arasında bir orta yoldur.

Açgözlülük, zevklerin peşine düşmeyi ve gerekenin dışına çıkmayı gerektirirken, gevşeklik, bedenin zorunlu ihtiyaçlarını oluşturan güzel zevklere karşı hareketsiz kalmaya neden olur. Yiğitlik, korkaklık ve saldırganlık arasında orta yoldur. Cömertlik, savurganlık ve cimrilik arasındaki orta yolu temsil etmektedir. Adalet erdemi zulmetme ile zulme uğrama arasında orta yolu temsil etmektedir. İbn Miskeveyh’e göre erdemlerin tamamı bir orta yol uygulaması olarak ortaya çıkmaktadır.

Erdemlerin orta yol değerlendirmelerini Kınalizâde Ali Efendi (1510-1572) Ahlâk-ı Âlâî adlı eserinde günümüzü aydınlatacak şekilde kaydetmiştir. Bu eser Türkçe olarak yazılmış olan ilk ahlâk felsefesi kitabı olması münasebetiyle de çok önemlidir. Kınalızâde bu eserinde, ferdi ahlâk ve kuralları konusunun yanında, aile ahlâkı ve devlet ahlâkıyla ilgili genel açıklamalara da yer vermektedir.

18 İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma (Tehzîbü’l-Ahlâk), çev. A. Şener-İ. Kayaoğlu-

(10)

Erdemler konusunda en teferruatlı açıklamaları kaynaklarıyla beraber zikreden Kınalızâde, rezîletler olarak da nitelenen kötü huylardan kurtulmanın değişik yollarını da bu eserinde teferruatlı bir şekilde ortaya koymuştur. Kınalızâde, bu eserini hazırlarken, ahlâk alanında kendinden önce ahlâk felsefesi konusunda ortaya konan eserlerden başta İbn Miskeveyh’in Ahlâk-Âlâî’si olmak üzere istifade etmiş ve yorumlamıştır.

Bu değerlendirmelerin rehberliğiyle İmam Birgivî’nin yaşam tarzı olarak da değerlendirilebilen amellerde orta yol konusundaki görüşleri açıklıkla tetkik edilebilecektir. Açık bir şekilde anlaşılmıştır ki, orta yol erdemlere ulaşıp yaşam tarzı olarak ortaya konulmasında en önemli unsur olarak kendisini göstermektedir.

2. İMAM BİRGİVİ’DE ERDEMLİ HAYATIN UNSURLARI

Tarih boyunca ilmi şahsiyetler, yaşantılarıyla tavır ve davranışlarıyla etrafındaki bireylere örnek olmuşlar ve rehberlik görevlerini de böylece yerine getirmişlerdir. İmam Birgivî de bu değerlerden birisi olarak değerlendirilmekte ve eserleri bu değerlendirmeleri desteklemektedir.

Yaşam tarzı olarak, medrese eğitimini tamamladıktan sonra sakin bir yaşantıyı tercih ederek medresede eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam eden İmam Birgivî, eserlerini ahlâk ve dil eğitimi üzerine hasretmiştir.

Vasiyetnamesi ve et-Tarîkatü’l-Muhammediyye’si bu yönüyle önemli eserlerindendir.

Toplumun bir üyesi olarak tek tek insanın uymak mecburiyetinde olduğu davranış kurallarının var olduğu insanlık tarihinin ilk dönemlerinden beri bilinmektedir. Bu değerlendirmeler din ve ırk ayrımı gözetilmeksizin bütün toplumlarda mevcut bir durumdur. Bu değerlendirme düşünce tarihinde orta yol olarak ifade edilmiş ve değerlendirilmiştir.

Orta yol kavramını yaşam tarzı olarak ortaya koyan İmam Birgivî erdemli bir hayat için bunu şu şekilde temellendirmektedir:

 Kitap ve sünnete sımsıkı sarılarak helâk edici şeylerden olabildiğince kaçınmak.

 Kötü âdet ve geleneklerden, Hz. Peygamber’in sünnetine uymayan bid’atlerden uzak olmak.

(11)

 Amellerde orta yola uymak.

 Ölçül hareket ederek ifrat ve tefritten sakınmak.¹⁹ Bu konularda İmam Birgivî’nin değerlendirmelerini ortaya koyarak yaşam tarzı olarak orta yol konusundaki görüşlerini daha açık bir şekilde ifade edebiliriz. Düşünen varlık olarak hayatını sürdüren insan, yaşam tarzı konusunda da derin değerlendirmeler yaptığının açık bir örneği olarak İmam Birgivi’nin görüşleri önem arz etmektedir.

2.1. Kitap ve sünnete sımsıkı sarılarak helâk edici şeylerden olabildiğince kaçınmak.

İmam Birgivî, İslâm ahlâk felsefesinin temel değerleri bağlamında önemi düşünürler tarafından vurgulanan temel kuralların belirtildiği kitap ve sünnete bağlanmayı en başta zikretmiştir. Kitaba sımsıkı sarılmanın gerekliliğini bizzat ayetlerle destekleyerek bu husustaki değerlendirmelerini açık bir şekilde ortaya koymuştur. Kur’an’ın insanları en doğru olana ileteceğinden şüphe edilmemesi gerektiğini belirterek bu hususu açıklar.

Birgivî, Hz. Peygamber’in sünnetine bağlılığı ve gerekliliğini de bizzat hadislerle ortaya koyarak orta yolda olmanın bunun sonucu olarak ortaya çıkacağını belirtir.Allah’ı seven bireyin Hz. Peygamber’e tabi olmasının gerekliliğini ayetlerle ortaya koyar.²⁰

2.2.Kötü âdet ve geleneklerden, Hz. Peygamber’in sünnetine uymayan bid’atlerden uzak olmak.

Orta yolu yaşam tarzı olarak seçen bireyin dinde yapılan fazlalık ve noksanlıklar olarak da ifade edilebilecek olan bid’atlerden uzak olmasının önemli olduğunu belirten Birgivî, hangi maksatla olursa olsun bu hususu kendilerine yol tutanların nefislerinin heva ve hevesine esir düştüklerini belirtir. Bazı kendilerini tasavvuf erbabı olarak tanıtanların zahir gerçeklerden ayrı olarak yaptıklarının değerlendirilmelerini istemelerinin akla ve temel değerler olarak ortada bulunan Kur’an ve

19 İmam Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, 10-11.

(12)

sünnete aykırı olduğunu belirten Birgivî, onların bu tutumlarının orta yoldan uzaklaşmak olduğunu söyler.²¹

2.3. Amellerde orta yola uymak

Amellerde orta yolu takip etmek bireyin yaşantısını kolaylaştıran bir unsur olarak zikredilir. Bu husus Kur’an’ da da açık bir şekilde dillendirilmektedir. “Ey İman edenler Allah’ın size helal kıldığı temiz ve leziz şeyleri (kendinize) haram etmeyin. Haddi de aşmayın Şüphesiz Allah haddi aşanları sevmez.”²² Selman-ı Farisi’nin Ebu Derdâ’ya söylediklerini bu bağlamda orta yol değerlendirmesi olarak sunan İmam Birgivî, nefsin ve ehlinin bireyin üzerinde hakkı olduğunu her hak sahibine hakkının verilmesinin gerektiğini²³ belirterek pratik felsefe olarak da ifade edilen ahlakın orta yolda olmakla gerçekleşeceğini belirtmektedir.

İnsan nefsinin bireyin emirlerine tabi olduğunu belirten İmam Birgivî, ona acımak ve şefkat ile muamele etmek gerektiğini belirterek onu sıkıntıya sokmanın rıfk ve şefkate sığamayacağını belirtir.

Davranışlarımızın tamamında orta yolu takip ederek nefsimize şefkatle davranmamız gerektiğini belirten İmam Birgivî, bu erdemlerle mücehhez olan bireyin yaşam tarzı olarak orta yolu tercih etmiş olduğunu belirtir.²⁴

2.4. Ölçül hareket ederek ifrat ve tefritten sakınmak.

İfrat ve tefritten uzaklaşarak yaşam tarzını ortaya koymanın yaşanan hayatın değerini artıran önemli bir unsur olduğunu belirten İmam Birgivî, bu değerlendirmelerini kalbin kötülüklerden ve afetlerden kurtulması başlığında açıklamıştır.

Birgivî’ye göre ahlâk öyle bir melekedir ki nefsânî fiillerin tamamı ondan kolayca sadır olur. Bu anlamıyla ahlâkı değiştirmenin dînî emirler ve isteklerle mümkün olduğunu söyleyen Birgivî ahlâkın üç kaynağını belirler. Ahlâkın kaymnakları onun orta yolu takip edebilmesinin sağlanması açısından önemli olduğunu belirtir.

21 İmam Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, .39.

22 Kur’an Maide 5 / 87.

23 Buhari. Sünen-i Buhari, II/H.No. 1968; Tirmîzî, Sünen-i Tirmîzî, IV/H.No.2413.

(13)

 Nutuk. Bunu anlama kuvveti olarak ifade eden Birgivî’ye göre ölçülülük hali hikmettir. Hikmet ile doğruları yanlış olanlardan ayırmak mümkün olabilmektedir. Nutukun ifrat halinin cerbeze (hilekârlık, kurnazlık) olduğunu, tefritinin ise iz’ansızlık ve kalp körlüğü olduğunu belirten Birgivî, bireyin kendisini bu duruma düşürmemesi gerektiğini söyler

 Gazap. Nefsî bir kuvvet olan gazabın ölçülülük halinin Şecaat olduğu belirtilerek bunun da yapılmak istenen şeyler konusunda cesaretli olmak olduğu belirtilir.

Şecaatin ifratının tehevvür (sonu düşünülmeyen hiddet, atılganlık) ,tefritinin de korkaklık olduğu belirtilir.

 Şehvet. Nefsin arzu ve isteklerinin ölçülülük halinin iffet olduğu belirtilerek ifratının şer ve hayasızlık olduğu açıklanır.

 Fücûr. Bu nefs kendisine ait bir meleke olarak bireyi istediği şeylere götürür. Hikmet, iffet ve şecaat aklın nefse hâkimiyetiyle elde edilirler. Nefse hakimiyet yitirilirse bireyden rezalet olarak isimlendirilen fiillerin ortaya döküleceğini belirten İmam Birgivî, bütün kötü huy ve davranışların bu şekilde ortaya çıktığını vurgular.²⁵ Bireyin uygunsuz davranışlarının kaynağı olarak kalbe ssalgın halinde yapışan afetleri maddeler halinde açıklayan İmam Birgivî, bunlardan kurtulabilmenin yolunun amellerde ve davranışlarda orta yolu takip etmekle mümkün olacağını belirtir. İmam Birgivî’ye göre hilm ( yumuşak huylu olmak) sahibi olmak hemen heyecanlanmamak, sinir sistemine sahip olmak yönüyle aklın nefsin gazap kuvvetine hâkimiyetinin bir göstergesi olarak orta yolu temsil etmektedir. Cimrilik ve saçıp savurmanın orta yolu olarak cömertliği açıklayan İmam Birgivî, bireyi bu orta yoldan uzaklaştıran birçok engelin bulunduğunu belirtin.

Birey ancak bu engellerden kendi değerlerine sahip olduğunda kurtulabilir.²⁶

Orta yolun özelliklerini ve bu yolda olmanın gereği olarak yapılması gereken fiiller üzerinde örneklerle duran İmam Birgivî, kabalık ve katı kalpliliğin karşıtı olarak yumuşaklık, şefkatli ve ince kalpli olmayı

25 İmam Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, 96-97.

(14)

zikreder.²⁷ Bu davranışlarla bireyin diğer insanlara yapılan eza ve cefanın sonucunda orta yolu bularak merhametli ve şefkatli olabildiğini belirtir.

3. İMAM BİRGİVİ’DE ERDEMLER

İmam Birgivi’de erdemler orta yolun rehberleri, yol göstericileri olarak değerlendirilmektedir. Erdemleri ortadan kaldıran ifrat ve tefrite doğru yönlendiren afetlerin yanında övgüye değer olan ahlâk meyvelerini yetmiş küsur şube halinde zikrettikten sonra erdemlerin dört ana başlığını alt başlıklarıyla beraber geniş bir şekilde açıklıyor. Bunlar, hikmet, şecaat, iffet ve bunların hepsini içine alan adalettir.

Bütün erdemleri içine aldığını belirttiği bu dört erdemi hikmet erdeminden başlamak üzere alt başlıklarıyla beraber açıklayan İmam Birgivi orta yolda olmanın bu dört erdemin usul ve düzenlerinin yaşam tarzına dönüştürülmesiyle mümkün olacağını belirtir.

Hikmet erdeminin yedi şubesinin var olduğunu belirten İmam Birgivi bunları şu şekilde sıralar:

 Zihin açıklığı. Nefsin herhangi bir karışıklığa meydan vermeden matlub olanı çıkarabilme yeteneğidir.

 Anlayış güzelliği. Lüzumlu olana en uygun ulaşma kabiliyeti.

 Zekâ. Sonuçları çok seri bir şekilde kestirme yeteneği.

 Uygun düşünce. Her hangi bir şeyi sahip olduğu özellikleriyle sunmak.

 Kolay öğrenme. Çok fazla gayret göstermeksizin istenen şeyi anlama yeteneği.

 Hafıza gücü. İdraki mümkün olan şeylerin suretlerini hafızada tutma melekesi.

 Hatırlama. Daha önce hafızada yer eden şeyleri hatıra getirme yeteneği.

Şecaat erdeminin şubelerinin on iki olduğunu belirten İmam Birgivi bunları orta yolu elde edebilmek isteyen bireylere şu şekilde açıklıyor:

(15)

 Nefis büyüklüğü. Kolay olan şeyleri, fakirliği küçümseme.

 Affetmek. İntikam almaya gücü yettiği halde samimi bir şekilde kusurları affetmek.

 Ulu himmet sahibi olmak. Dünyanın saadet ve kötülüğüne aldırış etmeden Yüce Yaratıcının hakkını ödemeye çalışmak.

 Sabır. Üzüntülere, sıkıntılara ve korkulara karşı koyabilme gücü.

 Yiğitlik. Zor ve tehlikeli durumlar karşısında sebat göstererek dengeyi korumak.

 Hilm sahibi olmak. öfke anında ölçülü olabilmek.

 Sükûnet. Her halükârda sakin kalmak.

 Tevâzu göstermek. Erdemli kişilere mertebesine göre saygı ve hürmet göstermek.

 Akıllılıkla birlikte yiğitlik. Bir değer ifade eden şeylere karşı fazla ilgili davranmak.

 İyilikler ve güzel sonuç oluşturacak hususlarda sıkıntılara katlanmak.

 Hamiyet sahibi olmak. Din ve namusu üzerine gelebilecek töhmetlerden korumak.

 Kalp yufkalığı. Başkalarının uğradıkları sıkıntılardan ve zulümden üzüntü duymak.

İffet erdeminin de on iki şubesinin olduğunu belirten İmam Birgivi, bu erdemin önemini ortaya koyarken nefsin arzu ve isteklerine karşı koymanın orta yol olduğunu belirtir:

 Haya etmek. Rezilet olarak ifade edilen fiilleri yaparım korkusuyla nefsi aakıl ile kontrol altına almak.

 Sabır. Nefsin cinsel arzu ve isteklerine karşı sabırlı olmak.

 Rahat ve huzurlu olmak. Nefsi dizginleyebilmekte sakin olmak.

 Nezâhet. İhanet ve zulüm yapmadan mal kazanmak ve bu malları uygun yerlere harcamak.

 Kanâat. Gözü aç olmamak. Başkalarının malında gözü olmamak.

(16)

 Vakar. Lüzumlu olan işlerin yerine getirilmesi esnasında aceleci olmamak, ağırbaşlı davranmak

 Rıfk. Yumuşak ve şefkatli olmak.

 Güzel kıyafet, olgun karakter sahibi olmak. Nefsin olgunlaşmasına katkı sağlayan fiilleri sevmek.

 Yaramaz şeylerden sakınmak. Rezilet olarak belirtilen, erdemlere zıt olan fiillerden kaçınmak.

 Mertlik ve insanlık. Nefsin doğruyu ifade etmesini arzulamak. Göründüğü gibi olmak.

 İntizam. Her şeyi en uygun şekilde düzenlemek.

 Cömertlik. Lâyık olana hak ettiği şeyi fazlasıyla vermek.

Adalet erdemi, hikmet, iffet ve şecaat erdemlerinin varlığıyla beraberce var olan bir erdem olarak açıklanır. İmam Birgivi adalet erdeminin on dört şubesinin bulunduğunu belirterek onları şu şekilde zikreder:

 Sadakat. İnsana hayırlı işlere yönelmede herhangi bir art niyet olmaksızın tesir eden dosdoğru muhabbet.

 Ülfet.Yaşama hususundaki tedbirde görüş birliğine varmak ve bu hususta diğerlerine yardımcı olmak.

 Vefa. Arkadaş ve ortaklara olan ahitlerine riayet etmek.

 Dostluk. İnsanın akranının sevgisini arzulaması.

 Mükafat. Yapılan iyiliklere karşılık olarak aynı şekilde yahut fazlasıyla cevap vermek.

 İyi vasıfta ortaklık. Her türlü ilişkide adaleti gözeterek davranmak.

 Uygun Hüküm. Herhangi bir suça karşı verilen cezalarda pişmanlık ve başa kakmayı terketmek.

 Sıla-i rahim. Hayırlı işlerde akrabaların ortaklığını arzulayarak onlarla ilişkileri sürdürmek.

(17)

 Şefkat. İnsanlara ait uygun olmayan şeyleri giderebilmek için gayret sarf etmek.

 Islah. İnsanlar arasındaki hukuki anlaşmazlıklarda denge unsuru olmak için çaba harcamak..

 Tevekkül. İnsanoğlunun güç yetiremeyeceği hususlarda çaba sarf etmeyi terk etmek.

 Teslîmiyet. Allah’ın emrine boyun eğerek uygun olmayan hususlarda itirazı terketmek.

 Rızâ. Nefsin sahip olduklarından ve kaybettiklerinden dolayı nefsi hoş tutarak sıkıntıdan uzak olmak.

 İbadet. Allah’a saygı göstererek O’nun emirlerine hürmet etmek, haramlarından uzaklaşmak.²⁸

SONUÇ

insanlık temel değerlerinin hayata hakimiyetini orta yol çerçevesinde gerçekleştirmektedir. Bu gerçekleştirmede temel inanç sistemlerinin tamamının aynı doğrultuda olduğu görülmektedir. İlk çağ filozoflarından günümüz düşünürlerine gelinceye kadar yaşam tarzı olarak orta yolun tercih edildiği açıklamalarda da ortaya konulmuştur.

Sokrates, Eflatun ve Aristoteles gibi ilk çağ filozoflarının temel değerlendirmelerinin yaşam tarzının ifrat ve tefritten uzaklaşarak erdemlerin elde edilebileceğini ve uygulanabileceğini ortaya koymuşlardır. Bilgelik, yiğitlik ve ölçülülük erdemlerinin orta yol hayat tarzının uygulanışı sonucunda ortaya çıktığını belirtmişlerdir.

İslâm ahlâk felsefesi alanında görüşlerini ortaya koyan Kindî, Farâbî, İbn Sînâ, İbn Miskeveyh ve diğer filozoflar orta yol konusunda İslâm’ın temel değerlendirmelerinin önemini vurgulayarak Kur’an ve Sünnet’ten delillerini açıklayıp orta yol yaşam tarzının önemini vurgulamışlardır.

28 İmam Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, 289 -291..

(18)

Osmanlı döneminin en etkili düşünürlerinden ve bilim insanlarından olan İmam Birgivî de yaşam tarzı olarak orta yolun önemini belirtmiştir.

Erdemleri dört ana başlık halinde hikmet, iffet, şecaat ve adalet olarak bilirterek onların alt şubelerini de açık bir şekilde ortaya koymuştur.

Yaşam tarzı olarak orta yolu takip etmekle erdemlerin uygulama alanı bulabileceğini belirten İmam Birgivî bu uygulama alanını çok önemsemektedir.

Yaşam tarzı olarak orta yolu gerçekleştirmenin önemli düsturlarından da bahseden İmam Birgivî bunları şu şekilde sıralamaktadır:

 Kitap ve sünnete sımsıkı sarılarak helâk edici şeylerden olabildiğince kaçınmak.

 Kötü âdet ve geleneklerden, Hz. Peygamber’in sünnetine uymayan bid’atlerden uzak olmak.

 Amellerde orta yola uymak.

 Ölçül hareket ederek ifrat ve tefritten sakınmak.

İmam Birgivî, Orta yolun özelliklerini ve bu yolda olmanın gereği olarak yapılması gereken fiiller üzerinde örneklerle durmaktadır. Kabalık ve merhametsizliğin karşıtı olarak yumuşaklık, şefkatli ve ince kalpli olmayı zikreder. Bu yaşam tarzıyla birey, diğer insanlara yapılan zulüm ve işkenceleri hoş görmez ve sonuç olarak orta yolu bulur, merhametli ve şefkatli olur.

(19)

KAYNAKÇA

Aristoteles, Nikomakos’a Etik, Baskı, , Çev. Saffet Babür, Ankara:

BilgeSu Yayıncılık 2009.

Buhâri, Sünen-i Buhârî,I-VIII, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.

Ebu Davut, Sünen I-V, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.

Eflatun, Devlet, Üçüncü Baskı, Çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975.

---, Phaidon, Çev. Ord. Prof. Suut Kemal Yetkin-Prof.

Hamdi R. Atademir, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.

Fârâbî, Fârâbî’nin Üç Eseri (Mutluluğu Kazanma-Eflatun Felsefesi- Aristo Felsefesi), Çev. Prof. Dr. Hüseyin Atay, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.

---, Medînetü’l-Fazıla, Çev. Nafiz Danışman, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.

Göz, Kemal, İslâm Felsefesinde Ahlâkın Temel Paradigmaları (Değer Merkezli Bir Yaklaşım), Ankara: Fecr Yayınları, 2016.

İmam Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, Çev. Celal Yıldırım, İstanbul: Demir Kitabevi, 1996.

---, Birgivi Vasiyetnamesi (Kadızâde Şerhi), İstanbul: Bedir Yayınevi, 1977.

Kindî, Felsefî Risaleler, Çeviri ve İnceleme: Mahmut Kaya, İstanbul:

İz Yayıncılık, 1994.

---, Üzüntüden kurtulma Yolları, 1. Baskı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.

İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma (Tehzîbü’l-Ahlâk), Çev. A.

Şener-İ. Kayaoğlu-C. Tunç, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983.

İbn Sînâ, Kitabu’Şifa, Metafizik, C.2, İslâm felsefesi Klasikleri, Çev.

Ekrem Demirli-Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.

(20)

Mutluel, Osman, “İslâm Düşüncesinde Ahlâkî Bir Kavram Olarak

“Orta Yol”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12,( 2012): 239-253.

Tirmizi, Sünen-i Tirmizi, I-V, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.