14 numaralı Atik Şikâyet Defteri (h.1101-1102/ m. 1690-1691) transkripsiyonu ve değerlendirilmesi

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI

YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

14 NUMARALI ATİK ŞİKÂYET DEFTERİ (H.1101-1102/ M. 1690-1691) TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRİLMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ÜMİT BAKİ ERDEM

İSTANBUL 2017

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI

YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

14 NUMARALI ATİK ŞİKÂYET DEFTERİ (H. 1101-1102/ M. 1690-1691) TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRİLMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ÜMİT BAKİ ERDEM

TEZ DANIŞMANI

PROF.DR. AHMET ŞİMŞİRGİL

İSTANBUL 2017

TÜRKiYAT ARAŞTlRMALARl ENSTiTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ

Yüksek lisans öğrencisi Ümit Baki ERDEM'in "14 Numaralı Atik Şikayet Defteri (H.11O1-11O2l M.1690-'1691) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi" konulu tez çalışması jürimiz ^tarafından Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Da|ı yüksek lısans tezi olarak oy birliği /

o1t-

çoklugu ^ile başarılı bulunmuştur.

Tez Danışmanı

üniversitesi

üye

üniversitesi

üye

üniversitesi

Prof Dr. Ahmet ŞiMŞiRGiL Marmara Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Recep AH|SHAL|

Marmara Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr, ilhan GÖK Gümüşhane Üniversitesi

Yukandaki jüri kararı Enstitü Yönetim sayılı kararıyla onaylanmıştır,

oİAY

Kurulu'nun

.LLl ,?t

u"?!l?

I İÇİNDEKİLER ... I ÖNSÖZ ... II ÖZET ... IV ABSTRACT ... V KISALTMALAR ... VI

GİRİŞ ŞİKÂYET DEFTERLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ... 1

BİRİNCİ BÖLÜM 14 NUMARALI ATİK ŞİKAYET DEFTERİNİN İNCELENMESİ ... 5

A. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ ... 5

1. Defterin Fizîki Özellikleri ... 5

2. Defterin Diplomatik ve Dil Özellikleri ... 5

3. Tarihler ... 6

B. MUHTEVA ÖZELLİKLERİ ... 8

1. Kişisel Borçlarla İlgili Şikâyetler ... 8

2. Vergi Konusunda Yapılan Şikâyetler ... 8

3. Eşkıyâlık Olaylarından Kaynaklanan Şikâyetler ... 10

4. Vakıflarla İlgili Sorunlardan Kaynaklanan Şikâyetler ... 10

5. Kamu Görevlileri Hakkındaki Şikâyetler ... 11

6. Miras ve Veraset Hakları İle İlgili Şikâyetler ... 11

7. Diğer Konulardaki Şikâyetler ... 12

BİBLİYOGRAFYA ... 13

İKİNCİ BÖLÜM HÜKÜM ÖZETLERİ ... 14

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM METİN TRANSKRİPSİYONU ... 132

EK 14 NUMARALI ATİK ŞİKÂYET DEFTERİNİN FOTOKOPİLERİ ……….. 512

II Osmanlı Devlet teşkilatı içerisinde Dîvân-ı Hümayun önemli bir karar organıydı.

Burada devletin iç-dış her türlü meseleleri konuşulup karara bağlanır ve defterlere kaydedilirdi. “Mühimme Defterleri” denilen bu defter türleri daha sonra gelişen Osmanlı bürokratik yapısı ve ihtisaslaşmadan ötürü konularına göre ayrı defter türlerine ayrıldı. Mîladî 17. Yüzyılın ortalarından itibaren mühimme defterlerinden ayrılarak ayrı bir defter türü olarak ortaya çıkan “Şikâyet Defterleri” işte bu gelişim sürecinin bir ürünüdür.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Şikâyet Defterleri serisi içerisinde 14 numarada kayıtlı “Atik Şikâyet Defteri”, Osmanlı coğrafyasının her yerinden gelen şikâyetleri kapsamaktadır.Başlıca, şahsî borç konuları, vakıf malları üzerinde çıkan anlaşmazlıklar, idarecilerin uygulamalarından kaynaklı sorunlar, vergi meseleleri, eşkıyâlık faaliyetlerinden kaynaklı şikâyetler, miras ve veraset konularındaki anlaşmazlıkları kapsayan hükümlerden oluşan defter dönemin sosyo-ekonomik ve hukukî yapısının incelenmesinde birinci elden önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

Değerlendirme, özet ve transkripsiyon şeklinde üç ana bölümden oluşan çalışmamda birinci bölümde defterin fiziki ve muhteva özellikleri tanıtılmış ikinci bölümünde hükümler özetlenmiş üçüncü bölümde ise hükümlerin transkripsiyonuna yer verilmiştir.

Defter transkribe edilirken basit transkripsiyon kuralları uygulanmıştır. Arapça ve Farça uzun ünlüler “â”, “î”, “û” şeklinde yazılmıştır. Kelimelerin ortasında ve sonundaki ayn (ع) harfi (ʻ) ile (ء) hemze (’) ile gayn (غ) ve kaf (ق) harflerinden sonra gelen uzun sesliler “ū”, “ī”, “ā” şeklinde yazılmıştır. Son harfi “b” ile biten Türkçe kelimeler “p” harfi ile gösterilmiştir. Doğru transkribe edildiğinden emin olunmayan kelimelerin sonuna soru işareti (?) koyulmuş, hiç okunamayan kelimeler parantez içinde üç nokta (…) ile gösterilmiştir. Hükümlerde olması gereken fakat yazılmayan harfler veya kelimeler köşeli parantez [] içinde gösterilmiştir. Mürekkebin kelimenin üzerine dağılması dolayısıyla üzeri karalanmış ve doğal olarak okunamayan kısımları işaret etmek için {} işareti kullanılmıştır. Dua cümlelerinde ise italik yazı tipi kullanılmıştır.

III Şimşirgil başta olmak üzere yazının okunması esnasında bana yardımcı olan Osmanlı Arşivi’nin emektarlarına özel olarak da Dr. Ersin Kırca’ya şükranlarımı sunarım.

Ümit Baki Erdem İstanbul, 2017

IV Miladî 1690-1691 yıllarını kapsayan hükümlerden oluşan 14 numaralı Atik Şikâyet Defteri, Osmanlı Arşivi’nde A.DVNS. MHM.d koduyla kayıtlıdır. Tezim defterin değerlendirmesi, hükümlerin özetlenmesi ve hükümlerin transkripsiyonu şeklinde üç bölümden oluşmaktadır.

14 numaralı Atik Şikâyet Defteri 17. asır sonları Osmanlısının siyasi, hukukî ve sosyo-ekonomik tarihinin anlaşılması açısından araştırıcıların başvuracağı birinci elden önemli bir kaynak teşkil etmektedir.Başlıca, kişisel alacak-verecek meseleleri, vakıf meseleleri, vergi konusu,miras ilişkileri, devlet yöneticileriyle ilgili şikâyetler ve Osmanlı coğrafyasındaki eşkıyâlık faaliyetlerinden kaynaklı şikâyetleri kapsayan defter, Osmanlı coğrafyasının hemen her bölgesinden gelen şikâyetlerin Dîvân’da görüşüldüğü ve Dîvân katiplerince de deftere kaydedildiği şikâyet hükümlerini içerir. Defter bu yönüyle Osmanlı Devleti’nin merkez ve taşrasında karşılaşılan problemleri ve Dîvân’a akseden bu problemlerin nasıl çözülmeye çalışıldığını anlamamıza yardımcı olacaktır.

Anahtar Kelimeler: Şikâyet Defteri, borç, vakıf, vergi, miras, eşkıyâlık

V The Atik Şikâyet Defteri (Old Complaint Record) with number 14 is composed by the provisions of the years between 1690-1691, and is recorded witht hecode of A.DVNS.MHM.d in the OttomanArchives. This study is divided into three main parts which cover the evaluation of the record, summarisation of the record, and transcription of the provisions.

14 Numaralı Atik Şikâyet Defteri (Old Complaint Record with number 14) constitutes an important first hand resource in order to understand the late 17th Ottoman history of socio economics politics and law. The books, that mainly cover Money matters, foundation issues, inheritance reltionships, complaints about the governors and the banditry in Ottoman Geography, is composed of the complaint decrees which complaints are seen to in the council and are recorded by the council stenographers from almost all parts of Ottoman Geography. This book will provide an insight into the problems of Ottoman center and periphery and how the council sought to eliminate these problems.

Keywords: Complaint Books, debt, foundation, tax, inheritance, banditry

VI a.g.e. : adı geçen eser

a.g.m. : adı geçen makale a.g.t : adı geçen tez

Ca : cemâzıyelevvel

C : cemâzıyelâhir

H : hicrî

Hk. : hüküm

L : şevval

M : miladî-muharrem

mk. : mükerrer

R : rebiülahîr

Ra : rebiülevvel

S : safer

Ş : şaban

Z : zilhicce

Za : zilkade

1

ŞİKÂYET DEFTERLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Osmanlı Devleti’nde Dîvân bürokrasisinin ürettiği önemli defterler serilerinden biri de Şikâyet Defterleri’dir. Miladî 17. Yüzyılın ortalarına gelindiğinde Dîvân’ın iş yükünün artması ve bürolarda ihtisaslaşmaya gidilmesi sonucunda yeni bir defter serisi olarak “Şikâyet Defterleri” ortaya çıkmıştır.¹ Bu ihtisaslaşmadan önce şikâyetlerin kaydedildiği ilk defter serisi olarak karşımıza Ahkâm Defterleri çıkmaktadır.²İlk örneği 1501 tarihli defter ile başlayıp 1544-1545 tarihinde klasik formuna kavuştuğu anlaşılan ahkâm kayıtlarına 17.yüzyılın ikinci yarısından itibaren genelleştirilip yaygınlaştırıldığı şekliyle “Mühimme Defterleri” adı verilmeye başlanmıştır.³ Şikâyet kayıtları belli bir defter serisi haline gelmeden önce işte bu mühimme serilerinin içerisinde yer almaktaydı. 1742 yılından sonra ise Şikâyet Deflerleri bu yıldan önceki gibi bütün Osmanlı Coğrafyasını içermeyip vilayetlere ayrılmıştır ve o vilayete has şikâyet hükümlerini içerir. Bu defterlere 1742 yılından sonra “Ahkâm-ı Şikâyet” adı verilmiştir.

Şikâyet Defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivinde 989 numaralı katalogda ADVNS.ŞKT.d fon koduyla 213 adet sıra numaralarıyla Atik, Ordu ve Rikâb Şikâyet Defterleri adıyla kayıtlıdır ve (H.1059-1253/ M.1649-1837) arası yıllarını kapsar.⁴ Ayrıcaarşivde A.DVN.ŞKT.d koduyla 978-1014-A genel sıra numaralarında kayıtlı H.910-1234/ M.1504-1819) arasındaki kayıtları ihtiva eden birkaç sayfa veya formdan müteşekkîl 38 adet Şikâyet Defteri parçası da mevcuttur.⁵ Başbakanlık Arşivi dışında yurt dışında da iki adet ŞikâyetDefteri bulunmaktadır.Bunlardan biri Avusturya Milli Kütüphanesinde Cod.mixt. 683 künyeli defter olup bir diğer defter de Eb 372 koduyla Almanya-Dresden koleksiyonundadır⁶.

1 Murat Tuğluca, “Osmanlı’da Devlet-Toplum İlişkilerinin Açık Alanı: Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi (1683- 1699)”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 2010, s.7.

2 Tuğluca, a.g.t.,s.7.

3 Feridun M. Emecen, “Osmanlı Klasik Çağında Hanedan Devlet Ve Toplum”, İstanbul, Nisan 2011, s.120-121

4 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Ankara, 2010 s.21

5 Arşiv Rehberi, s.22

6 Emel Soyer,”17.yy. Osmanlı Bürokrasisi’ndeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi,İstanbul 2007, s.87

2 şikâyet ayrımı yapmanın müşkilliğinden bahsetmekte Şikâyet defterlerinin 1059/1649 yılında başladığı bilgisinin sorgulanmaksızın genel kabul gördüğünü belirtmektedir.

Emecen, arşivde “kuyûd-ı ahkâm-ı şikâyet” ibaresini taşıyan erken tarihli defterin mühimme tasnifinde 92 numaralı defterde bulunduğunu söyler. Bununla beraber Atik Şikâyet Defterleri tasnifindeki 2 ve 3 numaralı defterlerin başında “kuyûd-ı ahkâm”

ibaresinin yer aldığını 1 ve 4 numaralı defterde bu ibarenin yer almadığını yazar. En eski Şikâyet defteri olarak kabul gören 1059/1649 tarihli defterin şeklî özelliği açısından 90 numaralı mühimmeye benzediğini, mühimme defterleri tasnifindeki 91 (1056/1646)ve 92 (1067/1656) numaralar arsındaki tarih boşluğunun Atik Şikâyet Defterleri tasnifindeki 1, 2, 3 numaraları defterlerle dolduğunu belirterek ilgili defterlerin aslında “mühimme” defterleri olduğundan hareketle ilk Şikâyet Defteri’ni 92 numaralı mühimmenin “kuyûd-ı ahkâm-ı şikâyet-i mîrî der zamân-ı …” diye başlayan başlığından hareketle 1067/1656’dan başlatır.⁷ Osmanlı Arşivi’nde Şikâyet Defteri tasnifinde bulunan 10 numaralı Şikâyet Defteri⁸’nin de aslında bir “sefer mühimmesi”

olduğu, yine 12 numaralı “mühimme zeyli”⁹ olarak tasniflenen defterin ise aslında Şikâyet Defteri olduğu yapılan tezlerle anlaşıldığından en azından ilk sıra defterlerin tasnifinde kesin çizgilerle şikâyet-mühimme ayrımının yapılmasının güçlüğü ortaya çıkar.

Şikâyet Defterleri¹⁰ içerik olarak ise isminde belirttiği üzere şikâyet kayıtlarını havidir. Şikâyetler üzerine yazılan padişah hükümlerini içerir¹¹Osmanlı Devleti’nde şikâyet hakkı herkes için eşitti ve toplumun bütün kesimleri birbiri hakkında şikâyette bulunabilirdi. Asker reayayı, reaya askeri, zimmî müslümanı, müslüman zımmîyi şikâyet edebilirdi. Şikâyet bulunulan yerin kadısına yapılır kadı arzıyla Dîvân’a ulaşırdı.Bu konular Dîvân’da görüşülerek karara bağlanır ya da karara bağlanması amacıyla hükmün muhatabına yollanırdı.

7 Emecen, a.g.e s.135-136

8 Mesut Demir, 1686-1687 (h. 1097-1098) Tarihli Atik Şikâyet Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010

9 Ayşe Kavak, 12 Numaralı Mühimme Zeyli (1117/M.1705),(İnceleme-Metin)”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul 2014

10 Tuğluca,a.g.t.,s.63 numaralı dipnot

11 Halil İnalcık, “Şikâyet Hakkı: Arz-ı hâl ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları VII-VIII, (1988), s.34

3 1- Kadının verdiği hükmü veya hücceti tanımayan veya gereğini yerine

getirmeyenlere karşı şikâyetler

2- Kişisel hak davaları

3- Askeri sınıftan olanların kanuna aykırı reayadan eşya ve para almalarının önlenmesine dair şikâyetler

4- Halkın kendisinden kanunan mugayir şekilde alınan vergilerden ötürü yapılan şikâyetler

5- Vakıflarla ilgili şikâyetler 6- İltizam konusu olan haklar¹²

Şikâyet defterlerinde şikâyet edenler ise şöyle sınıflandırılabir: “Kaza-i mezbur ahalisi arzıhal gönderüp …”, “… kazasında sâkin olan tüccâr tâifesi arzıhal idüp…”,

“… sakinlerinden … nam zımmi arzıhal idüp …”, “… sancağının erbab-ı timâr fukaraları arzuhal idüp …”,“… nâm kimesne arzıhal idüp …”, “… nam hatun gelüp

…”, “… vakı mumcu taifesi dergah-ı muallama arzıhal idüp…”,“ kaza-i mezbure ahalisi gelüp…”, “sen ki kadısın dergâh-ı muallama arz gönderüp …”, “züamadan Ahmed arzıhal idüp …”, “dergah-ı muallama mektub gönderüp kaza-i mezbûra tabi … vesair ahalisi meclis-i şere varup…”¹³

Genellikle askerî-resmî kişilerin şikâyetleri için “arz” kelimesi kullanılır.

Reayanın sundukları ise “arzıhaldir” veyahut kadı doğrudan doğruya bir şikâyet konusu için “mektub” ya da “arz” gönderebilir.¹⁴

Şikâyet Defterlerinde konunun muhatabı çoğunlukla kadı, naip, bir muhafız ya da bir müftüdür. Burada şikâyet defterleri’nin benzerleri olan mühimme defterleri’nden ayırt edici bir özelliği ortaya çıkar. Mühimme defterlerinde hükümlerin muhatapları

12 İnalcık,a.g.m. s.36-39

13 İnalcık, a.g.m. s.35

14 İnalcık a.g.m.s.35

4 birimlerinde hizmet veren görevliler olup, şikâyet defterlerindeki muhatap sayısına göre daha fazladır.¹⁵ Konunun anlatıldığı şikâyet kısmı ve sonunda hükmün verildiği yerde ise şikâyet defterlerinin farklı bir özelliği olarak “ … nâm kimesne arzıhal sunup …”, kalıp bir ifade olarak sıkça karşımıza çıkar. Mühimme defterlerinde görülen

“Hala/Hâliyâ …” şeklinde bir başlangıca nazaran daha çok tercih edilir.¹⁶Bu kalıp ifadelerden bir tanesi de “… nam kimesne gelüp¹⁷… ifadesidir.Konu anlatılıp hükmün emir kısmına gelindiğinde şikâyet defterlerinin başka bir özelliği görülür. Bu hususi özellikmühimme defterlerinin aksine şikâye defterlerinde tekid kısmının az görülmesidir.. Tekid yani tehdit etme birinin talebinden çok emrin bizzat merkez tarafından verildiği durumlarda görülür dolayısıyla daha çok mahalli ve kişisel konularda şikâyetleri içeren Şikâyet defterlerinde az rastlanır¹⁸.Tekid’in aksine Şikâyet Defterleri’nde “… mahallinde şerle görülme¹⁹ …”, “… marifet-i şerle görülme²⁰ …”, Asitane-i Saadete havale olunma²¹ …”, “… rencîde vü remîde olunmama²² …”, “…

men u def oluna²³ …”, “ … Dîvân-ı Humayuna havale oluna²⁴ …” şeklinde kalıp ifadeler yer alır.Hükmün alt kısımda ise hükmün deftere kaydedildiği tarih yazılı olup tarihleme usulü daha sonra ele alınacaktır.

15 Soyer,a.g.t. s.93

16 Soyer,a.g.t.s.93

17 Atik Şikâyet Defteri 14,Hüküm ( Bundan sonra Atik Şikâyet 14 numaralı defterdeki hüküm ifadesi Hk. şeklinde gösterilecektir.) 728, 736,764 vs…

18 Soyer, a.g.t s.96

19 Hk. 18, vs..

20 Hk. 168vs.

21 Hk. 58 vs.

22 HK.73 vs.

23 Hk. 237 vs.

24 Hk 185 vs.

5

14 NUMARALI ATİK ŞİKÂYET DEFTERİNİN İNCELENMESİ

A.ŞEKİL ÖZELLİKLERİ

1.Defterin Fizîki Özellikleri

14 numaralı Atik Şikâyet Defteri kareye yakın ebatlarda 31 cm boyunda, 22 cm eninde, 2 cm kalınlığında dış kapağı ebrulu ciltli, serisinde bulunan diğer defterlere nazaran daha daha az yıpranmış şekilde Başbakanlık Osmanlı Arşivinde 989 numaralı katalogda bulunmaktadır. Defter, serisinde bulunan diğer şikâyet defterlerine nazaran daha küçük ebatta olup gerek kapağı gerek iç sayfaları olumsuz fizikî şartlardan çok etkilenmemiş oldukça sağlam bir şekilde korunmuş dolayısıyla yazıları da bozulmamıştır.

Defterin dış kapağında:“Şikâyet Defteri”, “Min Evâil-i Şevvâl Sene 1101-İlâ Evâil-i Cemâzıyel-evvel Sene 1102” yazmaktadır.

203 yazılı 5 yazısız sayfadan oluşmaktadır. En son hükmün sıra numarası 824’tür.Fakat mükerrer yazılan hükümlerden ve tasnif esnasında yanlış yazılan sıra numarasından ötürü toplam hüküm sayısı 819 olarak tespit edilmiştir. Defterde hükümler arası büyük boşluklar göze çarpmasa da sayfalar ilerledikçe değişen ve belirli bir standardı olmayan boşluklar göze çarpmaktadır. Bazen bu boşluklar iyice daraltılmış ve alt sayfalara sıkıştırılmış yaslanmış şekilde yazılmış hükümler de göze çarpmaktadır.

2.Defterin Diplomatik ve Dil Özellikleri

14 numaralı Atik Şikâyet Defteri Dîvânî yazı türüyle yazılmıştır. Osmanlı Devleti'nde Dîvân-ı Hümâyûn'da alınan kararlar, yazışmalar, fermânlar, berât, buyruldu, hüküm, nişan, vakfiye ve ilâm gibi resmî yazılar bu hatla yazıldığı için "Dîvân’a mahsus" anlamına gelen bu yazı çeşidi ile Dîvân’da yazıldığı için bu adı almıştır.²⁵ Yazı defterin her sayfasında aynı özelliği göstermemiş kimi sayfasında daha kalın tarzda kimi sayfasında da daha ince tarzda yazılmıştır.

25 Mesut Demir, a.g.t. s.1, 8 no’lu dipnot

6 kişinin mevkisine ve görevine uygun” zîde kadruhu, dâme uluvvuhu, dâme mecduhu, dâmet ismetuhavs. gibi dua cümlelerine yer verilmiştir.

Hükümlerde muhatabın ismi genellikle zikredilmemiş olup²⁶ nadiren de olsa isme yer verildiği görülmüştür.²⁷Öncelikle hükmün gönderildiği yer sonra kime yazıldıysa onun mevkisi yazılmış en son “hüküm ki” ifadesine başvurularak asıl konuya geçiş yapılmıştır.

Asıl konuya başlanırken şikâyetin Dîvân’a gelerek mi yapıldığı mektupla mı ulaştığı ya da ne şekilde hükmün Dîvân’a ulaştığı şu örneklerde olduğu gibi anlatılmıştır: “Dâru's-sa‘âdetim Ağası Ahmed Ağa Dergâh-ı mu’allâma arz gönderüp²⁸”, “Âyişe nâm hâtun gelüp²⁹”, “Sinob sâkinlerinden Ahmed arz-ı hâl idüp³⁰”,” İpsala ve Ferecik kādîları mektûb gönderüp³¹”.

Konu anlatıldıktan sonra şikâyetin nasıl çözüldüğü ya da nasıl çözülmesi gerektiğisıkça tekrârlanan: “ mûcebince emr-i şerîf yazılmışdır”, “ mahallinde şer’le görülmek için yazılmıştır”, “vech-i meşrûh üzere amel olunmak için hüküm yazılmışdır”, “ilâmı mûcebince yazılmışdır”, “Âsitane-i Sa‘âdetim'e havale olunmak için yazılmıştır”tarzı kalıplaşmış ifadelerle anlatılmıştır.

Defterde Osmanlı diplomatiğinin karekteristik bir özelliği olarak sıkça Arapça ve Farsça kelimelere dua cümlelerine de yer verilmiştir.

3.Tarihler

Hükümlerin belgeleri tarihlenirken hükümlerin sol alt tarafı tercih edilmiştir. Fî ile başlayıp ilgili ayın onar günlük baş orta ve sonlarını anlatan evail, evasıt ve evahir kelimeleri kullanılmış aylar rumuzlarıyla belirtilmiş en son hicri sene yazılmıştır.

26 Hk. 197 vs.

27 Hk. 41 ve 219

28 Hk. 433

29 Hk. 235

30 Hk. 332

31 Hk. 338

7 bazen olduğu gibi bazen de“101” şeklinde yazılmıştır. Bu gibi kısatılmış tarihlemeler transkribe edilirken baş taraflarına “[1]” şeklinde köşeli parantezli ekleme yapılmıştır.Yine tarihlerin yazımındabazı hatalar göze çarpmaktadır; örneğin defterin 111 ve 112. hükümlerinin tarihleri “10101” olarak yazılmıştır. Yine birkaç hükmün tarihlemesinde sehven yapıldığını düşündüğüm “ Evail-i M Sene 1002” tarihi yer alır.³²Buna benzer bir hata olarak hüküm 253’te yıl olarak 1011 yazılmıştır fakat bu hükmün kendinden önce ve sonra gelen hükümlerin tarihleriyle karşılaştırıldığında 1101 tarihine ait olması gerektiği anlaşılmaktadır. Bu hataların sehven yapıldığı düşünüldüğünden hatalı şekilde transkribe edilmemiş hükmün ait olması gereken yılı yazılmıştır. Bu gibi hatalardan başka iki adet hükümsüz tarih bulunmaktadır ve transkripsiyonunda da tarih alanları boş bırakılmıştır.³³ İki hükmün başlangıcında da

“fî” ibaresinden önce “tahrîren” ifadesine yer verilmiştir³⁴.Bir hükmün ³⁵hangi yıla ait olduğu yazının bozukluğundan ötürü okunamağından ilgili hükmün senesi boş bırakılmıştır.Defterde iki hükmün tarih kısmında da“fi’t tarih-i mezbûr” ifadesi vardır.

Kendinden önceki hükmün tarihiyle aynı tarihi içerdiğini anlatan bu ifadenin ilgili hükümleri 43 ve 262 sıra numaralı hükümlerdir. Sadece bir hükümde tarih günü ile beraber tam olarak verilmiştir.

Defter kapağında yazan; “Min Evâil-i Şevvâl Sene 1101-İlâ Evâil-i Cemâzıyel- evvel Sene 1102”,tarihlemesine uygun olarak 1690 yılı Temmuz ayının başlarından- ortalarından, 1691 yılının Şubat ayı başlarına kadar olan hükümleri içerir.

Burada belirtmek gerekir ki 59 numaralı hükmün tarihi “Evail-i Ş [1]101” olarak yazılmıştır.Bu durum hem defterin kapağındaki tarih aralığına hem de defterin içeriğinde kendinden önce ve sonra gelen hükümlerin tarihlemesine uymamaktakronolojiye aykırı bir durum teşkil etmektedir.Eğer bu tarihi defter hükümlerinin yazılmaya başlandığı ilk tarih olarak kabul edersek defterin kapağında yazan tarihten yaklaşık iki ay geriye götürmemiz gerekir. Yani defterin hükümlerinin en eski tarihi “Evail-i L 1101 “ değil, “ Evail-i Ş 1101” olmaktadır.

32 Hk. 521, 527, 535, 536, 537,538, 539, 540 ve 541

33 Hk. 700 ve 808

34 Hk. 473 ve 532

35 Hk. 540

8 14 numaralı Şikâyet Defteri’nin ilk sayfasında: “Ahkâm-ı Şikâyât der-zamân-ı hazret-i kāimmakā[m]-ı âlî-makām devletlü ve sa‘âdetlü Ali Pâşâ yesserâllahu mâ yeşâ’ ve Re’isü'l-küttâbŞemsi Ahmed Efendi tâle bekāhu fî7 Şehr-i Şevvâli'l- mükrerremSene 1101”, yazmaktadır. Bu ibareden defterin bir Şikâyet Defteri olarak hazırlandığını anlıyoruz.İleride hükümleri okurken de anlaşılacağı üzere genellikle şahsî meselelerin konu edildiği Osmanlı ülkesinin genelini ilgilendiren sorunlardan çok tekil sorunların anlatıldığı bu defterde şikâyetler genel anlamda şu başlıklardan oluşmaktadır:

1.Kişisel Borçlarla İlgili Şikâyetler

Alacak-verecek meseleleri defterin hükümleri arasında bir hayli yer tutmaktadır.

Borcunu ödemeyen bir borçlu³⁶, kimseye borcu olmadığı halde kendisinden alacağı olduğunu iddia edenler³⁷, alacaklının borçludan hakkından fazla para istemesi³⁸, ölen babalarının kimseye borcu olmadığı halde vârislerine borç isnad edilmesi³⁹, verilen borca karşılık borcun aynî olarak ödenmek istenmesi⁴⁰, yine varlıklı birinin şehrin kadısıyla anlaşıp mahkemede kendi lehine karar çıkartıp borcunu ödemek istememesi⁴¹, borcun bir kısmının ödenip bir kısmının ödenmemesi⁴², borç alıp ödemeden kaçanlar⁴³, ölen bir kişiden alacakları olduğunu iddia edip ölenin abisini yalancı şahitler eşliğinde rencide edenler⁴⁴, vârislerin ölen borçlunun borcunu inkar etmeleri⁴⁵ gibi hususlar kayıt edilmiştir.

2. Vergi Konusunda Yapılan Şikâyetler

Devlet adına vergi toplayan tahsîldarların görevlerini suistimâl edip kendi adlarına ve kendi çıkarları için halktan kanun dışı olarak fazla vergi toplamaları çokça şikâyete neden olmuştur. Bazı mütesellimlerin aşiret mensupları ile olan vergi

36 Hk. 1

37 Hk.18

38 Hk.109

39 Hk. 195

40 Hk. 555

41 Hk. 575

42 Hk. 254

43 Hk. 527

44 Hk. 703

45 Hk. 242

9 kadıların halktan fazla vergi alması yine içki satan su yolcu yamaklarından fazla vergi istenmesi⁴⁹, gayrimüslimlerden maliye emrine muhalif vergi tahsîl edilmesi⁵⁰, toplanan öşür ve bennak vergi tahsîldarının tahsîl ettiği paraların üzerinde kaldığı⁵¹, kaza ve köylerde ağnam vergisi toplamakla görevli tahsîldarın halktan haksız yere para toplaması ve üstelik paraları sahiplerine iade etmesine dair emir gönderilmesine rağmen emre uymaması ve halkı zor durumda bırakması⁵², bazı gayrimüslimlerin topladıkları vergileri zimmetlerine geçirmeleri⁵³, mutasarrıfların fazla vergi toplaması⁵⁴, bir vakıf köyünde yaşayan zımmilerden fazla vergi istenmesi⁵⁵,halktan fazla vergi toplayanların engellenmesi⁵⁶, sahte defter uydurularak ahaliden vergi alınmak istenmesi⁵⁷ gibi örneklerin yanında, vergiden muaf olmadıkları halde muaf olduklarını iddia eden köy ahalisi⁵⁸ vergi vermek istemeyen halk⁵⁹ veya bir kişi⁶⁰ gibi hükümler de defterde bir hayli yekün tutmaktadır.

Bir naibin arzı üzerine vergilerini verecek durumda olmayan köylülerin vergiden muafiyetleri⁶¹, vergi verecek durumda olmayandan vergi alınmaması⁶² , Adana beğlerbeğisinin arzı üzerine has arazi vergisini toplamak için bir mütesellimin görevlendirildiği⁶³ gibi örnek hükümler ise vergi konusunda sadece gelen şikâyetden kaynaklı hükümler çıkmadığını şikâyet defterlerinde aslında pek rastlanmadığı türden hükümlerin de yer aldığını göstermektedir.

46 Hk. 24

47 Hk. 46

48 Hk. 53

49 Hk. 64

50 Hk. 105

51 Hk. 137

52 Hk. 142

53 Hk. 149

54 Hk.156

55 Hk. 168

56 Hk. 181

57 Hk. 220

58 Hk. 439

59 Hk. 146, 211, 274 ve 298

60 Hk. 243

61 Hk. 29

62 Hk. 3

63 Hk. 139

10 Defterde yer alan hükümlerden anlaşıldığı kadarıyla eşkıyâlar ve onların faaliyetleri hicri 12. asır başları Osmanlı ülkesi halklarının gündemîni bir hayli meşgul etmekteydi. Yol kesip yolcuların eşyalarını yağmalamalar ⁶⁴ , vergilerin düzenli toplanmasına engel olan faaliyetler⁶⁵, tüccarın malını gasp etmeler⁶⁶,köy baskınları⁶⁷, sefer emrine uymayıp eşkıyalık edenler⁶⁸,halkın üzerinde korku yaratıp mahkemeyi basanlar ⁶⁹ , devlet görevlilerinin de eşkıyâ ile bir olupeşkıyâlık faaliyetlerine katılmaları⁷⁰, aşiretler arasında vuku bulan kavgalar⁷¹ gibi meseleler ve benzeri olaylar Dîvân’a aksetmiş ve haklarında hükümler çıkmış örneklerdir.

4. Vakıflarla İlgili Sorunlardan Kaynaklanan Şikâyetler

Vakıf arazilerinin gelirleri üzerinden zorla ve haksız yere fazladan para alınması⁷², vakıf parasını gasp etme⁷³, vakıf köylerinin tasarrufu hakkında çıkan anlaşmazlıklar⁷⁴, vakıf köylülerinin ellerinde olan vakıf gelirini mütevelliye vermek istememeleri⁷⁵, vakıf köy arazilerine dışarıdan müdahaleler⁷⁶,vakıf taşınmazlarının tasarrufu üzerinde çıkan anlaşmazlıklar ⁷⁷ , evlad-ı vakıf kayıtlarıyla ilgili anlaşmazlıklar⁷⁸,sahte belgeler düzenlenip vakıfta hak sahibi olunmak istenmesi⁷⁹, kiralanan vakıf taşınmazları üzerindeki anlaşmazlıklar⁸⁰, vakfın parasını kendi namına harcayanlar⁸¹, bir vakıf toprağına başka bir vakfın görevlisinin müdahalesi⁸², vakfın arazisinin boş bırakılıp ziraat edilmemesi⁸³, vakıf mütevellisinin vakıf taşınmazlarına

64 Hk. 331

65 Hk. 579

66 Hk 729

67 Hk. 90

68 Hk. 287

69 Hk. 308

70 Hk. 647

71 Hk. 26

72 Hk. 61

73 Hk. 74

74 Hk. 81

75 Hk. 121

76 Hk. 124

77 Hk. 162

78 Hk. 167 ve 178

79 Hk. 183

80 Hk. 212

81 Hk. 314, 348 ve 456

82 Hk. 356

83 Hk. 454

11 yaşanan problemlerin de şikâyetler arasında yadsınamayacak derecede önemli bir yer işgal ettiğini göstermektedir.

5. Kamu Görevlileri Hakkındaki Şikâyetler

Kadı, naip, müftü, mütesellim ya da bir vakıf mütevellisi hakkında da Dîvân’a şikâyetlerin ulaştığını görmekteyiz. Bir kazanin vergilerini gasp ettiği iddiasıyla şikâyet edilen bir kadı⁸⁵, yine dava esnasında bir tarafla işbirliği yaptığı anlaşılan kadılar⁸⁶fazla vergi tahsîl eden mütesellimler⁸⁷, zulmeden voyvodalar⁸⁸, koyunları gasp eden eski bir vali⁸⁹, halka zulmettiği anlaşılan naip⁹⁰,üretilen mahsülü gasp eden zaim⁹¹, vakfa dışarıdan müdahil olan sancak beyi⁹² gibi hükümlerden anlaşıldığı üzere yönetici tabakasından olan kişilerin de reaya tarafından şikâyet edilebildiği bir Osmanlı yönetim sistemi idarenin şeffaflığını ve adalet anlayışına verdiği önemi göstermesi açısından önemlidir.

6. Miras ve Veraset Hakları İle İlgili Şikâyetler

Ölen birinin geriye kalan malları üzerinde hak iddiası⁹³, tereke malları üzerinde vârisler arasında çıkan anlaşmazlık⁹⁴, mirası bölüşemeyen kardeşler⁹⁵, bir vârisin hakkını gasp eden diğer vârisler⁹⁶, yalancı şahit tutarak akrabaların mirasta hak iddia etmeleri⁹⁷, kadı ile işbirliği yapıp miras mallarını gasp edenler⁹⁸, bir annenin bazı kişilerin kışkırtmasıyla kızıyla miras yüzünden anlaşamaması⁹⁹, tereke vârisler arasında bölüşülmüşken sonradan birinin çıkıp tereke hakkını istemesi¹⁰⁰ ölen bir defterdarın

84 Hk . 466

85 Hk. 23,53, 80 ve 83

86 Hk. 557 ve 572

87 Hk. 24 ve 40-M

88 Hk. 5, 36 ve 373

89 Hk. 40

90 Hk. 63

91 Hk. 97

92 Hk. 99

93 Hk. 59 ve 72

94 Hk. 237

95 Hk. 396 ve 506

96 Hk. 450

97 Hk. 520

98 Hk. 557

99 Hk. 652

100 Hk. 756

12 emâneten tutan amcanın yeğenine ait olan malları inkar etmesi , seferde ölen birinin mallarına el koyma ¹⁰³gibi hükümler de miras meselesinin şikâyetlere konu olduğunu göstermektedir.

7. Diğer Konulardaki Şikâyetler

Yukarıdaki başlıkların içerdiği konular dışında defterde çok çeşitli konularda da hükümler yer almaktadır. Çeşitli konularda iftiraya maruz kalanlar¹⁰⁴ bazı mukataa gelirlerinin tasarruf hakları¹⁰⁵, su ve su yolları konusunda yaşanan anlaşmazlıklar¹⁰⁶, yeniçeri olduğunu iddia edip sefer emrine uymayanlar¹⁰⁷ vs…

Defterde dikkati çeken bir husus da Hicri 12 asrın başlarında Manisa’ya bağlı Adala ve yöresinde yaşayan halkın, kadıları Nasuh, müftüleri Yahya ve Bölükbaşı Mustafa’nın zulmüne maruz kalmalarıdır. Defterde tam sekiz hükümde mezkur kişilerin zorbalıkları, halkın malını gasp etmeleri, reayaya olan bitmek bilmeyen türlü türlü eziyetleri anlatılmıştır.¹⁰⁸ İlgili yöneticilerin tavırlarına karşı Dîvân, Manisa müftüsü ve kadısına mübaşir nezdinde hükümler göndererek çözüm bulmaya çalışmıştır. Yine buna benzer olarak halkı da Hicri 12. Asrın başlarında voyvodaları Recep’in zulmüne maruz kalmış bu konu da üç ayrı hükümde defterde zikredilmiştir¹⁰⁹.

Burada, miladî 1690 yılında o günkü adıyla Zülkadiriyye bugünkü idarî taksimatta Osmaniye’nin Kadirli kazasında yaşayan Ayşe’nin yaşadığı dramı da ayrıca zikretmek gerektiği kanısındayım¹¹⁰.

101 Hk. 641

102 Hk. 690

103 Hk. 691

104 Hk. 17, 101, 321, 405, 541 ve 760

105 Hk. 130, 134, 193, 199

106 Hk. 163, 196, 206, 251, 466, 507 ve 612

107 Hk. 287, 486 ve 546

108 Hk. 646, 647, 648, 651, 654, 655, 658, ve 662

109 Hk. 5, 9 ve 36

110 Hk. 218

13 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul 2010.

DEMİR, Mesut,(1686-1687) (h.1097-1098) Tarihli Atik Şikâyet Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.

EMECEN, Feridun, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan Devlet Ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.

İNALCIK, Halil, “Şikâyet Hakkı: Arz-ı hâl ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, İstanbul 1988.

KAVAK, Ayşe, 12 Numaralı Mühimme Zeyli (1117/M.1705),(İnceleme-Metin), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul 2014.

TUĞLUCA, Murat, Osmanlı’da Devlet-Toplum İlişkilerinin Açık Alanı: Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi (1683-1699), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 2010.

SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Ankara 2006.

SOYER, Emel, 17.yy. Osmanlı Bürokrasisi’ndeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.

T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: Osmanlı Yer Adları, I, RumeliEyaleti (1514-1550), Ankara, 2013.

T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: Osmanlı Yer Adları II AnadoluKaraman Rum Diyarbekir Arap ve Zülkadiriye Eyaletleri (1530-1556), (Şam ve Halep dahil), Ankara, 2013.

14

HÜKÜM ÖZETLERİ

Hüküm: 1

Aksaray’da sancak beyliği yapmış olan ve hala Aksaray’da yaşayan Ahmed’ten Ömer’in alacağının tahsîl edilmesi

Hüküm: 2

Kayseri’de Ali Cafer zâviyesinin zâviyedarı İbrahim’in fazla vergi talebiyle rencide edilmemesi

Hüküm: 3

Seferihisar’a bağlı Engebecik köyünden Hüseyin’den fakirliğinden ve özründen dolayı vergi alınmaması

Hüküm: 4

Livane kazasına bağlı Makarra? köyünden Osman’ın evini basan ve eşyalarını çalanların bulunup gereken cezanın verilmesi

Hüküm: 5

Sultân Selim Han vakfına tabi Honaz kazası ahalisinden Denizli voyvodasının haksız yere para alması üzerine alınan paranın sahiplerine iade edilmesi hakkında

Hüküm: 6

Hudâvendigâr Sancağı Kirmasti nahiyesinden Uzgur köyünün İsa Bey Vakfı’na ait olduğunun iddia edilmesi üzerine köyün Eyüp Ensari Vakfı’na ait olduğunun Defter Emîni Hüseyin'in arzıyla ortaya çıkması üzerine ortaya çıkan kayda göre amel olunması

15 İstanbul'da sakin Hıristoyan adlı gayrimüslîmin ortağı İstemad’ın vekilleriyle olan borç davası hakkında

Hüküm: 8

Menzilci Halil’in görevinden ötürü alacağı olup alacağının ödenmesi için verilen hüküm

Hüküm: 9

Denizli voyvodası Recep’in Sultân Selim Vakfı’na tabi Honaz kasabası ahalisinden fazla para alması ve mahkemede halka zor kullanması üzerine davanın görülüp haksız alınan paraların iadesi

Hüküm: 10

Uluborlu kadısı Fevzi Hüseyin’in halktan kendi adına para toplaması üzerine davasının görülmesi

Hüküm: 11

İstanbul’da Fettah Kethuda Vakfı malından hak iddia edenler hakkında vakıf mütevellisi Ayşe Hanım'ın şikâyeti üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 12

Halep’te kasapların hayvanlarını öteden beri kestikleri yerlerde kesmeyip başka mahallerde kesim yapmaları üzerine bunun engellenmesi hakkında

Hüküm: 13

Mütevelli Mustafa’ya borcu olan Recep’in vefat etmesi üzerine borcun tahsîli

16 Kefe nazırı Seyyit Mehmed’in vazifesine karışan yeniçerilerin müdahalelerinin engellenmesi hakkında

Hüküm: 15

Rişvan aşiretinden Hüseyin’in borcunu tahsîl edememesi üzerine davanın gönderilen mübaşir tarafından görülmesi

Hüküm: 16

Birgi kasabasında Ataullah Efendi (İmam Birgivi) medresesi müderrisi Şeyh Mehmed’in mütevelli Abdurrahman hakkındaki şikâyeti

Hüküm: 17

Biga’da bazı kişilerin haksız yere suçlanarak haklarının ellerinden alındığı ve bu kişilerin masum olduğunun ahalinin şehadetiyle sabit olduğu anlaşıldığından davanın bu minvalde görülmesi

Hüküm: 18

Yenişehir’den bazı kişilerin kimseye borçları olmadığı halde Tırhala kazasından bazı kişilerin bunlardan hak iddia etmeleri üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 19

Zile’de Kırıklu kabilesine mensup bazı kişilerin sipahi olduklarını iddia edip halka zulmetmeleri üzerine bu kişilerin zorbalıklarının önlenmesi

Hüküm: 20

Zile’de Kırıklu kabilesi kethudası Ali’nin malını gasp eden ve sipahilik iddiasında bulunan Üzeyirverdi’den şikâyeti ve davanın şerle görülmesi

17 Rodosçuk’a bağlı Sekbanlu ve Silivri’ye bağlı Sineklü köylerinin mahsüllerinin toplanmasına dışarıdan müdahil olan Süleyman’ın müdahalesinin engellenmesi

Hüküm: 22

Çekline kazasına bağlı Alışma? karyesinden Hüseyin’in malını çalanlardan mallarının geri alınması hakkında

Hüküm: 23

Tırhala kazasının vergilerini toplayan Abdi’nin vergileri gasp eden kadı Abbas’ı şikâyeti

Hüküm: 24

Rişvan Cemaati ahalisinden Sivas mütesellimlerinin fazla vergi almaları üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 25

Mehmed’in Üsküdar’da MuradHoca Vakfının mütevellisi Mahmut’ta olan alacağı hakkında

Hüküm: 26

Sürümçeli Kürt eşkıyâsının Rişvan aşireti ahalisine yaptıkları yağma ve talanlarının önlenmesi hakkında

Hüküm: 27

Kendi halinde yaşayan Yasin’den zorla para alan zabit Mehmed ve yardımcısı Halil’in zorbalıklarının önlenmesi

18 İstanbul’da Harmuti Mehmed Paşa’nın hizmetinde olan Hasan’ın vefat etmesi üzerine ondan alacağı olan Mustafa’nın alacağını vekilinden istediği, vekilinin de borcunu ödememesi üzerine borcun tahsîli hakkında

Hüküm: 29

Ergani’ye bağlı Burştak? köy halkının vergilerini verecek durumda olmadığını belirten kaza naibi İbrahim’in arzı üzerine mezkur köy ahalisinin vergilerden muafiyeti hakkında

Hüküm: 30

Burusa’da Sultân Murad Han Evkafı köyleri Çalı ve Balıklı ahalisinden zorla para alınmaması

Hüküm: 31

Haseki Sultân Vakfı mütevellisi İsmail’in yetimlerine vasi olan müderris Ahmed’den haksız yere para alınması davasının görülmesi

Hüküm: 32

Müderris Ahmed’in vefat eden İsmail’in yetimlerinin vasisi iken hissesine düşen hakkının ödenmemesi üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 33

Vezîr-i Azam Mustafa Paşa’nın telhiscisi İsmail’in alacağı hakkında Hüküm: 34

Haseki Sultân Vakfı mütevellisi Ahmed’in Kudüs mutasarrıfı Murtaza’dan alacağı hakkında

19 Sultân Selim Han Vakfı köylerine Denizli voyvodasının haksız müdahalesinin engellenip köylülerin rencide edilmemesi

Hüküm: 37

Alanya kazasına bağlı Marulya köyünden Seyyit Mehmed’i yaralayıp eşi Ayşe’yi de katleden kişilerin suçları sabit olur ise kaleye haps edilmeleri durumun da İstanbul’a bildirilmesi

Hüküm: 38

Neslihan Hatun’un kocası Mehmed’ten nafakasını alamaması üzerine davanın şerle görülmesi

Hüküm: 39

Şatırbaşı Halil’in hazinedarı Mustafa Çavuş’un vârislerinden alacağının tahsîl edilmesi hakkında

Hüküm: 40

Ömer’in koyunlarını gasp eden eski Diyarbakır valisi Ahmed Paşa hakkındaki şikâyetinin davasının görülmesi

Hüküm: 40-mk.-

İsakçı kazası ahalisinden haksız yere para alan eski İsakçı mütevellisi Ahmed’in zorbalığının engellenmesi

Hüküm: 41

Rodosçuk’dahali hazırda bir mumhane olup başka mumhane ihdas edilmemesi hakkında

20 Mustafa’nın vefat eden kardeşi Ali’nin çifliklerini basan zorla parasını ve hayvanlarını alan Derviş ve Mirza hakkında şikâyeti üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 43

Sulhü bozanlar hakkında verilen fetvâ hükmü Hüküm: 44

Kırıklu kabilesi fukarasının kethudaları Ali’den memnûn oldukları halde Ebi Talip’in kethudâlığı üzerine alması münasebetiyle hangisi ahaliye faydalı ise onun kethudâ olması hakkındaki hüküm

Hüküm: 45

Alucı Cemaatinden Ali ve İbrahim’in mallarını gasp edenlerin bulundukları yerde davalarının görülüp tekrâr şikâyet olunmaması hakkında

Hüküm: 46

Zile’de Ballı kabilesinden fazla vergi talep eden voyvodaları vekili Mahmut’un haksız yere para aldığı doğru ise bunun engellenmesi

Hüküm: 47

İbrahim’in eşini alıkoyan Köle Süleyman’ın davasının görülmesi Hüküm: 48

Harmuş Mehmed Paşa’dan alacağı olanların şikâyetleri üzerine davanın görülmesi

21 Hasan Çavuş’un mahsulünü zorla alan Ali Fakih oğlu Hasan Ağa’nın Hasan’ın hakkını vermesi için maliyeden emir verilmesine rağmen emre uymaması üzerine mübaşir Hüseyin’in nezdinde davanın Edirne’de görülmesi

Hüküm: 50

Şaban’ı öldüren eşkıyâların davalarının görülmesi ve fesatları sabit olursa durumun Edirne’ye arzı

Hüküm: 51

Kars ve Erzurum beylerbeyisi Osman’ın mektubu uyarınca Hacı Yakup ve İbrahim’in evini basıp kızını kaçıran Osman hakkındaki davanın görülmesi

Hüküm: 52

İstanbul’da ölen zımminin mülkünün borcuna karşılık Muiddin oğlu adlı mütevellinin elinde olan vakfın ipotek edildiği

Hüküm: 53

Drama kadısı Şaban’ın halktan fazla vergi alması üzerine hakkındaki davanın görülmesi

Hüküm: 54

Hüseyin’in ölen kardeşinin oğlu Hüseyin’den kendisine intikal eden eşyalarını gasp edenler hakkındaki şikâyeti üzerine davasının görülmesi

Hüküm: 55

Ali’nin alacağını tahsîl etmeden borçluların vefat etmesi üzerine davasının mübaşirle görülmesi

22 Kağızman mahkemesi sahiplerinin iltizam ettikleri paraların bir kısmını kendi zimmetlerine geçirip hak iddia etmeleri üzerine ellerlinde kalan paranın tahsîl edilmesi

Hüküm: 57

Müteveffâ Şehit Mehmed Paşa’nın Harameyn-i Şerifeyn Vakfınavakf eylediği malı gasp eden eşkıyâlardan çaldıkları malların geri alınması hakkında

Hüküm: 58

Akseki’de mutasarrıf olan Mahmut’un tasarrufunda olan köyünü zabt eden Mahmut adlı kadıdan şikâyeti üzerine davasının Asitane’de görülmesi

Hüküm: 59

Mümine Hatun’un ölen kardeşi Hüseyin’in mirası üzerinde hak iddia edenler hakkındaki şikâyeti

Hüküm: 60

Nurullah’ın fetvâcılıktan alınması hakkında Hüküm: 61

Mütevelli Ahmed’in Bursa‘daki vakfının gelirlerinden fazla vergi tahsîl edildiği anlaşıldığından alınan paralarının vakfa iade edilmesi

Hüküm: 62

Şehzade Sultân Murad Han Vakfı’na ait yerlere müdahale eden yörüklerin davalarının görülmesi

Hüküm: 63

Halka zulmeden Malkara naibi Abdülkadir’in naiblikten azl edildiği

23 İstanbul’da içki imal eden su yolcu yamaklarından Ariton’dan fazla vergi alınmaması

Hüküm: 65

Mahmut’un menzîlini basan eşkıyâların gasp ettikleri eşyaların çavuş marifetiyle geri alınması

Hüküm: 66

Karasu menzîlcisi Veli’yi rencide edenlerin davalarının görülmesi Hüküm: 67

Ebubekir’in yetimlerinin çalınan mallarının sahibine iade edilmesi hakkında Hüküm: 68

Kurt Ahmedli köyünde yeniçerilik iddiasında bulunup dirlik sahibi olduklarını iddia edenlerin iddiaları doğru olmayıp bu gibilerin reaya zümresine geçirilip haklarında buna göre muamelede bulunulması

Hüküm: 69

Yusuf’un tasarrufunda olan ve naibine zabt ettirdiği Adilcevaz kazasına müdahale etmemesi için Van kadısına yazılan hüküm

Hüküm: 70

Mehmed’inparasını zorla alan Seyyit İbrahim’in aldığını geri vermesi ve davasının görülmesi

Hüküm: 71

Üsküdar’da Ebu Gussari Mahmut Vakfının tevliyet ve nezâret kayıtları hakkında

24 Güzin’in kocasından kalan mirası üzerinde İmam İvaz adlı kişinin hak iddia etmesi ve Naip Hasan’ın davayı görmemesi üzerine davasının görülmesi gerektiği hakkında hüküm

Hüküm: 73

Mehmed’in yaptırdığı cami ve tekkenin tevliyeti hakkında Hüküm: 74

Esmehan Sultân Vakfı parasını zimmetinde tutan ve parayı vermeyen Osman’dan vakıf parasının tahsîl edilmesi

Hüküm: 75

Vefat eden Ahmed Paşa’nın Malkara’da bulunan malını satan kethudâ Hacı Mehmed Bey hakkındaki şikâyet

Hüküm: 76

Ardahan’da Hasan’ı darp edip yaralayanlarla ilgili davalarının görülmesi Hüküm: 77

Ardahan Sancağını vekaleten üzerine alan Seyyit Ali’yi darp edip yaralayanlar hakkında Ahılkelek Sancağı Beyi’nin şikâyeti üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 78

Üsküdar’da Ensari Mahmud Ağa Vakfı mütevellisi Sinan’ın vazifesine müdahele edilmemesi

Hüküm: 79

Edirne’de vefat eden Kebeci Ahmed’in malını vasilerine vermeyip mal üzerinde hak iddia edenlerin davasının görülmesi

25 Ankara’da Hammâmcı Ahmed Çelebi Vakfının malını gasp eden Ankara kadısı hakkındaki şikâyet davası

Hüküm: 81

Kırşehir’de Tayran vakıf köyünün tasarrufu hakkında çıkan anlaşmazlık hakkında

Hüküm: 82

Hasan’ı yaralayıp malını çalanlar hakkındaki davanın görülmesi Hüküm: 83

Fere kadısından alacağı olan Başkapıcı Hacı Mustafa’nın arzı üzerine davasının görülmesi

Hüküm: 84

Vefat eden tersane emîni Halil Efendi’den alacaklı Birecik Sancak Beyi Mehmed’in arzı hakkında

Hüküm: 85

Üsküdar’da Ensari Mahmut Ağa Vakfına borcu olan Mehmed Efendi’nin borcunu taksitler halinde ödemek istemesine binaen bunun kabul edilmesi ve hüccete göre amel olunması

Hüküm: 86

Ankaravi Mehmed Efendi Vakfında satılagelen kahvenin başka bir mahalde satılmaya başlaması şikâyeti üzerine davanın görülmesi

26 Safiye ve Saliha’nın babalarının kölesi Yusuf’u başkasına satan Mehmed’den şikâyetleri

Hüküm: 88

Tüccar Ali’nin kardeşindezorla para alan İstanbul gümrük emîniAli’den aldığının geri alınıp davasının görülmesi

Hüküm: 89

Kayıp olan Dimo ölü bulunup katili de bilinmediğinden davanın mahallinde görülüp İstanbul’a arzı

Hüküm: 90

Buruki aşiretine mensup bazı kişilerin köy basıp halkın malını yağmalamaları üzerine eşkıyâlıklarının önlenmesi

Hüküm: 91

Atnaş adlı gayrimüslîmin kimseye borcu olmağı halde kendisinden alacakları olduğunu iddia edenler hakkındaki şikâyeti

Hüküm: 92

Samsad kazasında Kirir? köyünü basan eşkıyâların yakalanıp bulunduğu yerde davalarının görülmesi

Hüküm: 93

Ekrad taifesinden bazılarının Adıyaman’da Topal Hasan köyünü basıp eşkıyalıkta bulunmaları üzerine bunların engellenmeleri

27 Yeniil Türkmeni Kara Şeyhlü Cemaatinin haksız yere mallarına dokunulup rencide edilmemeleri

Hüküm: 95

Bozkoyunlu Cemaati’nden Ağça’nın haksız yere öldürülmesi üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 96

Malkara’da Vezîr-i Azam Mustafa Paşa toprağı köyüne müdahale eden kışlak ve ağıllarını yakanlar hakkında Bağçe-i Hassa Ustalarından Mustafa Usta‘nın şikâyeti üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 97

Aydında Zaim Ramazan’ın topladığı mahsülün bir kısımını zorla üzerine geçirmesi üzerine elinde olan malın tahsîl edilmesi

Hüküm: 98

Ömer ve Ferhat’ın öteden beri tasarruflarında olan hisse ve arsalarına fuzûlî müdahale olunmaması

Hüküm: 99

Kudüs’te Davut peygamber vakfı gelirinden fazla para isteyen Gazze Sancak beyinin müdahalesinin engellenmesi

Hüküm: 100

Birecik Sancağı hassının mahsülünün fuzûlî zabt edilmesine binaen zabt edenden kanun üzere mahsulun alınması

28 Hasan ve Mehmed’e yapılan iftira hususundaki davanın görülmesi

Hüküm: 102

Sarı Derviş Ağa’da alacağı olan İsmail’in davasının görülmesi Hüküm:103

Konya’da Naip Abdülkerim’in halktan zorla para aldığının bildirilmesi üzerine davasının görülmesi

Hüküm: 104

Mangalya’daki cami civarında meyhane işleten gayrimüslîmin bu işten men edilmesi

Hüküm: 105

İznik’teki gayrimüslimlerden maliye emrine muhalif içki vergisi alınamaması Hüküm: 106

Halktan kendi namına para palan Mirka köyü kethudâsı hakkındaki şikâyetin görülmesine dair

Hüküm: 107

Hasanağa köyünde vakıf mallarına dışarıdan müdahale edenlerin müdahalelerinin engellenmesi

Hüküm: 108

Vezîr-i Azam müteveffâ Süleyman Paşa evlatlarının çiftliğini zabt eden Yeniçeri Ağası Mahmut Paşa hakkındaki davanın görülmesi

29 Osman’a borçlu olan Sinan ve Fazlulluh’tan Osman’ın alacağından fazla para istemesi üzerine Osman’ın aldıklarının iadesine dair

Hüküm: 110

Eflani Bolu kazasının vergilerini toplamaya memur olan Osman’ın uyarılmasına rağmen halka zulmetmeye devam etmesi üzerine durumunun Edirne Divanı’na bildirilmesi

Hüküm: 111

Vezîr-i Azam müteveffâ Süleyman Paşa’nın mirası hakkında Hüküm: 112

Osman’ın borçlusundan hakkından fazla para almasına dair Hüküm: 113

Vezîr-i Azam müteveffâ Süleyman Paşa’nın Silivri’deki mirası hakkında Hüküm: 114

Hacı Veli’nin borcunu ödemeyen Penaki hakkında açtığı davaya dair Hüküm: 115

İstanbul’da Atik Ali Paşa Vakfı’nın Ebi Eyyüp Ensari Cami civarındaki taşınmazlarına Ebi Eyyüp Ensari Vakfı mütevellisinin müdalahalesine dair

Hüküm: 116

Sinan Paşa Vakfı mütevellisi Mustafa’nın vakıf malını üzerinde bulundurduğuna dair Hacı İbrahim’in şikâyeti davası

30 Zevcine borcu olan Ahmed’in borcuna karşılık malına haksız yere el koyan oğlu ve zevci hakkındaki davasının görülmesi

Hüküm: 118

Durmuş’un evini basıp eşyalarını çalan ve iki oğlunu yaralayan Civanşur Cemaati eşkıyâlarının yakalanıp davalarının görülmesi

Hüküm: 120

Mehmed’in çifliğindeki malları satan Hüseyin’den zimmetindeki paraların alınması

Hüküm: 121

Balı Bey ve Karakadı vakıf köylerinin üzerlerinde kalan vakıf mallarını vermek istemediklerine dair davalarının görülmesi

Hüküm: 122

Vefat eden Ayşe’nin yetimlerinin malını gasp eden Hacı Hüseyin’in mallara müdahalesinin engellenmesi

Hüküm: 123

Rodosçuk’ta vefat eden askerlerin mirasları hakkındaki muamelenin Mehmed’e verildiğine dair hüküm

Hüküm: 124

Ferraş Murad zâviyesi vakıf köyleri arazisine dışarıdan müdahale edilmesi üzerine müdahalenin engellenmesi ve vakfın defter kayıtlarına muhalefet edilmemesi

31 Vefat eden Vezîr Osman Paşa’nın yetimlerinin vasisi Seyyit İbrahim’in üzerinde yetim malı kalmadığına dair hüccet verilmesi

Hüküm: 126

Bazı gayrimüslümlerin bazı işleri için harcadıkları paraları tekrâr zorla geri aldıklarına dair hüküm

Hüküm: 127

(…)

Hüküm: 128

Hindiler tekkesi şeyhi öteden beri tekke içinden seçilir iken iken bu sefer tekke dışından birinin şeyh olması üzerine açılan davanın görülmesine dair

Hüküm: 129

İhlivne kalesi muhafızları olan yeniçerilerin Gümülcine mukatasından olan haklarının voyvoda tarafından düzenli bir şekilde verilmesi gerektiği

Hüküm: 130

Halep’te Boyahane mukataası gelirlerinin tasarrufu hakkında Hüküm: 131

Samsat nahiyesinden Ali’nin zabitlik görevi olmadığı halde halkın malını gasp ettiğine dair davanın görülüp fukaranın hakkının verilmesi

Hüküm: 132

Konya’da naip olan Abdülkerim’in meşayıhten ve halktan aldığı vergi ve paralara dair

32 Hasan’a babasından kalan malları habersiz yere gasp edip satan Mustafa Paşa hakkındaki davasının fetvâya göre görülmesi

Hüküm: 134

İbrahim’in İzmir’deki meyve mukataalarının zabitliği hakkında Hüküm: 135

Hacca giden Ankara naibi Mehmed’in yerine naip atanmasına dair Şeyhülislam Feyzullah’ın ilamı

Hüküm: 136

Abdüsselam bin Musa’nın Trablusgarp’ta nekabet görevine atanmasına dair Hüküm: 137

Biga sancağı köylerinden alınan öşür ve bennak vergilerinin kanun ve deftere göre alınıp kimsenin uhdesinde vergi kalmaması gerektiğine dair

Hüküm: 138

Silahtar Ağası oğlu Ali’nin Mustafa’nın evini basıp eşyalarını yağma edip cariyelerine el koyması üzerine davasının görülüp durumun Edirne’ye arzı

Hüküm: 139

Adana’daki has arazi vergilerinin kanun ve defter mucebince Adana beylerbeyinin görevlendirdiği mütesellim tarafınfan tahsîl edilmesine dair

Hüküm: 140

Eyüp’te Cami-yi Kebir mahallesinde sakin Fatma’nın evlad-ı vakıfdan olan bahçesine Hatice’nin taarruzu hakkında

33 İzzeddin Cemaati kethudâsı Mehmed’in halkın elindeki malı gasp etmek istemesi üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 142

Silistre’den Mustafa’nın halktan haksız yere topladığı vergileri halka geri vermesi emredilmesine rağmen buna uymayıp halkı zor durumda bırakması üzerine Mustafa’nın elindekilerin alınması

Hüküm: 143

Bazı işleri için Van’a gitmekte olan Mustafa ve Ahmed’e engel olunmaması Hüküm: 144

Eflani Bolu ahalisine zulmedip malları üzerine konup, kazanın vergilerini toplamaya gelen memurlara engel olan Osman’ın davasının görülüp zulmü sabit olursa durumunun Edirne’ye arz edilmesi

Hüküm: 145

Ferraş Murad zâviyesi vakfı malına müdahale eden Monla Halil’in engellenip vakıf malının mütevelliye iadesi

Hüküm: 146

Ziştovi hassı ahalisinin vergilerini eksik ödemeleri üzerine ahaliden meşru ölçüye göre verginin tahsîl edilmesi

Hüküm: 147

İstanbul’da Piri Paşa Hanı’nda vakıf malı olan boş ve yıkık odaların tasarrufu hakkında

34 Ahyolu, Vize, Pınarhisarı ve Saray kazalarındaki koruların keresteleri tersane mühimmatı için kullanıldığından korulara dışarıdan müdahalenin engellenmesi

Hüküm: 149

İstanbul’da Parsenim, Arton ve Bağtasar adlı ermenilerin cemaatlerinden topladıkları vergileri zimmetlerinde geçirdiklerinden bunların ellerindeki paranın alınıp sahiplerine verilmesi

Hüküm: 150

Ali’nin kardeşi Mahmut’u ve Ömer Veli’yi katl edenlerin yakalanması Hüküm: 151

Piri Paşa Hanında çıkan yangından ötürü kullanılamayan odaların vakıf mütevellisince yaptırılmasını isteyen Hacı Mehmed’in davasının görülmesi

Hüküm: 152

Abdülbaki Paşa Vakfı mütevellisi Mustafa’nın vakfın malını gasp eden köy halkı hakkındaki şikâyetinin görülmesi

Hüküm: 153

Eflani kazasından Tuğcu Osman’ın vergi memurlarına ve halka zulmü doğru ise durumunun Edirne’ye arzı

Hüküm: 154

Ümmü Gülsüm Hatun’un vefat eden kocası Recep’in vakıf arazisi üzerine inşa ettiği bina üzerinde vakfın mütevellileri ile yaşadığı anlaşmazlık hakkında

35 Bursa’da Hüdavendigar Gazi Vakfı zâviyelerinin hak sahipliği hakkında çıkan anlaşmazlığa dair

Hüküm: 156

Mutasarrıf Ali’nin Eflani Bolu ve Bolu ahalisinden vergiden ziyade para toplayıp halkın mallarını gasp etmesi üzerine zimmetindeki malların alıverilmesi

Hüküm: 157

Sultân Hüdavendigar Gazi Vakfı gelirlerine el koyan Ali’nin bu işten men edilip elindeki malların alıverilmesi

Hüküm: 158

Maraş mütesellimliğinin Süleyman’a verildiği Hüküm: 159

Kudüs Patriği Avanis’in Şah Nazar adlı ermeni ile alacak verecek davalarınin hakla görülmesi için ferman yazıldığına dair

Hüküm: 160

Şam mutasarrıfı Vezîr Mustafa Paşa’nın hassının zabiti Mehmed’in elinde kalan parayı vermemesi üzerine paranın Mehmed’ten alınması için yazılan hüküm

Hüküm: 161

Malı çalınan Şeyh Osman Keşfi’nin davasına dışarıdan müdahale edilmemesine dair

Hüküm: 162

Kasımpaşa’da vakıf mallarına konan Seyyit Gazanfer hakkında vakıf sahibeleri Şerife Ayni ve Şerife Emetullah Hatunların şikâyetlerinin görülmesi

36 İstanbul’da Ali Paşa’nın bina eylediği hammâmın suyuna Mimar Sinan Vakfı bostanının mütevellisi müdahale edip suyun hepsini bostana akıtmak istemesiyle Mimar Sinan Vakfı mütevellisinin üzerine gidilip bu işten men edilmesine dair yeniden emir ve fetvâ yazıldığına dair

Hüküm: 164

Aydın müteselliğini alan Mehmed’in topladığı paranın bir kısmını mutasarrıf Ebubekir’e vermemesi üzerine Mehmed’in yerine başkasının tayin edilmesi hakkında

Hüküm: 165

Seyyit Yahya Vakfı malına el koyanlara müdahale edilmesi gerektiği hakkında Hüküm: 166

Müteveffâ Şeyhülislam Minkarizade oğlu Abdullah’ın Kuran öğrenmek üzere medreseye vakfettiği kitaplarına zevcinin el koymasına üzerine davanın görülmesi

Hüküm: 167

Hasan Ağa köyünde evlad-ı vakıf kaydını kadı arzıyla bozdurup vakfa gadr eden Ayşe’nin kocasının müdahalesinin önlenip durumun arzı

Hüküm: 168

Darulhadis Vakfı köyü olan Üsküp köyü gayrimislimlerinden fazla vergi talep edilmesi üzerine köylüden deftere göre vergi alınması için yazılan hüküm

Hüküm: 169

Kaza halkından topladığı vergiler haricinde halktan kendi için para alan Bosnevi Ali Ağa’nın davasının görülmesine dair Silistre kadısına hüküm