Dil Meclisleri

ِةجغُّللا ُسِلاججمَ

Dil Meclisleri

جييِوْحَّنلا نِم ٍةجعاجججَ جعجم ِنِِزالما ناجمْثُع ِبِأ ُسِلْجمَ

1

َخ ٌمِئاَقو ٌءاَدِتْبِا ٌدْيَز ،"ٌمِئاَق ٌدْيَز" َتْلُ ق اَذإ :اوُلاق .ُهَُبَ

"ٌمِئاَق ًادْيَز َّنإ" َتْلُ ق اَذإَف :ولاَق في َّنإ َتْلِمَع ،

َيِقَبو ِءاَدِتْبِلاا في ُلَمْعَ ت لا َّنإ َّنَِلِ ؛ِهِلاَح ىلَع َُبََلخا

اَذَهَو .ِءاَدِتْبِلاا َُبََخ اَهََُبََخََف ،َِبََلخا .ّيِئاَسِكلا ُبَهَْذََم

ُِبَْخَأ :َلاَقَ ف ْمَُلََأَس َُّثُ .ٌأَطَخ اذَهَ :َناَمْثُع وبَأ َلاَق اولاَق ؟ْمُكَُدْنِْع ْتَبََصََنَ َِلِمَ َّنإ ْنَْع ِنِيو

َشُم اََّنََِّلِ : ٌةَهَّ بَ

ٌدْيَز ،"ٌمِداَق ًادْيَز َّنإ" ْمُتْلُ ق اذإَف :ْمَُلَ َلاَق .ِلْعِفلِبِ

َم ُهَّنََأ َنََدْنِْع : اولاَق ؟اذاَم ُهَّنَإ ْمُكَُدْنِْع اَمَف :َلاَق .ٌمَّدَقُم ٌلوُعْف

َبََس ٌمِداَق َْيَْبو َّنإ َْيَْبََ ف :َلاَق .َّنإ :اوُلاَق ؟ِهيِف ُلْعِفلا .لا :اوُلاَق ؟ٌب

َق ًلاْعِف ْمُتْ يَأَر ْلَهَ ف :َلاَق ْعَفْرَ ي َْلِمَو َبَصََنَ ُّط

ِم َلاَخ ْعَفْرَ ي َْلِمَ اذإ َلْعِفلا َّن ِلِ ،ٌلاَُمُ اذَهَ :اولاَق ؟ًائيَش : َلاَق .ِلِعاَفلا نْ

ُءيشلا َف ِلْعِفلِبِ َهِّبَُش اذإ يِغَبَْ نَْ ي لاَف

َ ف َكِلَذََكُ َناَكُ ْنإ ُهَّنََلِ ؛َعَفْرَ ي لاو َبِصَْنَْ ي ْنأ ُم َوُهَ َسْيَل

َنَ ِملاَكلا في َلْعِف لا هَّنََِلِ ،ٍلْعِفِب ًاهَّبََش .ْعَفْرَ ي َْلِمَو َبَصَ

َشلما ِفوُرُلحا في ُبِجَيَ ف :ْمَُلَ َلاَق .ُبَِيَ اَذََكُ ْلَجَأ :اوُلاَق ُبوصَْنْلما ُمْسِلاا َنوُكَت ْنأ ِلْعِفلِبِ ِةَهَّ بَ

ِةَلِزْنَِْبِ ُهَدْعَ ب

َُبََلخا َنوُكَيو ِلوُعْفلما ا اذَهَ َنوكَي َّتَّىَح ِلِعاَفلا ِةَلِزْنَِْبِ

.ًاهَّبََشُم َسْيَلَ ف َّلاإو ،ًاهَّبََشُم ُفْرَلح

َلخاو ِمْسِلاا في ُلَمْعَ ت اَِتِاَوَخَأو "َّنإ" َّنَأ ْمُهَمَزْلَأَف ِمَّدَقلما ِلوُعْفلما ِةَلِزْنَِْبِ ُمْسِلاا ،َِبَ

. ِلِعاَفلا ِةَلِزْنَِْبِ َُبََلخاو ،

َِيَ ْمَلَ ف َلاَكلا مُهَمِزَلو ،ًاصَيَِمُ ِهِريدْقَ ت نَْع َنوّيِوْحَّْنْلا ِد .َم

َمْسِلاا ِتَبََصََنَ َّنإ :ُلوقَي َناَكُ ُهَّنَإف ،ِليلَلخا ُبَهَْذََم اذَهَو ا َلَمَع ْتَلِمَع اَّنََّلِ ،ََبََلخا ِتَعَ فَرو

،ِلْعِفل

.ِلِعاَفلاَكُ ِنِياَّثلاو ،لوُعْفلماَكُ ُلَّوَلِا َناَكَف

ِس ُسِلْجمَ

ّيِراصْنلأا الله ِدْبجع نب دّمجُمُ جعجم ِهْيجوج بي

2

: َلاَق ِّنِيِزالما بيبََح ِنْب دّممُ ِنْب رْكَب ناَمْثُع وبأ اَنَْ ثَّدَح :َلاَق ّيرَكْسَعلا ناَوْكَُذ ِنْب لَسَع ّيِلع وبَأ ْيَوَ بَيِس ُتْلَأَس :َلاَق ِةَرْصََبَلا يِضاَق ّيِراصَْنََلِا الله ِدبَع نْب دّمُمُ اَنَْ ثَّدَح لا : َلاَقَ ف ؟"باوَلجا" ُعَمَْتَ َفْيَكُ :ِه

"داَسَف" ِلاثِم ىلَع "باَوَج" َّنأ ىَرَ ت لاأ ،ُعَمُْتَ لا ُرِداصَلماو ،ٌرَدْصََم ُباوَلجا :َناَمْثُع وبأ َلاَق .ُعَمُْيَ

ْدَقو .ُهَلْ ثِم باَوَلجا ُعَمُْيَ لا َكِلَذََكَف حلاَفلاو داَسَفلا ُعَمُْيَ لا اَمَكَف ،"حلاَص"و ٌفُرْحأ ِرِداصَلما نِْم ْتَعُِجُ

،ٌملاآو ،ٌعاَجْوأو ،ٌباَبَْلأو ،ٌلوقُعو ،ٌراَعْشَأو ،ٌضارْمأ :َليِق ْدَق هَّنَأ لاإ ،ُباَبَلا ِهيلَع ُدِرَّطَي َسْيَلو ،ٌةَليلَق لاَف

1 ez-Zeccâc, Mecâlisu’l-Ulema, s. 103.

2 ez-Zeccâc, Mecâlisu’l-Ulema, s. 133.

ًايرثَكُ ًبِْرَض ُهُتْ بَرَض :ُلوقَتَ ف .َرِداصَلما َعَمْجَتَ ف َسيِقَت ْنأ ىلَع اذَهَ َكَّنَْلِمَْيَ

َتْلُ ق ْوَلو ،ًةَيرثَكُ ًبِوُرُض ُلوقَت لاو ،

. ِبْرَّضلا نِْم ًافاَنْْصَأ ْتَراَصََل َكِلَذ ْمَلَ ف ُتْبََ تَكُ" ُلاقُي اََّنَّإو ، ِبُِتُكُ ُةَبِوْجأ َكِلَذََكُو .ٌدَّلَوُم َوُهَو ،ٌأَطَخ "تَبِاوَلجا ُباَتِكُ" ْمُُلَْوَ قو :َلاَق

. ِبِاَتِكُ َباوَج ِنِْبَُِتَ

– ب ِّصّنلا نع ُةلئسلأا

١ َّنإ" ُلَمعَت لَهَ – اذامِلو ،ّيِئاسِكلا ِبَهَذَم ىلَع َِبََلخا في "

؟

٢ ِلعِفلِبِ ًاهَّبََشَم ُفرلحا ُنوكَي َتَّىَم –

؟

٣ ِعوضولما اذَهَ في َيْيِوحَّْنْلا ناَمثُع وُبأ َمَزلأ َفيَكُ –

؟

٤ ِلعِفلبِ ِةَهَّ بََشلما ِفورُح َدعَب ُبوُصَنْلما ُمسلاا َنوكَي َفيكُ –

؟

٥ ِبِأ َبَهَذَم ُليللخا َبَهََذ لهَ – ِعوُضولما اذَهَ في ناَمث ُع

؟

٦

"باوَلجا" ُعَمُتَ َفيَكُ – ؟

٧ نامثُع بِأ ِلوق ىلَع ُعَمُتَ ُرِداَصَلما لَهَ –

؟

٨ رِداَصَلما نِْم تَعُجُ لهَ – ٌءيش

؟

٩ .عاَجوأ ،باَبَلأ ،لوقُع ،راَعشأ ،ضارمأ :ٍةَدِح ىلَع ِتامِلكلا هذَهَ َدَرفُم لُق –

١٠ ُباتِكُ" :ٌةَحْيحْص ٌةرابَِع هذَهَ لَهَ –

" ِتَبِاوَلجا ؟

ج ِطْرَّشلا ُتاوجدأ :ةَّيِوْجنَ تاجظجحلاُم – -

١

Şart yapılarının kuruluşu şöyle formüle edilebilir:

ِطْرَّشلا ُةادَأ ِطْرَّشلا ُلْعِف +

)ءازَلجا( ِطْرَّشلا ُباوَج +

Şart edatı+Şart fiili+Cevap cümlesi (Ceza). Bir örnek:

ْحَجْنَْ ت ْدِهَتَْتَ ْنإ

"

Çalışırsan başarırsın.

"

Burada, ikinci kısımdaki cevap cümlesinde ifade edilen yargı, birinci cümlede söylenen şarta bağlanmıştır. Yani başarı eylemi, çalışma koşuluna bağlanmıştır.

Şart edatları, cezmeden ve cezmetmeyen edatlar olmak üzere iki kısma ayrılır. Burada bahsedilen cezm, şart cümlesinin iki unsuru olan şart fiili ve cevap cümlesindeki fiil üzerinde gerçekleşir. Birinci grupta yer alan edatlar bu iki fiili birden cezmettikleri halde, ikinci grupta

yer alan edatların şart fiili ve cevabı üzerinde bir etkisi söz konusu değildir. Şimdi her iki fiili de cezm eden edatları ele alalım:

ْنإ اَمْذإ – ْنَْم – اَم – اَمْهَم – َتَّىَم – َنَّيََّأ – َنْْيأ – اَمَنْْ يأ – َّنَّأ – ّيأ – اَمُثْ يَح – اَمَفْ يَكُ –

Sırasıyla anlamları: Şayet, eğer, kim, ne, her ne, ne zaman, her ne zaman, nerede, her nerede, nereye/nerede, hangi, nerede/nereye, nasıl. Bunlardan (

اَمَفْ يَكُ

)’nin sonundaki (

اَم

) atılırsa cezm etmez. Bu listeden anlaşılan başka bir husus da, (

َنْْيَأ،ُثْيَح، اَمَفْ يَكُ

) gibi farklı amaçlarla kullanılan edatlar cezm eden (

اَم

) bitiştirilmek suretiyle şart cümlelerinde kullanılabilmektedir.

(

اَمُثْ يَح ، َتَّىَم ، َّنَّأ ، َنْْيأ ، َنَّيََّأ

) edatları aynı zamanda mekân ve zaman zarfı anlamı taşıdıkları için, şart cümlesinin mefulün fîh ögesini oluştururlar. (

اَمَفْ يَكُ

), genelde hâl olarak değerlendirilir. (

ّيأ

⁾

ise, diğer şart edatlarından farklı olarak murabdır ve cümlede mübteda, meful, hâl gibi birçok görev üstlenebilir.

– د ُليِلْجتَ

ِّصَّنلا ِلجُجَ ِضْعج ب

١ ِءاجدِتْبِلاا في َّنإ جتْلِمجع ،"ٌمِئاجق ًادْيجز َّنإ" جتْلُ ق اجذإ – .

Bu ünitenin ikinci dersinde işleneceği üzere, (

اَذإ

) cezmetmeyen şart edatlarındandır. (

َتْلُ ق

^{) şart}

fiili, (

َتْلِمَع

) ise cevâbu’ş-şart’tır. Şart fiilinin fâili, (

َت

) merfu muttasıl zamiridir. Tırnak içinde gösterilen kısım ise mahallen mansub olmak üzere (

َتْلُ ق

) fiilinin mefulüdür. Daha önce de ifade edildiği gibi, (

ا َّن

) cümle ortasında yer aldığı halde (

ل - و - ق

) maddesinden sonra geldiği için (

َّنإ

⁾

şeklinde okunmuştur. Tırnak içinde yer alan meful ögesi aslında bir isim cümlesidir. (

َّنإ

^)’nin

ismi (

ًادْيَز

), haberi ise (

ٌمِئاَق

)’dur. Şartın cevabından hemen sonra gelen (

َّنإ

) ise o fiilin mefulü konumunda olup, mahallen mansubdur.

٢ ِلِعاجفلا نِم جلاجخ ْعجفْرج ي ْجلَ اذإ جلْعِفلا َّن ِلأ – .

()

٣ ِلوُعْفلما ِةجلِزْنجِبِ ُهجدْعج ب ُبوصْنلما ُمْسِلاا جنوُكجت ْنأ ِلْعِفلِبِ ِةجهَّ بجشلما ِفوُرُلحا في ُبِجيَ – .

(

ُبَِيَ

) muzari fiilinin fâili (

ْنأ

) ile başlayan müevvel masdarlı cümledir ve mahallen merfûdur.

Baştaki fiilin mefulün ise (

ِفوُرُلحا في

) câr-mecrûrudur ve bu öge mahallen mansubdur. Müevvel masdar kısmında yer alan (

َنوُكَت

) nâkıs fiilinin ismi (

ُمْسِلاا

) sözcüğüdür ve hemen sonrasında

gelen (

ُبوصَْنْ لما

) onun sıfatıdır. (

ُهَدْعَ ب

) zarf-ı mekândır. (

ِلوُعْفلما ِةَلِزْنَِْبِ

) câr-mecrûr halindeki şibih cümle ise mahallen mansub olmak üzere kâne’nin haberidir.

٤ ِبِاجتِك جباوجج ِنِْبُِتُ ْمجلج ف ُتْبج تجك – .

(

ُتْبََ تَكُ

) fiil-i mâzisi, kendisine bitişmiş/muttasıl faillik zamiri (

ُت

) ile fiil+faili oluşturmuştur.

Meful ise, cümlenin geri kalan kısmından anlaşıldığı için hazfedilmiştir. Bunun takdiri şudur:

“Ben sana mektup (

باَتِكُ

) yazdım ama sen benim mektubuma/yazıma cevap vermedin.” (

َلِمَ

^{) ile}

meczum olan fiilin fâili ise gizli (

َتنَأ

) zamiridir. Mefulü ise fiilin sonuna bitişmiş yâ’dır. Bu muttasıl zamir mahallen mansubdur. Aradaki nun harfi ise kaynaştırma nunu/nûn-ı vikâyedir.

Meczum fiilin mefulü (

َباوَج

) sözcüğüdür. Aynı zamanda muzâf olan bu ögeden sonra gelen

(

باَتِكُ

) sözcüğü muzafun ileyh ve aynı zamanda muzâf, sondaki zamir ise muzâfun ileyhdir ve

mahallen mecrurdur.

٥ . ِبْرَّضلا نِم ًافاجنْصجأ ْتجراجصجل جكِلجذ جتْلُ ق ْوجلو –

Cezmetmeyen şart edatlarından (

ْوَل

) ile kurulmuş bir şart cümlesi ile karşı karşıyayız. Bu edattan

sonra gelen (

َتْلُ ق

) ögesi şart fiili, (

ْتَراَصََل

) ise şartın cevabıdır. Başına, anlama ve iraba katkısı

olmayan (

َل

) getirilmiştir. Şart fiilinin fâili, (

َت

) merfu muttasıl zamiri, mefulü ise (

َكِلَذ

^)’dir.

Cevap cümlesinin fâili gizli (

َيِهَ

) zamiri, mefulü ise (

ًافاَنْْصَأ

) sözcüğüdür. Geri kalan kısım ise câr-mecrûrdur.