TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
AN ON İM ŞİRKETİ
27 Nisan 1989 tarihli
H İS SE D A R L A R G ENEL K U R U L U ’N A sunulan
1988
ELLİYEDİNCİ HESAP YILI H A K K I N D A B A N K A MECLİSİNCE H A Z IR L A N A N
F A A L İY E T R A P O R U
BİLANÇO, K A R VE Z A R A R HESABI
DENETLEME K U R U L U R A P O R U
A N K A R A
1989
31 Aralık 1988 T A R İH İN D E
T Ü R K İY E CUM HURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
B A Ş K A N R Ü Ş D Ü SARAÇOĞLU
Ü Y E L E R FA H İR TİGREL
H ALİT Ü N A L
M U H İTTİN Y U R D U K O R U VASFİ G Ü R S U
N E V Z A T A L P T Ü R K N İH A T R E N D A DENETLEME K U R U L U ÜYELERİ
HİLMİ O KÇ U NECATİ G Ü V E N CAHİT A Y D O Ğ A N EMİN ÂLİ Y O LA LA N
R Ü Ş D Ü SA RA ÇO ĞLU
R U H İ HASESKİ BEDİZ DEM İRAY K A D İR G Ü N A Y ER C A N K U M C U YÖ NETİM KOMİTESİ
B A Ş K A N
B A Ş K A N YARDIMCILARI
Sayfa
27 27 33 41 41 42
42
43 43 142
DOĞRU - YANLIŞ CETVELİ
Satır Yanlış Doğru
15 15 19 21
29 6-7
15
1
13
ayda ayda hızı Doları Doları 1988 yılında ABD Dolarının diğer yabancı paralar karşısında
DM’m TL karşısında yüzde 20,6 nedeni ise
effektif piyasada
ayında ayında hızını ABD Doları ABD Doları
1988 yılında ABD Doları
DM’in TL karşısında yüzde 20,6 değerlenme
sinin nedeni ise
efektif piyasaya
Başlık 1988 Yılı
G Ü N D E M
1- B a nk a Mecl i si ve D e ne t l eme K u r u l u ’nun 1988 He s ap Y ı l ı n a ait
raporl arı nı n okunması ve görüşülmesi; Bi lanço, Kar ve Zarar
H e s a b ı n ı n onaylanması .
2- K a r ı n t e k l i f gereği nce d a ğı t ıl mas ın ı n karara bağl anmas ı .
3- B ank a Mecl i si ve De ne tl eme K u r u l u ’nun ibrası.
4- Bank a Me cl i s i ’nde görev süreleri 30 N i s an 1989 t a r i h i n d e sona erecek i ki üyel ik için seçim yapılması.
5- D e n e t l e m e K u r u l u ’nda görev süreleri 30 Ni san 1989 t a r ih i n d e sona
e r ecek iki üyel ik için, (B-C) S ı n ı f ı Hi sse dar lar ı nc a bir, (D) S ı n ı f ı
H i s se da r lar ı nc a bir üye seçimi.
İÇİNDEKİLER
I. D IŞ EKONOMİK GELİŞMELER ... .. 1
1.1. SA N A Y İL E ŞM İŞ Ü L K E L E R VE D Ü N Y A T İC A R E T İ ... .. 1
1.2. G ELİŞM EKTE O L A N Ü L K E L E R ... 2
1.3. U L U S L A R A R A S I P A R A S A L GELİŞMELER VE SE R M A Y E PİYASASI - ...- ... 3
1.4. GELİŞM EKTE O L A N Ü L K E L E R İN DIŞ BORÇ S O R U N U ... — -... ... 3
II. T Ü R K İ Y E E K O N O M İSİN D E K İ GELİŞMELER ... - 5
11.1. G E N E L D E N G E -... ... 6
11.1.1. E k o n o m in in Arz Yönü: Sektörel Üretim G elişm eleri ve İthalat ... 7
11.1.2. E k o n o m in in Talep Yönü: Y atırım , T ü k e tim ve İhracat ... - 1 9 II. 1.3. İşgücü Piyasası ... -...- 10
11.2. F İ Y A T L A R ...-... 12
11.3. K A M U MÂLİYESİ VE İÇ BO R Ç LA N M A ... 17
11.3.1. K am u M âliyesi ...- 17
11.3.2. İç Borçlanma ... 18
11.4. P A R A S A L B Ü Y Ü K L Ü K L E R D E K İ GELİŞMELER 20 11.5. Ö D EM E LER D E N G ESİ ve DIŞ BO RÇ LA R ... 23
11.5.1. Ö dem eler D engesi ... -...23
11.5.2. Dış Borçlar ... ... - 25
III. MALİ P İY A S A L A R VE PA RA PO L İT İK A SI ... 27
111.1. B A N K A C I L I K S E K T Ö R Ü VE K R E D İ PO LİTİK ASI ... ... - 27
111.1.1. T ü rk iy e C um huriyet Merkez Bankası ... - 27
111.1.2. T icari Bankalar -... - 28
111.2. P A R A PİYASASI GELİŞMELERİ ... 35
111.2.1. D e v le t İç Borçlanma Senetleri İhaleleri ... 36
111.2.2. Bankalararası Para Piyasası ...- ^7
111.2.3. A ç ık Piyasa İşlemleri ... 39
111.3. D Ö V İZ PİYASASI GELİŞMELERİ ... - 40
111.3.1. D ö v iz ve E f e k t i f Piyasaları ... 40
111.3.2. D ö v i z K urları ... ... 42
II 1.4. M EN K U L K IY M ET P İY A S A L A R I ...- 4 3 III.5. PA R A POLİTİKASI ...- 4 5
IV. YÖNETİM, PERSONEL VE İDA Rİ İŞLER ... 47
IV..I. B A N K A MECLİSİ ...47
IV.2. YÖNETİM KOMİTESİ ... 47
IV.3. DENETLEM E K U R U L U ... -... - 4 7 IV.4. K A D R O VE PERSONEL D U R U M U ...- 4 7 IV.5. EĞİTİM F A A L İY E T L E R İ ... 49
IV.6. HABERLEŞME VE İLETİŞİM HİZMETLERİ ... 50
IV.7. DİĞER F A A L İY E T L E R ... — ... 50
V. MERKEZ BANKASI B İL ANÇ O SU ... 51
V.I. BİLANÇO AÇIKLAMASI ... ... - 51
V II. 1988 YILI K A R I VE DAĞITIMI ...6l DENETLEME K U R U L U R A P O R U ... 63
BİLANÇO K AR Z A R A R HESABI ... ... - 65
YASAL VE İDARİ DÜZENLEMELER ... 71
İSTA TİSTİK TABLOLARI ... 95
BİLANÇO KARŞILAŞTIRMALARI ... -147
G R A F İK L E R
G r a f ik II.l : DİE T o p ta n Eşya ve T ü k e tic i Fiy a tla rı ... - 12
G r a f ik IL2 : Parasal B ü y ü k lü k ler ... -... 21
G r a f ik II.3 : R e z e r v Para’m n A lt K a lem leri ... 21
G r a f ik II.4 : M2’n in Alt K a le m le r i ... 22
G r a fik II.5 : R e z e r v Para Ç oğaltanı ... 22
G ra fik III. 1 : M erkez B ankası K re d ile r i ... - 27
G r a fik III.2 : T ic a r i Banka K re d ile r i ... 33
G r a f ik III.3 : D e v le t İç Borçlanm a Senetleri İhaleleri ... 37
G r a fik III.4 : Bankalararası Para Piyasası Faiz Oranları ... 38
G r a f ik III.5 : A çık Piyasa İşlem leri ... 40
G r a fik III.6 : D ö v iz K urları ... 42
İST A T İST İK TABLOLARI
T a bl o 1 : E k o n o m i n i n G en e l D e n g e s i (Cari F i y a tl a r l a ) ... 97
T a bl o 2 : E k o n o m i n i n G en e l D e n g e s i (1988 Sabi t F i y a t l a r ı y l a ) ... 97
T a b l o 3 : G a y r i s a f i Mi l l i Has ı l a (Cari F a k t ö r Fi y a t l a r ı y l a ) ---98
T a b l o 4 : G a y r i s a f i Mi l l i ha s ıl a (1968 F ak t ö r Fi y a t l a rı y l a ) --- 98
T a b l o 5 : Sabi t S er m a ye Y a t ı r ı m l a r ı (Cari F i y a t l a r l a ) ...- 99
T a b l o 6 : Sabi t S er m a ye Y a t ı r ı m l a r ı ( 1988 F i ya t l a r ı y l a ) ... 99
T a b l o 7 : S e ç i l mi ş Sınai Ma ml i ll er i Ü r e t i m i ... 100
T a b l o 8 : Enerji D e n g e s i ... 102
T a b l o 9 : S e ç i l mi ş T a r ı m Ü r ü n l e r i ...103
T a b l o 10 : B e l e d i y e l e r c e V e r i l e n R u h s a t n a m e l e r e Göre Y e n i İnşaat ...1^4 T a b l o 11 : B e l e d i y e l e r c e V e r i l e n Y a p ı K u l l a n m a İzin Bel gel erine Gö re Y e n i İl ave V e y a K ı s m e n B i te n Y ap ı l ar ... 104
T a b l o 12 : U l a ş t ı r m a H i z m e t l e r i ...-105
T a b l o 13 : H a b e rl e ş m e H i z m e t l e r i ... 106
T a b l o 14 : İş İ s te y e nl e r ve A ç ı k İşler —... 107
T a b l o 15 : Dı ş Ü l k e l e r e G ö n d e r i l e n İşçiler ... - 1 0 7 Tabj o 16 : T o pl u İş Sözl eş me le ri ... - ... -... 108
T a b l o 17 : G r e v l e r ve L o k a v t l a r ..._108 T a b l o 18 : F i y a t İn d e ks l e r i ...109
T a b l o 19 : A l t ı n F i y a t l a r ı — ...109
T a bl o 20 : F i y a t İ nde ks l e r i ( A y l ı k ) ... - 1 1 0 T a bl o 21 : A l t ı n F i y a t l a r ı ( A y l ı k ) ... 110
T a b l o 22 : T a r ı ms a l Ü r ü n l e r i n D e s t e k l e m e K a r a r n a m e F i y a t l a r ı ... - 1 1 1 T a b l o 23 : K o n s o l i d e Büt çe ... - ...— 112
T a b l o 24 : K a m u İkt i s adi T e ş e b b ü s l e r i n i n F a a l i y e t Sonuçl arı — H 3 T a b l o 25 : F o n l a rı n K a y n a k ve Öd e me l e r i , Cari F i ya t l ar l a ... - 1 1 4 T a b l o 26 : K o n s o l i d e Büt çe Ö d e n e k l e r i , H a rc a m a l a rı ve G e l i rl e r i — ... 115
T a bl o 27 : K a m u Borçl arı (İç Borçl ar) ... - H 5 T a b l o 28 : K a m u G i r i ş i m le r i H a k k ı n d a Özet Bi lgi ler ... * 116
T a b l o 29 : Parasal Y e t k i K u r u m l a n --- --- 118
T a b l o 30 : Me rk e z Ba nk as ı K r e d i l e r i ...- 1 1 9
T a b l o 31 : Me rk e z B a n k a s ı n d a k i M e v d u a t ... 120
T a b l o 33 : M e v d u a t B a n k a l a r ı n d a k i M e v d u a t ... 122
T a b l o 34 : M e v d u a t B a n k a l a r ı K r e d i l e r i - ... . 1 2 3 T a b l o 35 : K a l k ı n m a v c Y a t ı r ı m B a n k a l a r ı ... - ... - T a b l o 36 : K a l k ı n m a ve Y a t ı r ı m B a n k a l a r ı K r e d i l e r i - ...- T a b l o 37 : K r e d i S t o k u --- --- --- - ... — 125
T a b l o 3 8 : P a r a S t o k u ... ... ...— 126
T a b l o 3 9 : R e z e r v P a r a v c A l t K a l e m l e r i --- 126
T a b l o 40 : İhraç Edilen Menkul Değerl er --- 127
T a b l o 41 ; Ul us lar aras ı Rezer v le r --- --- 127
T a b l o 42 : Dı ş Ti care t --- 128
T a b l o 43 : İ hr ac a t ın Scktörcl Dağ ı l ı mı --- --- 129
T a b l o 44 : İ t h a l at ı n Scktörcl Dağ ı l ı mı --- --- --- 130
T a b l o 45 : Ü l k e l e r e Göre İhracat vc İthalat --- --- -... — 131
T a b l o 46 : Y a t ı r ı m , T ü k e t i m ve H amma d de İthalatı --- 132
T a b l o 47 : K a y n a k l a r ı n Ç e şi di ne Göre İthalat ...— ... -... 132
T a b l o 48 : Ö d e m e l e r De nge si ...-... -... 133
T a b l o 49 : Ö d e m e l e r D e n g e s i n d e k i Bazı Kal eml erin A y r ı n t ı l a r ı ... ...- 134
T a b l o 50 : Dı ş Borç B ak i y e si --- --- -...-... - J35 T a b l o 51 : D ö v i z C i n s l e ri n e Göre Dış Borç Stoku ... - 136
T a b l o 52 : K r e d i M e kt up l u D ö v i z T e v d i a t Hesapları — ...- 136
T a b l o 53 : D ö v i z T e v d i a t Hesapları ...-...- 136
T a b l o 54 : T i c a r i Banka Kred i l eri ... — ... 136
T a b l o 55 : Proje ve Pro gr a m K re d i l er i (Taah hü t Bazı nda) --- 137
T a b l o 56 : IMF den K u l l a n ı m ve Öde mel er ... - 137
T a b l o 57 : O E C D T a a h h ü t l e r i ...- 138
T a b l o 58 : Dı ş Borç Ö d e m e l e r i Proj ek s i yon u - ...—... - 138
T a b l o 59 : Y a b a n c ı S er m a y el i Şirke tl er i n Sektörel Dağı lı mı ... 139
T a b l o 60 : Y a b a n c ı S e r ma ye İ z i n l er i n i n Yıl l ara G ör e D a ğ ı l ı m ı ... 140
T a b l o 61 : D e v l e t İç Borçl anma S enetl eri İhale Faizleri ... - 141
T a b l o 62 : D e v l e t İç B o rçl an ma Senetl er i İhale Satış Mi k t ar l a r ı ... ^ T a b l o 63 : B a nk al a r a r as ı Para Pi yas ası İşlemleri ... — 142
T a b l o 64 : D ö v i z E f e k t i f P i ya s al arı İşlemleri ...-... 142
T a b l o 65 : T a r t ı l ı E f e k t i f R e e l K ur ...-... -... - ... î 4 3 T a b l o 66 : S ı n ı f l a r ı n a Göre F i i li Personel Durumu ... — 144
T a b l o 67 : T.C.M.B. Şube, T e m s i l c i l i k ve Büroları ... -... 145
1988
ELLİYEDİNCİ HESAP YILI BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
Sa y g ıdeğ er Ortaklar,
B a n k a m ız ın e lliy e d in c i hesap yılı sonuçlarını gösteren 1988 yılı Bila nço su ile Kar ve Zarar Hesabını inceleme ve onayınıza sunar, y ü k sek K u r u lu n u z u saygı ile selamlarız.
B a n k a m ız ın işlem lerini incelem eye başlamadan önce, 1988
y ılın d a , d ü n y a ve ülke ekonom isindeki gelişmeleri gözden geçirmekte
yarar görüyoruz. Bu nedenle, raporda uluslararası ekonomik gelişmeler
ile b a ğ la n tılı olarak ülke ekonom isinin ayrıntılı bir incelemesini
s unu y o ru z.
B İ R İN C İ BÖ LÜ M
D IŞ EKONOMİK G E LİŞM E LER
1.1. S A N A Y İL E Ş M İŞ ÜLKELER VE D Ü N Y A TİCA R ET İ
1988 y ılı san a y ile şm iş ü lk e ler gru b u n u n 1982’den bu yana k e s in t iy e u ğ ra m a k sızın sü rekli ve bu ü lk e ler i ç i n h ız lı sa y ıla b ilec ek (ortalam a y ü z d e 3,5) b ü y ü m e y i s a ğ la d ık la r ı d ö n e m in a ltın cı yılı olm uştur. 1988 y ılı n d a s a n a y ile şm iş ü lk e le r in reel gayri s a f i m illi h asıla sı (GSMH), IMF t a h m in le r in e göre, ortalam a y ü zd e 3,9 artm ıştır. Bu, sözkonusu ü lk e le r in 1984 y ılı n d a n bu yana g e r ç e k le ş t ir d ik le r i en yü ksek b ü y ü m e h ızıd ır . Son beş y ıld a old uğu gib i 1988 y ılı n d a da s a n a y ile şm iş ü lk e le r in b ü y ü m e s in d e yatırım n isp e ten ö n em li bir rol o yn am ıştır. Öte y a n d a n tasarr u f oran larının y ü k se lm e si t ü k e t im d e k i artışın k a y n a ğ ın ın h ar c a n a b ilir gelird ek i b ü y ü m e o ld u ğ u n u gösterm ekted ir. B ü y ü m e n in h ız lı olm ası istih dam artışına yol açm ak la b ir lik te, daha çok v e r im lili k artışı ile il i ş k i l e n d i r i l e b i l i r n ite lik te d ir. B u n u n la beraber işsizlik birçok A vru pa ü lk e s in d e y ü k se k d ü z e y d e o lm a y a d e v a m etmiştir.
S a n a y ile şm iş ü lk e ler d e , g a y r i s a f i yu rt içi hasıla d e fla tö r le r i ile ö lç ü le n e n f l a s y o n , 1988 y ılı n d a y ü z d e 2,9 g ib i düşük bir d ü z eyd e k alm ıştır. A n c a k , 1988’in i k in c i y a r ı s ın d a f i y a t artış h ız ın ın bir m iktar y ü k s e lm e s i e n f la s y o n o lg u su n u bu ü lk e le r in g ü n d em in e y e n id e n getirm iştir.
S a n a y ile ş m iş ü lk e le r in cari açık la r ı da 1987 y ılı n a göre yü zd e 4,7 o r a n ın d a azalm a göstermiştir. Bu, b ü y ü k ölç ü d e A B D ’nin cari a ç ı ğ ı n d a k i d ü şm ed en k a y n a k la n m a k ta d ır .
1988 y ılı n d a d ü n y a t ica r eti değer o lar ak y ü z d e 12,6 h acim olarak ise y ü z d e 9 b ü yü m ü ştür. B ö y l e li k le d ü n y a dış t ic a r e t in in 1985’deki d u r a k la m a d a n sonra iç in e g ir d iğ i h ız lı b ü y ü m e sü reci ü çü ncü y ılın ı d o ld u r m u ş o lm ak tad ır. 1988 y ı lı n d a petrol f i y a t l a r ı , A BD D ola rı o la r a k ö lç ü ld ü ğ ü n d e , bir yıl ö n c e s in e oran la y ü z d e 16,5 gib i b üyü k bir ora n d a düşm üştü r. Bu, OPEC ü lk e le r in in cari a ç ık la r ın ın 21 m ily a r A B D D o la r ın a y ü k s e lm e s in e yol açm ıştır .
1988 yılında OECD ü lkelerin in ihraç ettiği imalat sanayii ü rünle rin in fiy a tla r ı, A B D Doları cinsindcn bir yıl önccsine oranla yüzde 4 artmıştır. OECD ülkelerin in ithal ettiği petrol dışı malların, A BD Doları cinsind en f iy a t l a r ı ise yüzde 11 yükselmiştir. Bu gelişm ele r sonunda OECD ü lk ele rin in diğer ülkeler ile olan ticaret hadleri 5 puan yükselmiştir.
1988 yılınd a dünya petrol ticareti hacim olarak yüzde 7 artmıştır. Petrol f iy a tla r ın ın y ü kseldiği 1987 yılında bu artış hızı sadece yüzde 2 idi. A y n ı şekilde petrol dışı ürünlerde dünya ticaret hacm in d ek i artış h ızı, 1987 yılınd a yü zd e 6,5 olan büyüme oranının çok üstüne çıkarak yü zd e 10,5’a ulaşmıştır.
1.2. GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER
U N C T A D tarafın d an yapılan tahmin lere göre gelişm ekte olan ü lk elerin 1987 y ılın d a k i büyüme h ız ı bir önceki yıla oranla bir miktar düşerek yüzde 2,8 olmuştur. 1988 yılında, bazı birincil m alların dünya f iy a tla r ın d a k i düşme eğilim in in devam etmesi, hava k oşulların ın kötü lü ğü, petrol ihraç eden ülkelerin petrol f iy a tla r ın d a k i düşme karşısında başlattıkları uyum sürecinin halen d evam etmesi ve borç ödem e sorunlarından gelen etkilerle, büyüme h ızın da önemli bir artış beklenmemektedir . Ancak, gelişmekte olan ülkeler grubu iç in d e yer alan Doğu Asya ülkeleri (Kore, Taivvan, Hong K ong ve Singapur) 1987 y ılın d a k i kadar olmasa bile, hızlı b üyüm eye d evam etmişlerdir. Buna paralel olarak da bu ülkelerin ihracatı yüzde 15 ve ithalatı da yü zde 24 artmıştır. "Yeni Sanayileşe n Ülkeler" adı verilen bu ülkelerdeki hızlı ithalat artışı cari fa zla la rın ın azalmasına yol açmıştır. Öte yandan petrol ih racatçısı ülkelerin büyüme hızları 1988 yılınd a da düşük kalmış, petrol ihraç miktarında artış olmasına rağmen, petrol fiy a tla r ın ın hızla düşmesi sonucunda bu ülkelerin cari açıkları büyümüştür.
"Tokyo Round" görüşm ele rinde varılan anlaşma sonunda, sanayileşm iş ülkeler gümrük vergilerind e cnem li in dirimler yapmışlardır. A ncak, vergi dışı önlemle rin (vergi benzeri uygulamalar, miktar kısıtla m ala rı ve "gönüllü" ihracat kısıtlamaları gibi) arttırılması ve y a y gın laştırılm ası sonucunda, dünya ticareti giderek daha kısıt lı koşullar iç in d e yap ılır hale gelmiştir. D öviz
2
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasıkurlarındaki istikrarsızlık ile korumacılık arasında gözlenen yak ın ilişki, bu durumun yakın bir gelecekte değişebileceği ü m id in i vermemektedir.
1988 yılında gelişmekte olan ülkelerin konsolide cari açıkla rı toplamı, bir önceki yıla göre yüzde 5,6 oranında artarak, 57 m ilyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Bu ülkelerde 1987 y ılın d a h ızlan m aya başlayan en fla syon 1988 yılında da devam etmiş ve 1988 Ağustos’unda ortalama yüzde 73 düzeyin e varmıştır. G elişm ekte olan ülkelerdeki bu en flasyonist eğilim in in k aynağı yüksek dış borçlu Latin Amerika ülkelerindeki hızlı fiy a t artışlarıdır.
1.3. U LU SLARARASI PARASAL GELİŞMELER VE SERMAYE PİY A SA SI
1988 yılının temel özelliği yılın son üç ayın a kadar ABD Dola rının Kanada Doları dışında tüm temel paralar karşısında değer kazanmasıdır. Bu değer kazanmanın temel n edenleri olarak 1987 yılınd a ABD Dolarındaki piyasanın öngördüğünden h ızlı düşüşün piyasalarca telafi edilmesi, ABD ek onom is in deki c an lılığın fa iz oran larını yükseltmesi ve A BD ’nin dış a çığının önem li ölç üde düşmesi gösterilebilir.
1988 y ılı uluslararası sermaye piyasaları için genelde h ızlı bir gelişm e göstermiştir. N itekim uluslararası serm aye p iyasaların dan sağlanan toplam kaynak miktarı 1988 yılınd a, bir önceki yıla oranla, yü zd e 15,4 artarak 452 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Bunun başlıca nedenleri olarak sanayileşmiş ülkelerde ik tisadi b üyü m enin hızlı olması, buna bağlı olarak yatırım fa a liy e tle r in in can lılığı, şirketlerin yenid en yapılanmasının gerektirdiği kaynak gereksinim lerinin artması ve Japonya’nın sermaye ihraç m evzuatının liberalleşm esi gösterilebilir.
1.4. GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERİN DIŞ BORÇ S O R U N U
1988 yılınd a da gelişmekte olan ülkelerin dış borç sorunu ö n em in i korumaya devam etmiştir. U N C T A D ’m tahm in le rin e göre, gelişm ekte olan ülkelerin toplam dış borcu 1988 y ılın d a, bir önceki yıla oranla yaklaşık yüzde 2 artarak, 943,6 m ilyar ABD Dolarına
ulaşmıştır. 1988 yılında da gelişmekte olan ülkelerin dış borç sorununa evrensel bir çözüm bulma yönünde herhangi bir somut gelişme olmamıştır. Buna karşılık ülke düzeyinde, özellikle gelişmekte olan ülkelerin bankalara olan borçlarının indirilmesi amacıyla, başta borcun hisseyle değiştirilmesi (debt-equity swap) olmak üzere çeşitli "gönüllü borç indirim" yöntemleri uygulamaya konulmuştur. Ancak, bu yöntemlerin uygulama alanlarının sınırlılığı ve doğurabildiği olumsuz yan etkileri, birçok ülkeyi bu araçları kısıtlı bir biçimde ve daha çok yabancı yatırımları teşvik etmek için kullanmaya yöneltmiştir.
Gelişmekte olan ülkelerin dış borçları sorununa ilişkin olarak şimdiye kadar yapılan uygulamaların, soruna köklü bir çözüm getirebildiğini söyleyebilmek güçtür. Uygulanan borç indirim yöntemleri gelişmekte olan ülkelerin birikmiş borçlarının azaltılmasına yöneliktir. Oysa bu ülkelerin bir de yeni kaynak gereksinimleri vardır. Özellikle, bankaların aktiflerinin riskini azaltma davranışlarının sonucu olarak, gelişmekte olan ülkelere yeni borç vermekten çekinmeleri, bu ülkelerin yeni kaynak teminini daha da güçleştirmektedir.
4 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
İKİNCİ BÖ LÜ M
T Ü R K İY E EK O N O M İS İN D E K İ GELİŞ MELER^)
1988 y ılı n d a T ü rk iy e ek o n o m is in d e k i gelişm ele r, 1987 y ılı son üç a y ı n d a ortaya çık a n aşırı talep artışı ve kurlar ü zerin deki baskı ile bu o lg u n u n olu m suz so n uçlarını ortadan k ald ırm aya yön elik bir d izi ö n le m le r in ış ığı altın da d eğer le n d ir ilm e lid ir . Bu çerçevede e k o n o m i n i n b ü y ü m e h ızı aşağı ç e k ilm iş, cari işlem le r den gesi önem li ö lç ü d e f a z l a verm iş ancak e n f la s y o n is t baskılar artmıştır, (Tablo II. 1).
TABLO I I.l
T E M E L EKONOM İK G Ö ST ER G EL ER
__________________________________________________ 1986_____________ 1987____________1988 GSM H
(M ilyar T L, C ari F iy atlarla) 39.309,6 58.390,0 102.442,6
BÜ Y Ü M E HIZI (%)
8,1 7,4 4,1
N ÜFU S (M ilyon Kişi)
51,5 52,8 54,2
İSTİH D A M (M ilyon Kişi)
16,2 16,6 16,9
İH R A C A T
(M ilyar ABD $) 7,5 10,2 11,7
İTH A L A T (M ilyar ABD $)
11,1 14,2 14,3
C A R İ İŞL E M L ER D EN G ESİ (M ilyar ABD $)
-1,5 -1 1,5
DIŞ B O R Ç /G S M H (Y ıl Sonu K u ru ile)
0,54 0,57 0,53
İÇ B O R Ç /G S M H (A n a p a ra + F a iz ; K onsolidasyon dahil)
0,29 0,27 0,26
D İE T o p ta n E şy a F iy at İn d ek si, (O rta la m a Y ıllık % Değişme)
29,6 32,1 68,3
D İE T ü k etic i F iy a t İn d ek si, (O rta la m a Yıllık % Değişm e)
34,6 38,9 75,4
(* )B u bölüm D P T ta ra fın d a n y ap ılan milli gelir tahm inlerine d ay an ılarak hazırlanm ıştır. DİE ta ra fın d a n y ap ılan üçüncü ta h m in 31 M a rt 1989 ta rih in d e açıklanm ış olup, ekdeki T ablo 3 ve 4 ’de v erilm ek ted ir.
I I . 1. GENEL DENGE
T ürkiy e ekon omisi 1987 yılınd a yü zd e 7,4 gib i, dünya ölçüsünde yükse k sayılabilecek bir büyüme h ızı gerçekleştirmiş olmasına karşılık, 1988’de bu hız yüzde 4,1’e düşmüştür. Büyüme h ızın d aki bu düşme, imalat san ayii ve ulaştırma h izm etle ri sektörle rindeki önem li d uraklamalardan k aynaklanm aktadır. A ncak, tarım k esim in in 1988’de hızlı büyümesi sözü edilen se ktörle rden gelen olumsuz etk iyi h a fifle tm iştir .
Reel sektöre ilişkin önemli göstergeler trendlerinden ve m evsim lik hareketle rin den arındırılarak in ce len d iğin d e, 1988 y ılın ın ilk üç ayın da Türkiye ek onom is in in büyüm e p erform ansın ın doruk n oktasın a ulaştığı görülmektedir. A ncak, 1988’in ik in ci üç ayı bir dönüm noktası oluşturmakta ve ek on om i yavaş büyüme evresine girmektedir. 1988’in üçüncü üç ayın dan itibaren ise, bir yıl öncesin e göre, imalat sanayii üretim in de daralma, elektrik tüketim ind e ise b elirgin bir yavaşlam a gözlenmektedir.
Talep tarafında ise en belirgin özellik kamu sabit sermaye yatırım la rın ın, 1987 yılına oranla, reel olarak yü zd e 13,6 gib i ön em li ölçüd e azalmış olmasıdır. Kamu a çıkların ın azaltıla bilm esi am acıy la izlen en bu yaklaşım ın sonucu olarak, 1988 yılınd a toplam sabit serm aye yatırımları da reel olarak yü zd e 0,6 oranında düşmüştür.
Toplam tüketim harcam alarının reel büyüm e h ızın da 1987 y ılın d a başlayan yavaşlama eğilim i, 1988 y ılın d a da sürmüştür. Dış talep, bir ön cek i yıld ak i gibi, büyüme hızı üzerin e olu m lu etki yapmıştır. Buna karşılık, arz tarafınd ak i gelişmelere bağlı olarak hem ara malları hem de yatırım malları ithalatın ın artış hızları yılın ilk üç a y ın d a n itib aren düşmüş ve özellikle imalat sa n a y iin d e k i daralma eğ ilim in e paralel olarak ara malları ithalatı, yılın ik in c i yarısında nom in al olarak azalmıştır.
6 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
11.1.1. E konom in in Arz Yönü: S e k tö r e l Üretim Gelişmeleri ve İ t h a l a t
11.1.1.a. S e k tö r e l Üretim G elişm eleri
a) Tarım:
1988 y ılı n d a tarım sektörü, 1987’d ek i b ü yü m e hızın ın (yüzde 2,4) ik i b u ç u k k a tın d a n daha f a z la bir h ızla (yüzde 6,4) büyümüş ve bu,
1988 y ı l ı n d a sa n a y i ve hizm etle r s e k tö rle rin d ek i büyüm e h ızla rın ın ü s t ü n d e olm uştur. Tarım sal gelişm en in arkasın da yatan temel e t m e n l e r ise b uğd ay, arpa ve tütün gib i önem li ürünle rdeki üretim a r t ış l a r ıd ır . B u ğd ay üretim i bir y ıl ö n cesin e göre yü zd e 8,5 artarak 20,5 m ily o n tona çıkarken, arpa üretim i yü zd e 8,7 artarak 7,5 m i l y o n tona ulaşm ıştır. 1988 y ılın d a 212 bin ton tütün üretilmiş ve y ı l l ı k y ü z d e 16,4’lük bir artış ger çekleştir ilm iştir.
b) Sanayi:
1987 y ı lı n d a yü zd e 9,6 b ü yü m e yi gerçekleştir en san ayi sektörü, 1988 y ı l ı n d a sa d ece yü zd e 3,9 o ran ın da büyü yerek en az arz artışı s a ğ l a y a n sektör konumuna girmiştir. Bu se ktörün en önem li kısm ını o lu ş t u r a n im alat sa n a y iin d e ise, b üyü m e h ız ı y ü zd e 3,1 olmuştur.
S a n a y i se k törü n d ek i gelişm ele ri d aha iy i görebilm ek am acıyla s ı n a i ü r e t im in d e k sler in in seyrin i in ce lem ek gerekm ektedir . D e v le t İ s t a t is t ik E n stitüsü (DİE) ta r a fın d a n h a zır la n a n sın ai üretim in deksi v e r i l e r i n i n b u lu n d u ğu 1981-1988 arasınd a im alat sa n a y iin d e b ü y ü m e n i n en h ız lı old uğu d önem ler, bir ön cek i y ılın ayn ı d ö n e m l e r i n e oranla, y ü zd e 16,7 ile 1987’nin son üç ayı ve y ü zd e 14,8 i l e 1 9 8 8 ’in ilk üç ayıd ır. Başka bir d ey işle, im alat sa n a y ii 1987 y ı l ı n d a v e 1988’in ilk üç a y ın d a uzun d ön e m e ğ i lim in in çok üzerin de b ü y ü m ü ş t ü r . Bu istisn ai b üyü m e d ö n e m i, 1988 y ılı n ın ik in ci üç a y ı n d a k i ü retim artışı y a vaşlam ası ile sona ermiştir. 1988’in ü çüncü ü ç a y ı n d a ise üretim bir ön c e k i y ılı n a y n ı d ö n e m in e oranla, y ü zd e 3,1 a z a l m a k ta d ır . Merkez B a n k a s ı’nca h azır lan an sın ai üretim i n d e k s i n i n g ö st e r d iğ i e ğilim de d ik k a te alın ırsa, y ılın son üç a y ın d a i m a l a t s a n a y i i n d e d aralm an ın d ev a m e t t iğ i ortaya çıkm aktad ır . Öte y a n d a n İsta n b u l S a n a y i Odası (İSO) ver ile r in e göre de, İSO’ya
k a y ıtlı tesislerde y ılın ilk üç ayın da yü zd e 77,5 gibi çok yüksek bir d ü z e y e ulaşan kapasite k ullanım oranı, y ılın üçüncü üç ayında yüzde 72’yc düşmüştür. Elektrik k u lla n ım ın d a da benzer bir eğilim gözlenmektedir . 1988’in ilk üç ayın da elek trik tüketim i, yıllık olarak yü zd e 13,4 artarken, aynı yılın son üç a yın d a, yin e yıllık olarak, sadcce yüzde 3,3 artmıştır.
Tüm bu göstergeler 1988’in ik in c i üç ayın d an itibaren ek on om in in için de bulu nduğu h ızlı b üyü m e ortamından çıkarak, düşük büyüme h ızı ile belirgin leşen yen i bir evreye girdiğini göstermektedir.
c) Hizmetler:
Hiz m etler sektörü 1988 yılınd a, reel olarak yüzde 4,7 oranında büyümüştür. A lt sektörler itib a riy le in ce len d iğ in d e, en yüksek b üyü m e yü zde 7,4 ile d evlet h izm etle rin d e ve en düşük büyüme hızı yüzde 2,2 ile ulaştırma sektöründe gerçekleştir ilm iştir. İnşaat sektörü ise 1987’de yüzde 6,7 gib i yüksek bir büyüme hızı gerçekleştir mişken 1988’de yüzde 4,2’ye gerilemiştir.
I l . l . l . b . İthalat
1988 yılında ithalat değer olarak bir ön cek i yıla oranla yüzde 1,3 artarak 14,3 m ilyar A BD D oların a ulaşmıştır. İthalata alt başlıkları itib ariyle b akıldığ ında, bir yıl ön cesine göre, tüketim malı ithalatın d a yüzde 4,4 azalma olduğu , ara malı it h alatın ın yüzde 5,2, yatırım malı ithalatın ın yüzde 4,4 arttığ ı ve petrol it h alatın ın yüzde 10,2 düştüğü görülmektedir. Değer olarak petrol ithalatın da görülen azalm a petrol ithal fiy a tla r ın ın bir ö n cek i yıla oranla büyük ölçüde düşm esinden kaynaklanm aktadır. Miktar olarak bakıldığınd a, petrol ithalatı yüzde 10,1 artmıştır. Öte yan dan 1988 yılınd a da tüketim malları ithalatın ın toplam iç in d ek i payı düşük kalmış, hatta 1987’deki yüzde 8,2’lik payın ın da altın a jjüşerek yüzde 7,7’ye inmiştir. 1987 yılınd a olduğu gibi ith a la tın önem li bir kısmı (yüzde 64) OECD ü lkelerin den yapılmıştır. Orta Doğu ü lkelerin in payı yüzde 20 dolaylarında sabit kalmıştır.
8 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
İth alatın yıl içind e d a ğılım ı, sa nayi k esim in de gözlenen d u r ak lam aya paralel bir seyir izlem iştir . Topla m ithalat, bir yıl ön c e s in in a y n ı d ön e m in e oranla, yılın üçüncü üç ayın da yüzde 7,2 ve son üç a y ın d a ise yü zd e 20,3 azalmıştır. Ara malları ithalatı 1988 y ılı n ın ilk üç a y ın d a bir önceki yılın ay n ı d önem in e oranla, yüzde 41,8, i k in c i üç ayın da yüzde 32,9 arttık tan sonra, üçüncü üç ayın da yü z d e 12,8 ve son üç ayın da ise yüzde 19 azalmıştır. Yatırım malları it h a l a t ın ın da, bir yıl ön cesinin ayn ı d önem lerine oranla, artış hızı gid e r e k düşm üş ve yılın son üç a y ın d a yatırım malları ithalatında yü z d e 14 oran ın da bir azalma gerçekleşmiştir. Bu sonuçlar, e k o n o m in in y ılın ik in c i yarısın dak i büyüme h ızın d a k i yavaşlamaya p arale ld ir.
11.1.2. Ekonom inin Talep Yönü: Yatırım , Tüketim ve İhracat
11.1.2.a. İç Talep: Yatırım ve Tüketim
T op lam tüketim harcamaları ile sabit sermaye yatırımı h a r c a m a la r ı b içim in de tanım lanan toplam iç talep, 1988 yılında reel o la r a k yü zd e 3,1 oranında artmıştır. Bu oranın 1987 yılınd a yüzde 6,1 old u ğ u d ikk ate alındığ ın da, iç talebin 1988 yılınd a artış hızın da c i d d i bir düşme olduğu ortaya çıkmaktadır.
Sabit sermaye yatırımların ın reel büyüme hızın d a 1985 yılından bu y an a devam eden yavaşlam a eğilim i, 1988 yılınd a yüzde 0,6 o r a n ın d a bir d üşm eye dönüşmüştür. 1987 y ılın d a sabit sermaye y a t ır ı m la r ın ın reel olarak yüzde 5,3 oranında arttığı gözönüne a l ı n d ığ ın d a , 1988’d eki gelişmenin f a rk lı n ite liği daha da açık bir ş e k il d e ortaya çıkmaktadır. Sabit sermaye yatırım la rın daki a z a l m a n ın tem el nedeni, kamu yatırım lar ın d ak i düşmedir. 1988 y ılı n d a kamu kesim i sabit sermaye yatırım la rı, bir önceki yıla oran la, yü zd e 13,6 azalmıştır. Buna karşılık özel kesim sabit sermaye ya t ır ım la r ı, 1986’dan beri gözlenen yüksek artış h ızın ı sürdürerek, y ü z d e 15 oranın da büyümüştür. K am u yatırımları, yin e son y ıll a r d a k i eğilim lere paralel olarak enerji, ulaştırma ve sağlık se k törle rin d e yoğunlaşm ıştır. Toplam sabit sermaye yatırımları iç i n d e k i p ayı yü zd e 52,5’e yü kselen özel sektör yatırım la rın ın ise yü z d e 48 ,8 ’i konut sektörüne yönelm iştir . İmalat sanayiine yön elik özel ya tırım la r ın toplam özel yatırım lar iç in d ek i payı, 1984’den bu
y a n a i z l e d i ğ i e ğ i l i m i s ü r d ü r e r e k , y ü z d e 2 3 , 5 e d ü ş m ü ş t ü r .
G ayri s a f i m illi h a sıla n ın y ü z d e 7 4 ,3 ’ünü olu şturan toplam t ü k e t im h a rcam alar ın ın artış h ız ın d a son y ılla rd a görüle n yavaşlam a e ğ i lim i 1988 y ılın d a da sü rm üştür. 1987 y ılı n d a , reel olarak, yüzde 6,4 artan toplam tü k etim h a rca m a la r ı 1988 y ılın d a yü zd e 4,3
■artmıştır.
11.1.2.b. İ h r a c a t
1988 y ılın d a toplam ih racat, y ü z d e 14,4 o ran ın da artarak 11,7 m ilyar A B D D oların a ulaşm ıştır. Bu ge lişm e 1987’deki y ü zd e 36,8 o r a n ın d a k i ih racat artışı ya n ın d a k üçük olm akla b ir likte, d ünya e k o n o m ile r in d e k i g elişm ele re parale l ola rak, dış taleb in c a n lılığ ın ı k oru d u ğ u n u gösterm ekted ir. T op lam ih ra c a tın yü zd e 76,7’sini olu ştu r an sınai ü rünle r ih racatı, e k o n o m id e k i y a vaşlam ad an e t k ile n m iş görü n m ekted ir. Y ılın ilk üç a y ın d a , bir ö n cek i y ılın ayn ı d ö n e m in e oranla, y ü zd e 56,4 artan sın a i ürünle r ih racatı y ılın ik in ci üç a y ın d a sadece y ü zd e 19,3 o ran ın d a artm ıştır. Y ılın ü çüncü ve son üç a y la r ın d a ise sın ai ih racat, bir ö n c e k i y ılın d e ğ er le rin in a ltın da k ala rak , sırasıy la y ü zd e 10,9 ve y ü z d e 1,5 azalm ıştır.
1988 y ılın d a topla m ih racatta OE CD ü lk e le r in in payı, bir ö n cek i yıla oran la yak la şık altı puan düşerek y ü z d e 57,5’e inmiş, Orta D oğu ü lk e le r in in payı sabit kalm ış, sosy a list ü lk e ler ve d iğ er ler in in p a y ın d a ise önem li artışlar olmuştur.
11.1.3. İşg ü c ü P iy a s a s ı
D e v le t Planlama T e şk ila tı (D PT ) t a h m in le r in e göre s iv il işgücü arzı 1988 yılınd a 19,1 m ilyon k iş iy e u la şm ıştır. D P T ’nin 1988 y ılı b ü y ü m e hızı ta h m in ler in e d ayan ar ak u laştığı s iv i l işgücü ta leb in d e m ey d a n a gelen artışlar son u c u n d a, topla m işgü cü f a z la s ı n ın 2,7 m ily o n kişi d o la y ın a in d iğ i a n la şılm a k ta d ır.
İş ve İşçi Bulma K u r u m u ’nun "açık işler" ve "işe yerleştirme"
ver ile ri, m evsim lik harek etler ve tre n d le r in d e n a r ı n d ır ı ld ı k la r ın d a , b enzer şe k ild e in c e le n e n e k o n o m id e k i diğ er k on jon k tü r göster gele rin e uyum gösterm ekted irler. Bu v er ile re göre, 1980 sonrası
1 0 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
d ö n e m d e en y ü k s e k a ç ı k iş m ik t a r ı ve en yü k se k işe y e r le ş tir m e son üç y ıl d a g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r . 1988 y ı l ı n d a K u r u m ’a b ild ir il e n a ç ık iş s a y ıs ı 2 55 b in , işe y e r le ş ti r m e s a y ıs ı ise 251 bin olm uştu r. A n c a k , bu b ü y ü k l ü k l e r d e k i artış h ız ı 1987 y ı l ı n ı n so n la r ın d a n itib are n y a v a ş l a m a k t a v e 1988’in ik i n c i y a r ı s ın d a n itib a re n ise, reel k e s i m d e k i g e l iş m e le r d e n d e b e k le n e c e ğ i ü zere, azalm a g ö s t e r m e k t e d ir . 1988 y ı l ı n ı n tüm ü it ib a r i y l e b a k ı l d ı ğ ı n d a , 1987 y ılı n a göre a ç ı k iş s a y ıs ı y ü z d e 2,9, işe y e r le ş ti r m e sa y ıs ı y ü z d e 1,9 a z a lm ış tır . Bu d ü ş m e k am u s e k t ö r ü n d e n k a y n a k la n m a k ta d ır .
O t e y a n d a n y u r t d ış ın a g id e n işçi sa y ıs ı 1988 y ı l ı n d a y ü z d e 30 artar ak 53 b in e u la şm ıştır. Batı A v r u p a ’ya g id e n işçi s a y ıs ın ı n yok d e n e c e k k a d a r az o ld u ğ u 1988 y ı l ı n d a y u r t d ış ı işçi t a leb i, b ü y ü k ö l ç ü d e S u u d i A r a b is t a n ve Ir a k ’tan k a y n a k la n m ış t ır .
D P T 1989 y ı l ı p rogram ı v e r i l e r i n d e n y a r a r la n ıla r a k d ü z e n le n e n T a b lo II.2’de de g ö r ü le c e ğ i ü zer e 1988 y ıl ı n d a ü cretler, 1987 y ı l ı n d a n f a r k l ı o la r a k , T a r ım ve O rm an S e k tö r ü asgari ücreti d ış ın d a reel o la r a k d ü ş m ü ş tü r . O ysa 1987 y ı l ı n d a kamu k esim i işçi ü cretleri d ı ş ı n d a tü m ü cre t ve m aaş g ö s t e r g e le r i reel artış g ö s t e r m e k t e y d ile r .
TA B LO XI.2
Ü C R E T L E R V E F İY A T L A R {% A rtış)
_______________________________________________ 1987______________ 1988 A sgari Ü cret
S an ay i ve H izm et S ek tö rü 79,3 69,7
T a rım ve O rm an S e k tö rü 92,1 78,1
K am u K esim i İşçi Ü creti 24,6 27,0
U nvansız M e m u r (B o rd ro O rtalam ası) 41,9 56,0
T İS K Ü cret M a liy e ti 53,9 38,0
D İE T ü k e tic i İndeksi (Yıllık O rtalam a) 38.9 75.4
K a y n a k : D P T 1989 Yılı P ro g ram ı
I I . 2. F İ Y A T L A R
1988 y ılın ın cn belirgin ö z e llik le r in d e n birisi e n f la sy o n u n tekrar yüksek düzeylere çıkm asıd ır. Toptan eşya f iy a t l a r ın ın bir ö n cek i yılın aynı dönem in e göre artış hızı, Ocak a y ın d a yü zd e 54 ik en , K a sım ’da yüzde 80’e kadar yükselm iş; A ralı k sonu itib a riy le ise yüzde 70 olarak gerçekleşm iştir . Y ıllık ortala m ala r esas a lın d ığ ın d a ise, toplan eşya f iy a tl a r ı indeksi 1987 y ılı n d a yü zd e 32 artmış ik en, 1988 yılınd a yüzde 68 yü kselm iştir , (G r a f ik II.1).
G R A F İK II.l
DİE T O P T A N EŞYA VE DİE
TÜ K E T İC İ F İY A T L A R I Y ıllık Y üzde A rtış
1988 y ılın d a k i bu gelişm ele ri a ç ık la y a b ilm e k için , en f la sy o n ist sürecin başla ngıcın dan itib aren in ce le n m e si gerek m ek tedir . Toptan eşya f iy a tl a r ın ın yıllık artış hızı 1985 Mart a y ın d a yü zd e 6 0 ’a kadar yükselm iş ve bu hız gid erek yavaşlayarak 1987 başında yü zd e 23’e kadar düşmüştür. Bu tarih ten sonra e n f la s y o n h ızı tekrar y ü k se lm ey e başlamış, Kasım 1987’de yüzde 36’ya kadar çıkm ış, 1987 sonunda yü zd e 49, 1988 Nisan a y ın d a ise yü zd e 6 9 ’a yükselm iştir. 1988 y ılı n ın geriye kalan ayların da -Kasım ayın da yü zd e 80’e çıkm ası bir tarafa bırakılırsa- e n flasyon hızı yakla şık olarak N isa n 1988 d ü z e y i civarın da kalmıştır.
Bu açıkla m ala rdan da an la şılacağı üzere, e n f la s y o n is t sürecin başlangıcı 1987 y ılın ın ilk ayla rın a rastlam aktadır. Bu süreç, k en d i iç in de üç evreye ayrılarak in celen eb ilir. İlk evre 1987 O c a k -K a sım aylarını kapsayan ve en f la sy o n oran ın ın yü zd e 2 3 ’den y ü z d e 36’ya y ü k se ld iği dönemdir. İk inci evre, 1987 yılı A ralık a y ın d a en flasyon u n yüzde 49’a sıçramasıyla başla yan ve 1988 N is a n a yın a
12
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasıkadar hızlı bir artış eğilimi gösteren dönemdir. 1988 yılının son sekiz ayını kapsayan ve yıllık enflasyon hızının yüzde 70’ler düzeyinde seyrettiği dönem ise üçüncü evreyi oluşturmaktadır.Türkiye’nin içinde bulu nduğu bu en flasyon ist sürecin şekillenmesinde etkili olan temel faktörle r, kamu açıkları, kamu tarafından üretilen malların f iyatları, ithal fiyatları ve bekleyişler olarak sayılabilir. Bu faktörler, yukarıda değin ilen evrelerde farklı biçimlerde en flasyon ist sürecin şe killenmesinde etkili olmuşlardır.
Kam u açıkların ın talep fazlasına yol açarak enflasyonist süreci etk ilediğ i görüşü bugün hemen hemen herkes tarafından paylaşılm aktadır. Mal ve hizmetlerin bir kısmının fiy atların ın idari kararlarla belirlend iği ekonomilerde, kamu açıklarının kapatılması ve kamu yatırım la rın ın finan sm anı am acıyla yapılan fiyat ayarlam aların ın e n flasyon ist sürece doğrudan katkısı olması, kamu açıkla rın ın e n fla sy o n üzerin deki dolaylı bir etkisin i de gündeme getirmektedir. Kam u açıkla rın ın büyüklü ğünün, idari fiyatların bu fiyatları e tk ile y en faktörle rdeki gelişmelere intibakının gecik tirilm esine de bağlı olduğu dikkate alındığın da, f iyat ayarlamaların ın zamanlamasının da en flasyon ist süreci etk ile yeb ild iği ortaya çıkmaktadır. T ü rk iye’de olduğu gibi ileri-geri bağlantıları k u v v e tli sektörlerin ürettiği malların fiyatların ın idari kararlarla belir le nm esi durumunda, bu fiyatlard aki artışlar diğer sektörlerde m aliyet artışlarına yol açmakta ve en flasyon ist süreci başlatabilmektedirler. N ih a y e t kamu açıkları ve bunların finansm an biçim i ek on om id ek i diğer birimlerin bekleyiş lerin i oluşturmada önemli bir rol oynamaktadır. Bu bekleyiş lerin , en flasyon un devam edeceği yön ün de oluşması halinde ise, bu d efa ekonominin kalan birimleri davran ışlarını bu yönde oluşturmakta, bu da enflasyona karşı önlem le rin sonuç vermesini güçleştirmektedir.
T ü r k iy e ’d eki son en fla sy o n ist sürecin evreleri yukarıda d eğin ile n fa k törlerin karşılıklı etkileşim leri gözönüne alınarak aşağıd aki b içim d e açıklanabilir:
i) Birinci Evre: O cak-K asım 1987
E n fla sy o n h ız ın ın yüzde 23’den yüzde 36 ’ya yükse ldiği bu evrenin f i y a t h areketle ri açısın dan en belirgin özellikle ri ithal f iy a tla r ın d a k i artışlar, çok can lı yurt içi talep ve kamu sektörü ile özel sektör ü rü n le rin in f iy a tla r ın ın çok farklı gelişim id ir.
ABD Doları ile ölçüld üğünde hem ham petrol ithal fiyatlarının hem de ara malları ithal fiy a tla rın ın yıllık artış hızları 1986 yılında düşerken, 1987 y ılın ın ilk üç ayın dan itibaren yükselmeye başlamıştır. TL ile ölç üld ükle rin de ham petrol ithal fiyatları 1986 yılı boyunca düşmekte, ara malları ithal fiy atların da belirlenen en yüksek yıllık artış hızı yılın ikin ci üç ayında yüzde 23 olmaktadır.
Buna karşılık 1987 yılında yin e TL ile ölçüld üğünde ham petrol ithal fiyatları, bazı dönemlerde örneğin Temmuz ayında yüzde 164’lere varan yıllık artışlar göstermekte; ara malları ithal fiyatların daki en az yıllık artış hızı ise bir yıl öncesinin en yüksek artışı düzeyin de gerçekleşmektedir. D ola yısıyla birinci evrenin başından itibaren hem ithal fiy atların ın yükselm eye başlaması hem de döviz kurlarındaki yükselme eğilim in in sürmesi maliyet artışları yoluyla fiyat hareketlerine yol açmıştır.
Maliyet artışlarının fiy atlara aktarılma derecesini belirleyen en önemli unsur piyasalardaki talep fazlasının düzeyidir. Kamu açığının GSMH’ya oranla en çok arttığı yıl, 1987 olmuştur. DPT verilerine göre kamunun net borçlanma gereğinin GSMH’ya oranı 1986 yılında yüzde 4,5 iken, 1987 yılında yüzde 8,2’ye yükselmiş ve 1988 yılında ise yüzde 5,8’e düşmüştür. Öte yandan daha önce de d eğin ildiğ i üzere, 1987 yılının tümüyle 1988 yılının ilk üç ayında sanayi sektörü uzun dönemli eğilim lerin in çok üzerinde büyümüştür.
Bu büyümenin arkasında yatan faktör iç talebin canlılığıdır.
N itekim DİE anketlerine göre, üretici sektörlerde tam kapasite ile çalışmama nedenleri arasında sayılan iç talep yetersizliğinin payı 1986 yılının son üç ayından başlayarak tüm 1987 yılı boyunca azalma göstermiştir. Buna paralel olarak, sanayide kapasite kullanım oranı aynı dönemde sürekli olarak yükselmiş ve 1987 yılında, son on yılın en yüksek değerine ulaşmıştır. D ola yısıyla , 1987 yılının ilk aylarında başlayan en flasyonist sürecin arkasında, büyük ölçüde kamu açıklarından kaynaklanan talep fazla sı ve ithal fiy atların dak i yükselmeler bulunmaktadır.
Bu evrenin önemli bir özelliği de kamu sektöründeki fiy a t artış hızlarının özel sektör fiy a t artışlarının çok gerisinde kalmasıdır. Özel sektör fiyatların ın yıllık artış hızı dönem başında yüzde 27 iken bu hız giderek yükselmiş ve dönem sonunda yüzde 42’ye çıkmıştır. Oysa bu evrede kamu fiyatların ın yıllık artış hızı en yüksek yüzde 25’dir.
Fiyat hareketleri arasındaki bu farklılık idari kararlarla belirlenen
1 4 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
f i y a t l a r ın bazı d ö n e m le rd e, bu f iy a tla r ı etk ileyen faktörlerdeki gelişm ele rd en b ağım sız olarak b elir le n d ik ler in i göstermektedir.
Ö rneğin , ham petrol f iy a t l a r ı TL ile ölç üld ü ğün de, bu evre içinde bazı aylar da y ıll ık ola rak yü zd e 164’lcre varan hızlarda artmıştır.
İlk ik i ay d ış la n d ığ ı n d a da en az yıllık artış hızı yüzde 46 olmuştur.
Oysa a y n ı d ö n e m d e iç er diği m alların büyük bir kısmı ham petrolden elde e d ile n ve k am u n u n ön em li bir üretim payına sahip olduğu k im y a - p e t r o k im y a se k tö r ü n d e k i f i y a t artışları çok düşük düzeyle rde k alm ış ve en yü kse k y ıll ık f i y a t artışı yü zd e 16,3 ile evrenin son un da ger çe k leşm iştir . D iğ er ev r elerde ise bunun tersi bir gelişme iz le n m e k te d ir .
ii) İ k in c i Evre: A ra lık 1987-Nisan 1988
E n f l a s y o n i s t sü recin ik in c i evr esin in belirgin özelliği f iy a t ar tışla r ın ın h ız la n m a sıd ır . Bu evred e de sa n a y id e üretim ve kapasite k u lla n ım d ü z e y le r i uzun d ön e m e ğ ilim le r in in ü zerin de seyretmiştir.
Öte y a n d a n ara m alları ith a l f iy a t l a r ı (A B D D ola rı olarak) ve döviz k u r la r ın d a k i y ü k se lm e e ğ i lim i d e v a m etmiş, buna karşılık petrol ithal f i y a t l a r ı ( A B D D o la rı olarak) ise düşmüştür. D ola y ısıy la petrol ithal f i y a t l a r ı d ış la n d ığ ı n d a bu unsurların en fla sy o n ist sürece et k ile r i b ir in c i e v r e d e k i gib i olmuştur.
Bu e v r e y i ilk in d e n ay ır a n tem el n okta ise, kamu sektörü f i y a t l a r ı n ı n h a r e k e t in d e k i far k lılık la r d ır . B irin ci evren in sonunda, özel sektör f i y a t l a r ı y ı l l ı k y ü zd e 42 artarken, kamu kesimi ü rü n le rin in f i y a t artışı sa d ec e y ü zd e 21 olmuştur. İdari fiy a tla rın genel f i y a t l a r a in t i b a k ın d a k i bu g ec ik m e 1987 y ılı Aralık ayın da g id e r ilm e y e ç a l ış ıl m ış ve kamu f i y a t l a r ı bir ay ö n cesine göre yü zde 21 y ü k s e lt ilm iş t ir . Bu f i y a t şok u n u n e t k is iy le de kamu sektöründeki y ıll ık f i y a t artış h ızı y ü z d e 4 5 ’e çıkm ıştır. 1987 y ılı A ralık ayın da g e r ç e k le ş t ir ile n bu artış, ö z e lli k le ile ri-ge ri b a ğlan tılar ı k u vve tli olan d em ir ç e lik ve d e m ir dışı m etaller ( a y lık y ü zd e 14), k im ya ve petrol ü rü nle ri ( a y lık y ü z d e 29) ve enerji (a y lık y ü z d e 24) se ktörle rinde y a p ıla n b ü y ü k ç a p lı f i y a t a y a r la m a la r ın d a n kaynakla nm ıştır . B ö y l e li k le talep f a z la l a r ı, ith a l f iy a t l a r ın d a k i artışlar gibi n ed e n le r le y ü k s e lm e e ğ i lim in d e olan özel sektör f iy a t l a r ın ı etk ile yen y en i bir sü reç başlam ış, k a r ş ılık lı etk ile şim le r so n ucun da da kamu ve özel sektör a r a s ın d a k i f i y a t artış h ızlar ı f a r k ı ortadan kalkmıştır.
A n c a k , bu süreç, e v r e n in sonu it ib a r iy l e kamu sektörü f i y a t a r tışların ı ( y ıllık y ü z d e 70), özel sek törü n ( y ı l l ı k y ü z d e 68) ü z e r i n e çıkarm ıştır. D o la y ıs ı y la , bu d ö n e m d e, e n f l a s y o n i s t s ü re cin ilk e v r e s in d e n f a r k lı ola rak, kamu sektörü t a r a f ın d a n ü r e tile n m a lla r ın f iy a t l a r ı e n f l a s y o n u n daha da y ü k s e lm e s in i ö n l e y i c i bir e t k i yaratm am ıştır. İd ari kararlarla b e lir le n e n f iy a t l a r d a kısa d ö n e m iç in d e b ü y ü k ça p lı ayarlam alar y a p ılm a s ı, bu m alları g ir d i o la r a k kullanan sektörlerd e m a liy e t a rtışların a ve d o la y ı s ı y l a f i y a t ay a rla m a la rın a yol açm ıştır . Bu e t k ile ş im so n u c u n d a da e n f l a s y o n h ız la n m a sü recin e girmiştir.
iii) Ü ç ü n c ü Evre: M a y ıs-A r a lık 1988
Ü ç ü n c ü evred e e n f la s y o n h ız ı, K a sım a y ın d a y ü z d e 8 0 ’e ç ı k m a s ı bir ta ra fa bırak ılırsa, y ü z d e 70’ler d ü z e y i n d e se yre tm iştir. Başka bir d e y iş le , bu evr ed e e n f la s y o n oranı y ü k se k , f a k a t bu o r a n d a k i d e ğ işm e düşü k olmuştur.
Petrol ithal f i y a t l a r ın d a , A B D D oları ola rak, i k i n c i e v r e d e b a şla y a n düşüş, h ızla n a ra k sürmüş v e y ılı n son üç a y ın d a , bir yıl ö n c e s in e göre ham petrol ithal f i y a t ı y ü z d e 30 a za lm ıştır. B una k arşılık ara malları it hal f iy a t l a r ın d a ilk d e v r e n i n b a şın d a n bu y a n a gözlen en yü k se lm e e ğ i lim i d ev a m etm iştir. Bu g elişm ele r d ö v i z k u r la r ın d a k i artış e ğ i lim i ile b ir le ş t ir i ld i ğ in d e , dış e k o n o m ik f a k t ö r le r in f i y a t artışları ü z er in d e k i e t k is in in i k in c i e v r e d e k i g ib i old u ğ u son ucun a varılabilir.
Buna k arşılık reel sektörd ek i g elişm ele r, bu e v r e y i ö t e k ile r d e n ön e m li ölç ü d e ayır m ak tad ır . Bu e v r ed e reel se k tö r d e k i b ü y ü m e h ızı y a v a şla m a k ta ve d ö n e m in son altı a y ın d a sa n a y i sektörü d a r a lm a y a başlam aktadır. Bu daralm a k e n d isin i p iy a sa la r d a talep f a z l a s ı n ı n a za lm a sı b iç im in d e gösterm ektedir . Bu nu n ö n e m li bir g ö st e r g e si de 1988 y ılı n d a kamu a ç ı ğ ın ı n GSMH’ya ora n ın ın bir ö n c e k i y ıla ora n la ö n e m li ö lçüd e düşm esidir.
Bu evred e, ik in ci e v r ed ek i g e lişm ele rin tersin e, kam u t a r a f ı n d a n ü r etilen m alların f iy a t l a r ı ön em li sıçram alar g öster m e m iştir. Öte y a n d a n kamu se ktörü f iy a t l a r ın ın g e lişim i ile özel sektör f i y a t l a r ı n ı n gelişim i arasında da b ü y ü k f a r k l ı l ı k l a r gözlen mem ektedir.
1 6 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Bu ^ d ö n e m d e p i y a s a l a r d a t a l e p f a z l a s ı n ı n azal ı ri n i n a z a l m a s ı ve ka mu
II.3. KAMU MÂLİYESİ VE İÇ BORÇLANMA
II.3.1. Kamu Mâliyesi
Kamu sektörü, konsolide bütçeye dahil kurumlar, bütçe dışı fonlar, kamu iktisadi teşebbüsleri, mahalli idareler, döner sermayeler ve sosyal gü venlik kuruluşlarından oluşmaktadır.
Kamu sektöründe 1988 yılında kaydedilen en önemli gelişme kamu açıklarının GSMH’ya oranının bir yıl öncesine göre büyük ölçüde düşmesidir. D PT’nın revize yıllık program verilerine göre net borçlanma gereğinin GSMH’ya oranı 1987’de yüzde 8,2 iken 1988’de yüzde 5,8’e düşmüştür. Ancak bu oran 1986’daki düzeyinin üzerindedir. Faiz ödemeleri hariç tutulduğunda ise 1987 yılında GSMH’nın yüzde 1,9’u oranında açık veren kamu kesiminin 1988’de GSMH’nın yüzde 1,4’ü düzeyin de fazla verdiği görülmektedir.
Toplam faiz ödemeleri 1987 yılında yüzde 87 artarken, 1988’de bu hız yüzde 101’e yükselmiştir. Buna karşılık faiz dışı kamu harcamalarının artış hızı aynı yıllarda sırasıyla yüzde 54,3 ve yüzde 39.6 olmuştur. Toptan eşya fiy atların ın yıllık ortalama artış hızı esas alındığında, faiz dışı harcamalarda 1987 yılında yüzde 16,8 reel bir artış elduğu, 1988’de ise tersine bir gelişmeyle bu harcamaların reel olarak yüzde 17,4 oranında azaldığı belirlenmektedir. Harcama kalemleriyle ilgili önemli bir gelişme de kamuca yapılan sabit sermaye yatırımlarının daralma eğilimlerini sürdürerek 1988’de yüzde 13,6 oranında azalmasıdır. Toplam harcamalar da bu gelişmelere bağlı olarak 1987’ye göre yüzde 10,5 azalmıştır.
Bu gelişmelere karşılık, toplam gelirlerin artış hızı 1987’de yüzde 44.7 iken, 1988’de yüzde 64,3’e yükselmiştir. Bu büyüklükler reel olarak ölçüldüğünde ise 1987 yılında yüzde 9,5 oranında reel olarak yükselen gelirlerin 1988’de yüzde 2,4 oranında azaldığı anlaşılmaktadır. Yıl içerisinde uygulanan vergi oranı artışlarına rağmen vergi gelirlerinin reel artış hızındaki düşme devam etmiştir.
1987 yılında yüzde 15,4 olan bu hız, 1988 yılında yüzde 0,2’ye gerilemiştir.
1988 Yittik Rapor 1 7
