Ödemeler dengesi kalemlerinin incelenm esi cari işlemler fazlasın ın aşağıdaki nedenlerle oluştuğunu göstermektedir:
i) Ticaret dengesi, son yıllarda yaklaşık 3 milyar ABD Doları açık vermekte iken, bu, 1988 yılında 1,8 milyar A BD Dolarına düşmüştür. Bu azalmada temel etken ih racatın yüzde 14,8 artmasına karşılık ithalatın bir önceki yıla oranla hemen hemen hiç artmamış olmasıdır. İthalatın artm ayışın ın başlıca nedenleri arasında yılın ilk yarısında alınan ve ithalatı k ısıtla yıc ı n itelikte olan kararlar, yılın ik in ci yarısında imalat sanayiindeki daralma ned en iyle ithalat talebin in azalması ve nih ayet petrol fiy a tla rın ın düşmesi sayılabilir.
ii) Turizm ve Dış Seyahat net gelirlerinde, 1987 yılına göre yüzde 94,3 oranında artış olmuştur. Bu, son yıllarda sözkonusu kalemde meydana gelen en büyük sıçramayı if a d e etmektedir. Böylelikle , T ü rk iye’nin Turizm ve Dış Seyahat net gelirleri 1988 yılınd a yaklaşık 2 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır.
iii) 1987 yılınd a 2,6 milyar ABD Doları olan Diğer Mal ve Hizmet Gelirleri kalemi, 1988’de yüzde 36,2 artarak 3,6 m ilyar A BD Dolarına ulaşmıştır. Buna karşılık, Diğer Mal ve Hizmet Gid erleri kalemlerinde 1987 yılına oranla önemli d eğişiklik olmamıştır. Diğer Mal ve Hizmet Gelirlerin deki söz konusu artışın temel kaynakla rı yurt dışı m üteahhitlik hizmetleri (yüzde 19) ile ihracat ve transit taşım acılığ ın dan sağlanan navlun gelirlerindeki artış (yüzde 16,4) ve 1988 yılınd a yapılan yasal düzenlemeler sonucu yetk ili satış müeseselerinin döviz üzerinden yapmış old ukları işlemlerin (yaklaşık 170 m ilyon A BD Doları) kayıt sistemine dahil edilm esi (yüzde 17,9) sayılabilir.
1988 yılında işçi d öviz le ri girişleri, bir önceki yıla o ran la, y ü z d e 12,3 (258 milyon A BD Doları) azalarak 1,8 m ilyar A B D D o l a r ı olmuştur. İşçi d övizle rin d ek i azalmanın bir kısm ı A B D D o l a r ı n ı n diğer yabancı paralar karşısında değer k a z a n m a s ı n d a n k a yn ak lan m ak la b ir likte DM cinsinden ifa d e e d ild iğ in d e de a z a l m a görülm ektedir.
Cari İşlemler D en gesin d ek i bu d üzelm en in a rk a sın d a , T o p la m Mal ve Hizmetler d en gesin deki açığın 1986 y ılı n d a k i 3,5 m ily a r A B D Doları d üz eyin d e n 1988’de 667 m ilyon A B D D o la r ın a i n m e s i yatm aktadır .
Bu gelişm eyi sağlayan temel iki unsur T u rizm ve D ış S e y a h a t net g elirin d ek i hız lı artış ile D ış Borç Faiz Ö d e m e l e r i n d e k i a r t ış h ız ın ın 1986 yılın d a k i yü zd e 21,7 d ü z e y in d e n , g id e r e k a z a l ı p ,
1988’de yü zde 11’e düşm esidir. II.5.1.b. Serm aye Harek etle ri
1988 yılın d a serm aye hareketle ri d e n g esin i e t k i l e y e n ö n e m l i kalem ler şunlardır:
i) 1988 yılınd a T ü r k iy e kısa vad eli kredi b o rçla rın ı 979 m i l y o n A B D D ola rı azaltm ıştır. T ü r k iy e ’de yerle şik o lm a y a n l a r ın d ö v i z m e v d u a t la r ın ın a y n ı dönem d e 428 m ilyon A B D D o la r ı a r t m a s ı s on ucun da, toplam kısa vad eli borçlar 551 m ily o n A B D D o l a r ı azalmıştır. Oysa 1987 y ılın d a her iki k alem in sır a sıy la 692 ve 6 0 2 m ily o n A B D D oları artması sonucunda, T ü r k i y e ’nin t o p la m k ısa v a d e li borçları y a k la şık 1,3 m ilyar A B D D oları y ü k s e lm iş t i.
ii) U z u n vad eli kredi k ullanım ı 1988 y ı l ı n d a bir ö n c e k i y ı l a oranla yü zd e 17,6 artarak, 4,3 m ilyar A B D D o la r ın a u la ş m ış t ır . A n c ak , 1988 yılın d a k i, IMF d ışın d ak i dış borç geri ö d e m e le r i, bir ö n cek i yıla oranla yü zd e 47,8 artarak 3,9 m ily a r A B D D o la r ı olmuştur. Bunun so n ucun da net uzun v a d e li kred i k u l l a n ı m ı 1987 y ılı n d a k i 1 m ilyar A B D D oları d ü z e y in d e n 1988 y ı l ı n d a 381 m i l y o n A B D D oların a düşmüştür.
iii) 1988 y ılı n d a ticari b a n k alard ak i rezerv a r t ışı, kur f a r k la r ın d a n a r ın d ır ıld ık t a n sonra, 821 m ily o n A B D D o la r ı o lm u ş tu r . Oysa 1987 y ılın d a bu artış sadece 103 m ilyon A B D D o la rı idi.
Ote yan dan 1988 y ılın d a ya b a n c ı se rm aye g ir iş in d e d e bir ö n c e k i y ıla oranla y ü zd e 220 gib i b üyü k bir artış o lm u ş ve bu k a le m in b ü y ü k lü ğ ü 352 m ily o n A B D D olarına yü k se lm iştir.
Tüm bu g e lişm ele rin sonucu olarak resm i re ze rvler de 421 m ily o n A B D D oları artmıştır.
II.5.2. Dış Borçlar
1988 sonu itib ariyle T ü r k iy e ’nin, askeri borçlar hariç, dış borç toplam ı 37,7 m ilyar A B D Doları olmuştur. Bu büyüklü k 1987 yılı sonu itib a riy le toplam dış borca oranla yü zde 1,6 azalm ayı ifade etm ek tedir. Öte yandan, toplam dış borçların yü zde 79,6’sı orta ve uzun vad eli, geri kalan yü zd e 20,4’ü ise kısa vadelidir . 1987 yılına oranla, uzun vad eli borçların toplam iç ind ek i payı, iki puan kadar yü kselm iş, d ola y ısıy la kısa vad eli borçların toplam iç ind ek i payı da 2 puan düşmüştür.
Orta ve uzun vad eli borçlar alıcılar açısın dan s ın ıf la n d ır ıld ı- ğın da, K İ T ’ler dahil d ev le tin y ü kü m lü lü ğü olan borçlarda yüzde 3,8 artış old uğu , buna karşılık Merkez Bankası’nın dış borç stokunun y ü zd e 8,4 a zald ığı görülm ektedir. Toplam uzun ve orta vadeli b orçların y ü zd e 4,3’ünü oluşturan özel sektör borçları ise bir yıl ö n cesin e oranla yüzde 5,1 artmıştır. Kısa vadeli borçlarda ise, hem topla m da ve hem de tüm a lıc ılar itib ariyle bir azalma meydana gelmiştir.
T ü r k iy e ’nin orta ve uzun va d e li dış borçlarının borç verenler it ib a r iy le d a ğ ılım ın d a ise, h ük üm etler arası (çok taraflı ve ikili anla şm ala r yolu yla sağlanan) kred ilerin payı düşerken, uluslararası piyasalardan sağlan an kred ilerin payı yükselm iştir. Örneğin 1988 y ılın d a Federal A lm an tahvil p iyasasın da, H azin e biri 300 diğeri 500 m ilyon D M olm ak üzere iki d e f a ve Merkez Bankası da 300 milyon D M tutarın da tahvil ihraç etm işle rdir. A yrıc a, H azine 150 milyon A B D D o la rı d eğerin de "Eurobond" ihraç etmiş, Merkez Bankası da İ n g ilt e r e ’de 300 m ilyon A B D D ola r tavanlı "commercial paper" ihraç etm iştir. Bu, T ü r k iy e ’nin uluslararası piyasalardan kaynak sağlam ad a başarılı o ld uğu nu göstermektedir .
D ış borçların nomin al olarak azalm ası ve ödem eler d en gesin in y a p ıs ın d a k i iy ile şm e n in d ev a m etm esi sonucunda 1987 y ı l ı sonunda y ü z d e 371 olan b o r ç /ih r a c a t oranı, 1988 y ılın d a yüzde 318’e düşm üştü r. A y n ı şekilde 1987 sonunda yü zd e 56,6 olan Topla m Dış B o r ç / GSMH oranı, 1988 y ılı sonu it ib a r iy le yü zd e 53,3’e inmiştir.
1988 y ı l ı n d a dış borç y ü k ü n d e görüle n azalm an ın ön em li bir n e d e n i A B D D o la r ı n ın değer kazan m asıdır . N it e k im Merkez B a n k a s ı’nda y a p ıla n bir ça lışm a y a göre 31 A ra lık 1988 tarih in deki dış borç, 1987 y ı l ı sonu k u r la rıy la h esa p la n d ığ ın d a yü zd e 5, ya da y a k la ş ık o lar ak 1,9 m ily a r A B D D o la r ı daha fa zla çıkm aktad ır.