Pitirim A. Sorakin

(1)

/ --.

S. Ü.-Fen -Ede. Fak.

Edebiyat Dergisi 1991, 6. Sayı · -·

PİTiR-İM

A. SOROKijN

.sezgin• KIZILCELİK (*). HAVATl VE ESERLERİ

Bir düşünü_rün fikir,lerinin oluşmasıhdg içinde ·yaşadığı toplumun çok önemli etkileri vardır. Ayrıca. bir düşünürün haya.t MJ<ayesi bir bakirna o

-düşünürün fikirlerini

yansıtır:

.Bu

oçıdan

bu

ca'lışmayı hazırlar~eri

Soro-ldn'in hayatından önemli bölümler vermeye ça,lıştı'k. Onun fi'k•irıleriyle ha--yat hika,yesi a,r,a-sında büyük bir pa.ralelli:k v,ardir. · Rus ,ası,llı ABD.',li · sos-yolog_ Pitirim A. Sorok•in 21 Ocak 1889'da Rusya'ının Volog'da vi'layetinin kuzeyinde ücra

bir

köyde doga.r. BLi vilayeue oturon insanlar g·enelHkle Rus ·k.ökenli de·ğHdir.

Bu

bölgeye Ko~i d.enir. Endüstrileşme ve kentleşme bu· bölge·de -heri üz yoktur. Bu bölgert·in ins·an·lan geçiımleri-ni ciftoHi-k, avcı

lık, balrkçılık

ve keresteci•U:k ile

sağ

'

larlordt

Köyün

· yaşlıları,

öğretrnenlerİ,,

doktorl,arı sıra.dan köylü_lerden dah-a. ferah ve. rahaUırloır. Doktorlor, öğ-· retmen:Jer f.aırklı semtlıerde otururdu. Buna karşın· oynı semtte otur.an iın san.lar

b_irbirl·eriyıe

· eşit şaırtlaıro

1

sahiptiır.

Bu dürum S•örokin'1in "sosyal ta-· bakalaşmanın tahlili" görüşünı]n o~uşmasında çok etkHi olur (1).

Sorokin üç· yaşındayken ·annesini koybeder. Sorokin'fn· btlba·sı. a.ıtırf -gümüş tnı:nlrciHğiyl:e uğraşan hiridir. Sorokin'in VasHy ve Prokopy adında ·

iki er~ek kardeşi vardır .. Kansını· çok seven ve ölümün~ çok üzülen baba Sorokin bir ·bunalıma düşer, a!koli,k ·oıur ve çocuklarıyla kaıvga etmeye

başl·a·r.

10

yaşmda

olan

Pitirııiı

Sorok(n ve 14

y.aşındaıki

abisi .Vasi'ly baba-ı~a-rımn evini - bir daha dönmemek üzere - terketmek mecbv(ıiyetinde ka-ılırlor. Küçük ~ardeşleri ise halasın·ın yanında hayatını sürdürür. . P.itirim

Sorokin ve abisi Va·sMy babalarıyla tekrar. karşıl-aşmazlar. Hatta

babası-hın öldüğünü P. Sorokin

yılla,r

sonra

öğrenir

(2). .

Sorokin "Khrenova Teacher's Seminary." (Khrbnava öğretmen okulu) d_a -burs koz,a,rııır. K'hrenoya'-da Sor.oki-n ;adeta· bir kültÜır ça1ışması içine g+-rer. 'Kendisinde güçlü ola,n 1köylü kültürü, şehir kültürü k,arşısı-rtda

yıkılma-· (*) S. Ü. Fen -ıEde,bl~at F.a:~üitesi Sosyolo'j1 Böl. Arş. Göreıvlisl.

(l) Coser, Le.wis, ·Masters of Sociologlcal. Thought, Hıarcourt Br-ace. Jovanpvli.ch,

ıNıew Y.or-k, 19'71, s. 4.7.7 - 4'1'8-.

(2) co·ser, Lewls, ta.g.e.,

s:

4'79.

(2)

ya başlar. Sorokin bu okulda adam yeri·ne konmama. ve aşağıl~·nmadan · d.olayı oldukça fa.zln ızdır-ap çeker. Aım·a o. kısd. bir sürede şehir. hayatına

uyum soğlar ve hatta sıınHın başkanı olur (3).- Bu döne-ml·erde Sorokin bir

takım siyasi sebeplerden. dolayı ~ezaev+ne düşer. Cezaevi, Sorokin''iın suç-. lularlo ve suç ·konusuyla tonısmasını sağlar. Bu durum onun sonraki aıka· -.

,

denıi

• k

hayatınçfa

e:tkHi olur. Hatta, St.

· Peters'bu

ırg

ün·iversites'i',n de

koldığr

yillarda iJ:k uzmanlo·şma a.ıanı olarak cezaıbHim (penology) ·ve suqbilimi · (crim·i11Jology) ·seçer. Bunlara ila.veten Sorol<!n''iın ilk k•itabı da "Suç ve Ceza''·

(Grime and Puınishrnent)dır (4). ·

Cezaevinden çıktıktan sonm St. P.etersburg'a. gider.

St..

Petersburg

da yeni. acılan "Psiko Nöroloii Enstitüsüne" (Psycho - Nevro'logica.l

lnsti-tute) ·kayıt olur. Enstitüdeki· +lk yı•lında Sorokin hocalarının dıikkatini çe·ker ve en .boşarı,Jı öğrenci olur. Askerl·ik yaşı geldiği için enstitüden .ayrılma·k zorunda kafır ve ,askeri kıtad·an kaçmaık icin · üniversiteye g·irer. Bu sıralar ·cfa Geôrge Simmel'·in "Sosyoloii'' (Soz,iologie) adlı ·k•ita'bını okur ve bu ki- ·

toptan çok etkilıeni~. · · ·

Rus l·hUlaHınde fao,J bir rol oynayun Sorokin 1.914 yılında üniversiteden

birinciıf'iık-lıe mezun olur. St. Peıtersburg Üniıversitesf-nde master derecesin:i

('magister degree) ,a,lır. 1918 yılında Sorokin p,etrograd Üniversitesine dö~. ner ve <01k,a'de:mi'k ca·lışmalanna devam eder . .Su üniversitede "Sosyoloji-nin ·Sis·temi" (Sistem of Soci6'1ogy) adl.ı eserini.tamamlar. 1922 yıh,nda,

Sos-yal Orga,niz·a·syon, Sosyo:I Hayat v.e. insan· Davrct,nrş:lan üzerine Aclığın E~ki-. j .si (The lnfluence of Hunger on Human ıBehevior; on Socia·l Uf.e·-oırid Soci:a,ı . Organization) adlı çalışmasını yayınlar .. 23 ·1EyWI · 1922'de yönetim tara·fın-dan yurt dısı_,·na sürgüne gönderilen Sorokin bir _. ·daha Rusya!ya geri _. dön-mez (5).

1

i

₁

lk önce Çekosl-0,va,kya'da .geçici bir sürıe ka·lrr. Edıward A. Ros.s ve

· q.

A.

EUwood adlı ABD.'l·i sosyologlar Sorokin'e ABD.'ye ge·lip Rusya

ih-tHaıli hakkında konferanslar vermesini isterler. Sorökin bu tekl.i·fi kabul eder ve

Eki

ı

~

1923'de New Vork'a

g

· İde,r

.. 1

İl'k

önce burada

"İhtila

,

ı Sosyoİo

.

iisi" (The ·socioiogy Hevolution) adl.ı eserini ,yayınJ.ar. 'Bir süre Minesota Ünive~sites·i Sosyoı°oj,i Bölümünde çalışır .. 1927'de · ''Çağdçış Sosyoloii Teo-rileri'! (Comtenporaıry Sociologioaıı "the'Ories), '1929'da C. C. Zimmerman · ·He birli:kte '~Kırsal -,Kentsel Sosyolojinin Prensi,pleri" (Principles of Hura·I

-U~ban Soci'Ology) çıdlı .c·a·lışrncisını yayıhlar. Sonrp Soro~i·İı· Haniord Üni-versiteS'inıe gecer. Ha-rvard'da,ki. oa1_lrsm_;_a_'ları _{boyunca Sorokin, ABD}

sos-. ' .

. yolöjis+ne büyük katkıda bu_lunur. 1930 -31 yılında Harv,ard'.da sosyoloji bölümü Sorokin'i·n teşebbQsü ·He açılır. Böylesi bir durum ·onun

sosyoloji-~·3, 4) .Ooser, Lew:is, a.ig.e., s. 4·79 - 4'80._ · (5) Ooser, Lewis, a . .g:eı., s. 48·1ı - 4'8ı7.

(3)

yi

geliştirme

çaba

· larına

.

bir örnek

teşk·il

eder.

S.orokirı:

Mi

· r:ınesota'da

ar-kadaşı okın C. C. Z.immerinan'ı ikna·. edip Harvard~,a getıır.irken ,aynı zaman-d_a Ekonomi Bölümündek·i Ta,ıcot Parsons'ı. da kendi bölümü olan sosyo-lojiy,e getirir. Böylece. güç,lü bir üçlü. (Parsons, Sorokin, Zimm_erman). ve. · güçlü bir AiBD sosyolojis·i meydana. geMr. Bu sıra.lorda .sorokin bir konfe.

-run~ d_üzen1ler. Dışarıdan WiılHam 1. Thomas, · ~owa.rd. Becker, Leopol.d

_

vori

W:iese'yi de dıaıvet eder ve· ar.olarında böylece bir dostluk kurulur.

Özelıl'i:k-.·,ıe Sorokin ve Parsons çok ,etk-i·li ça•lışmal'aır yapma-ya ba-şlarlör. _Parson_s bu sıra,ı.a.rda. "Sosyal Eylem Teorisini" (The Theory-of Social,_ Action) yazı.:. yörd~. Parsons ve Sorokin'-in etkilediği ünlü lüşiıler·arasında:

R.

·K. M.erton,

W1

Moore, İ<

.

Da,vis ve E. A. Tirya·kiın. gibi a,lanl_' ·annda etki·H olan· .kisHe_{. ,.} r

vardır. · · ·

1937 - 41' yıHarı · arasında Sorokin "Sosyal

ve

Kültürel Dinam°i'kler" (Socia·I and Culturn,I Dynamics) adlı eserini· yayınl·aır (6).

1942 v.ılırida on yıl başkanlığını yürüttüğü sosyoloji bölümündeki

·

vö-. . I .

neticili:k _'-görevinden isti·faya · zorl,çmır. Bölümün başına P,arsons getiri·Hr . . Parsons bölümü yeniden organize ·eder Ve bölumü~ ·adını ·.·~osyal İliş~iler'' .

(S'ocfo,ı Re'lations) olarak değfşti1rir. Tüm bunl-ara r,ağmen Sorokin Ha·

rvaırd'-. da. sosyolojinin

geli·ş-nies

'

irn:fe

en büyük rolü oy,n1_ayran_'

kişidir.

Harv.a_rd'da

İken V

,

ayınlamış Olduğu

Eserler: 1941'de

"Çağımızın

.

Bu-nalımı"

(,Crisis of O.ur Age), 1942'de "Felaket Durumunda

İnsa~

ve Top-lum" (Mori and ·Society in. Calarnity), 1948'de "İnsanlığın Yeniden Vapı'ian-. nıası"· (ReconstrucNon of. Humanity), 1947'de "Toplum, Kültür ve KişiUk!'

(Soci·ety, Cufture aınd Peııs'onaHty), . 1951 'de ''B_u.ncılımımızın Anlamı" (Meaning of Our Grisis), 19~9'-da ·"Güç ve. Fazilef' (.Power and Moral·ity), 1972'd~ '(ölümünden .sonra') "Bir Buncdım Cağında

Sosyal

Felsefeler~' (So"' ci.af Phifosophies in

a

Age of Crisis) ya,yınl-anır (7). .· .

PİTİRİM A. SOROKİN'İN GÇ>RÜŞLERİ

-. ·: Soroldrı':in Sosyoloiik Teorisi :

Sorokin'e görıe sosyoloji, sosy~ü sistem ve sosya·I küıme·lerin (socic;ıl congerieş) ı kültürel si:steni ve k0melerin; ki·şilik sistemi ve ki·şHer arasın- · daki ilişkinin· dinamikleri ve yapısının geneHeşt+rilmiş teorisidir (8). Bu

bağlaınida Sorokin sosyoloj·inin inceleme a,ı,anı olar-ak şu·. aılarilorı

g_öz

.

· .(6) q-Oser, Lewis, ,a..'g.e., s. 4'87ı -4·90.

(7) Goser, Lewis, ıa: .. g .. e., s. 4·9ıl' - 4•92. .

('8·) ISOROK1N, Pltirim, A.; Society, Culture and Personality, Ifar~er, .New Yorık,

1'9·t7, s. 17. . •, .

(4)

'önünde bulundurur:· Sosyolojinin· ilgi

al

,

anlarında

· n

bi·rincisi

çeşitli

·

sosyal olaylar ,arosındaki ·ilişki ve korelosyonlardan meydan·a gel·ir. Örneğin, oile tle ahlök, e:konomi·k

-

iıle

dins·el, hukuk He ekonomi!k hareketi.ili!< ve. siyasal <;>!aylar ar,a,sında·ki ilişki ve korel•asyonlar bu a·lan (kısım) ' içinde düşünü :!ür. Sosyolojinin ,i.lgi a-lanlannd_a·rt oloın :ikinci kısım sos.yal olay ve olgul·ar .

He sosya:I olmayan olav ve olgular a,rıasındaki ·iıli·şki- ve korelqsyonlardan oluşur. Örneğ'irn, sosyal olo·y ve olgu lorla, coğ:ra-f.i, · biyo'lojik olay ve olgu-l·ar aırasındaki Hişkiler ıbu )<Lsım_ıh içinde yer alır .. Sosyolojinin ilg'i- c;ı,ıanl,a~

rı'ndan ola·n üçüncü kısım ise bütün sosya;J ·oı,a,y ve_ o·lgularda ortak olan·. genel niteliıklerden oluşur (9).

Coser'ın

da

be:Hrttiği

üzere

diğ

-

er

bi,r

yöıiüyl

· e

Sorokin'i;n sosyoloji

te-. . . ... .

· orisi _sosya·I dinam'i'k ve O'nun terminoloi,isinde yapısal sosyoloji .anlomina gelen sosyal sta.tik arasındnki ·ayırıma dayarnr (10). Böylesi bir a.yınm

ün-lü sosyolog A. Comte'da da vardır (11 )· ..

Diğer taroftan Şorokin'in sosyolojik teorisinde sosyo - kültürel olgu

. y,a .da olaylar. öneml:i bir yere sahiptir. -Sorok'.in sosyo - kültüre·! 'olgu ya, d_a

olayları üc. unsura. qöler. BFrincisi anlamıa.r (meanings), değe,rl~r {values) . ve kuran.ardır. Sorok:hı bu üç unsurun .. meydana getirdigi bütüne kültürel

· sistem d·emektedİr. jkinoi uns.ur bu' aınlam,.:..değe·r ve kuraıl-ları nesnelıleşti ren bio - f,iziksel araçlardır. Şorokin buna ortam (çevre) demektedir: Üçün-cü unsur. ise anlamları, değerleri, kuraHan yaratan, ·işl:eteh ve anl·amlı et-kiıl·eşim e:tkinlikl_erınde kullanan bil'inçlıi k·işiıler ve gruplardır. Soroki,ri · bi~ linçli kişi ve grupların· meydana getırdiği .bütüne de sosyal• sistem adım

vermektedir (12).

En. g·enel· · onla·~da . Sor6kin'·in sosyolojik teorisi~ ayn; . zamanda,

in-.

sanların

· etkileşim

.

süreci~·in üç temel unsurunu· da içerir. Bu üc unsur

şun

lardir:

· a - Aınlam1lar (·Meci·nings) b - .Oeğ·erler (Vci·lue:s) c -· Norml,ar (Norms)

Yukarıda belirtilen üç unsur 1insan il'işkilerine yol gösterir .. Tıpkı Max Weber gibi S6roki·n'de insan ola.ylannı değerler, normlor ve dnlnmla.ra· boş

_vurmaks·ızm acıklamoya teşebbüs eden her türlü oçıkl·amaya karşıchr. Bu · oçıdıan Sorokin'in yazılarında şu unsur çok :önemHdi,r; insaııi etki1_J~şiminin

. . . '

. (9) KONlGAR, Emre; Toplumsal Değişme KurU'mları ve Türkiye Gerçeği; Rem-zi Kitabevl, İstanıbul, 198'5, s. 12:3;,

00) COS®R, Lew.is A.,; :a.g.ıe., s. 41_65.

(11) COOIDR, Lewis, A.; a.g.~ .• s. 465. - 4!66. (1.2) KONGAR, Emre,; a.,g.e., s. :1'23.

(5)

-I '

tüm olayları sadece bio -·fizi'kse·I olaylardır {13). Sondan ·dolayı Sorokin'in

. ' .

--sosyoloj,ik düşüncesi kültürel f.aktörleri·n önemi üzerine vurgulamalıaır ya.-, pa-r. Bi,r başka deyişle sü.per organik unsurlar olon ·kültürel fıa,ktörifer sosya•I +llş'kHerın bel-irleyicisi gföidirler. Soro·kin'iın sosy61öj,j. teoris-i'nde altı ciziilme-

-s·i gereken bi·r diğer nokta ise şudur; etk!ileşimin konusu olarak ~işiıliği, kişi~ lerin etkileşiminin toplamı. olarak toplumu anlamgk için değerlerin, ·

norm-ların

ve_

anlamların

toplamina-

'

bağlı

olan kültürü

anl:cım~mız

·gerekir (14).

Diğer bir deyişle Timaşheff'in de vurgula'dığı gibi Sorokiin',i,n sosyoloj!i-k te-orisi icinde yer a·lan sosyo - kültürel etki-leşim ka•vramı (socio· - cultura·l 1interactiorif.üc ,açıdan -ana,Hz edilebHir (15) :

a - ·EtkıHeş+min ko~ıusu olarak kişHik;

· b - .~tki-leşİ_mde bulunan kişilıerin toplamı olarak toplum;

c -

Normların, değerlerin ve anlamlqnn toplamı olora·k kültür.

Sorokin ·sosya,ı etkNeşi1min esas unsurunu aınaHz ederken bozulmuş · formloır, organize ·edilmiş formla,r ve org·ani~e-edilem·emiş formlar arasın

da· ·ayırım yapoır. Bunla,ra· ·ilaveten Sorokin famHıisti'k, zor.unlu, düşmancıl · ve yascıl gibi çeşitli sosya-1 etki-leşiırri formlorının oluşaoağıını beMrtrr, bu

belirtmeyi yaparken

de

etki·leşim· for.mla,rınm farklılığına. ·işaret eder. So-~okin oın,larnlı· ve -fonksiyonel ba·ğıcıın~ıJan · bakımınddry organize -edilmiş grupf;aro önem verir ve söz konuısu grupları sınıflandırır. Burada Sorokin · grup etkileşim kuvvetinin farklı derecelerin) düşünür. Özellikle grup ·_uya- . .

leri -,arası_ndoki b_ağı~ uıaıklığını ·y,a, -da ·ya-kınlığını grup etkiıleşimi -ile Hişki lendirımeye oolışır (1,6). Yani J<işiler or~_smdaki · bağın kuvveUi

.

va

.~·a zay_ıf

oluşu kişHerin ·grupla ol,an-tlişkisine bnğlıdır. Bu ·görüşüyle S0rok1in Georg

Si·mmel, Herbert ·Mead; Charl:es H. Cooley° v,e Robert Ezro P.a-rk

iıle

ben.;

zerllk gösterir (17). . ·

Sorokin ·"Çağdaş Soşyoloii Teorileri" adlı· eserinde bu :konuya deği nir. ,Bu konuda Soroki•n'·in temel düşüncesi orgoniie edHmiş grupl.ar :ile sosyal s'istemin o.y,nı anlama geldigidir (18}. Bu bağlomdıa Timashef,f'inde

vurgul

· adığı

·ü:z:ere Sorokin'e göre toplum,

sosy(]ıf

sistem {ya·

cia

orgo:niie

·

edll

ı

m

· iş

gruplar)_

bakımrndon bi

· l.furılaştırılabiliır

(19}. Sorok+n'e· göre .

orga-03,) OQSER, Lew.is, A.; .a.:g.e., s. 4161₅_._· (lı4) COS•ER, Lewls·, A.; a.g:e., s. 46:5 - 4'6·6.

{1'5). TJJMA\Si~F. Nılch~·; Sociological Theory·ıts Nature and.Growth; Randoni · ·House, New York, rn:ırı, s. ·2•3-3 ..

(16) OOSiEIR, Lewis; A.; .a:g:e;, s.46'5'. 0'7) OOSER, Lewis, A.; aı.,g.e., s. 46'6.

c

n

SOROKİN, PÜ!r,.tm, A.; Sociological Theoı•y of Tod,ay, A. Har,per Tut. Ect.;· Wlinc!hester, '1966, s .. :H. ·,

(1'9) TllMAS~FIF, Ntcholas;

.a-.g.e.,

s.

-~aa.' .

.

- -

(6)

1

,nize edıMmiş grupJor.

ya'

'

da sosy,a,ı sistemler değer·ler, anı.om-lor ve norm-·

la_r ba·kım_ından ik·iye ayrılır {20) .: · · · ·

A - Tek İlişkili Önemli· Gruplar (lmportcmt Unibonded Groups)

· · a -

Biyo -

sosyal tabiatı : 1.. lı:rk' (·raôe) .

2. Oi,rJsiyet (sex)

3. Yaş -değerleri, {age -·rvctılues) b - Sosyo - kültürel tabiatı :

4. Akırıaıbq·lık (~insh'ip)

5. -Komşuluk grubu (~efghbourhood group)

. . ..

6.

nu,

etnik ve ,milliyet grupl,an (longuage,. ethnic, na,tionalit'[)

7. Mes•leki grupl-ar (occupationa·I groups)

B". Ekonomi,k grup·lor (economic groups)

9. Dini gruplar (re:Hgious g~oups).

10. Politi·k grupla:r ·(poHtica:ı groups)

'

.

.11. · Bil'imset feıf.sefi, eğits~l ve diğer j'deolojik g-tupla1r (soi·entiıf+c, .ph'iılo.;

sophi-ca'I, educationçı,I oınd other ideolog1i-col groups)

B ....:.. Çok

İlişkin

Önemli Gruplar -(lmportant Muliibonded. Groups)

. .. . : . .' : . 1.· AHe (famiıly) . 2.

,

~l<m

{Clan) 3. ·~ob'i+e (Trıi:b~) ·

4.

MıiHet {Nation)

5. tK

1ast (Daste) .

6.

Roh!ipleri, burjuva smıfını,. serbest 'İŞİ olan ıköylü · sınıfı_ ve öigür ôJinayan köleleri ıiçeren sosyo·I düzen {Clergy, bourgeos1ie, free -·

lohor-pea,sant olcıss ,and unf.ree serfs)·(21).

(-20) SOROKJİiN,· ~1iirıim, A.; Sociological Theory of .Today, s. 3:1. · ·

(2'1) S.OR.OKİN, Piti.rdm, · A.; SociologlcaJ Theory qf. Today, s. · 3•1. ·

.

'

(7)

(•

Sorokin'e Göre Sosyo.lojrk Teotıilerin Sınıflandırıtrnası:

s:Orokin sosyoloj·i teorile,rini dört_grupla ele alıp ·inceler (22) :

1 - Sin·gulari-stik - Atom-istik Teor.Uer

a

-

Fizıik1_aH_,_st_- _Mekıa,nıi_-_{st Teor+ler}

. · b - Niceli.ksel (Ounntitati-ve) -Atomi·stik · TeorHer 2 - Sistematik Teoriler

a ·- totaHtaırian ·(bütüncül) Teori,l·er b - Tota.Jita:rian Olma.yan Teoriıler c - Di·kotomik Teoriler

d -· Tıipoloji°k Tıeoriler

~ -· ~syal Sistemin Sistematik Teorileri

a :-

Sosya·I -eyl:em (s_ociol -oction) ve Analitik Teoriler

b - Y.apı~aıl -·Fonksi~onel Teor.i,ler

c

-

Diya·lektik TeotıUer

d - Davronışcı Teorıi-ler

e -

S0sya1I .Değ·işme TeorHeri

4 - Sosyo - Kültürel Si,sterrilerıin. T.eorileri ·

·.sorokin'e G·öre Sosyo - kültürel Sistemler :

. I .

Sorokin'e g'ör,e so~y<:ı·l sistem :iıle kültüre,! ?'istem devamlı ola,raık

etki-Ieşi·r'rı haHndedir. Bu nedenıl·e Sorokin olgu ve ola.y,l·an sosyo - kültürel. ol1a·

-ra·k niteler.

Y

,

an·

i·:

·

~

Sosy,al s·ist( ,emler Kültürel

-~ s i·stern ler , , . _._.

ı

. .

t

Sosy·o - Kültürel 1_Si_·_stemler

(22-) 'DİMAS!H!IDFF, Nilctıolas; aıg.e., s. 23·2_.

(8)

s·orokin "Soçial aiıd . Cultural Dynam.ics" . (Sosyal ve Kültürel Dina-mik·ler) odlı ·yapitında sosyo ~ kültürel srsteml~rin· cözürnlenmes·iıne ağır

·lık verk. Sosyo - kültürel ,sistemleri acıkla,mada ta-rihe önem veri,r. To·rih,

değişen sosyo - kültürel siS,tem_ler sürec·i olarak Sorokin';in terrrJJnoloj·isiın- .

de

yer

oılı-r (23). · . . .

. S6rokin, sosyo - kültürel· fenomenlerin gelişi güzel_ dağılmadığını · her kültürün tamamen bütünleşmediği:nıi Heri, sürer. Onun ba·kış ac.ı.sındon bir sosyo -·kültüre•! sistemin .bütünİüğünü sağl·aya,n unsurlar organi?;ma - üstü.

ve birey - üstü sosyol rea}·itele~dir. S0rok1in'.e· göre reolitenin doğasını an-:.

lama·k i·çüi · üç temel huküm vardır (24). Bunlo,r; realitenin. doğrud<:fn.

doğ:-. ruya duyusajl ·(sense) olgı,Janmasıyl-a kavrandığı sensate kü.ltür y.a da· sen-sate sistem, P.lotoni:k ide,aıNzmde d_e .olduğu ·gibi a·kılcı düşüncenin üstün -:. olduğu

·ideotional

kültür y,a, da düşünsel sı~tem, üçüncQsü ıse zİt. Hkele:r .

. a·ras)nda,ki dıiy,alektik dengede olan diğer ·iki sistemi bi·rleşHrmeye yöne-·

:

l'i-k

ol•a1n j·cfeanstik kültü_r ya da. idealistik sistemdir (25). ,

Sorokin-',e. göre. sensate ·kültürün temeli, gerçeğin duyu orgdnlanyla a,Jgıl,andığı ve bunun dışın.da ba·şko hi·ç btr -gerçek olmadığıdır. Sensate kültür bu düny,aya yöneHktir; .Bu kültürde bireysel çıkarlar ve bireysel re;. fah ön plandadır ve ortak çıkıorl,arın da ·önündedir . .Su anlamda S6rokin'e göre sens,a.te ·külfür kötüdür. Düşünsel (ldeationa·I) kültütde, ger.çek, du~

-yum ve madde dışı gerc·ekNr. ısu k91türde ise bu dünya bir ha,ya-lden

füa-rettiır. Top:lurnda sosya-1 çıka:rlo-r bireyse:! çıka-rlorın önünde olup toplum

üye·leri a,rasında toplumculuk fikri ·çok · öneml-idiir. İdea·listi,k kültüre ege-men olan gerçek i-se düşünset kül.tür ve sensate kült~rün a-kıl yoluyla·

ya-.p,-~mış. :bireş+midi,r (26).

. .

. Tüm bunlcirl-a bi,r.likte Sorokin sosyo - kültürel slstemler ·içinde

ağırlı-.

ğı

daha çok

düşüns9:I

(idea.tiona,J) ·ve s·en·sate kültüre verir_ ve· söz konu-su. lki sist,emi,rt mukayşse·sini y.apaır (27} : .

(23•) COSER, Lewis, A.; .a.g.e., s. 4'6·6.

C24,) OO'SER, Lewis, A.; a.,g.-e., s. 4:6.7'. (215) COSER, .Lewis, A.; a,g.e., s. 4·6'7.

('2'6) KONlGAiR, Emre; a.g.e., s. · ı:25.

(27) Cuzzort,

R

.

P. ve King, E. W.; llumanity and Modern Social Thought; The

. . - . ;

· Dryden Press, ıırnnoi'S, 1'9·7'6, s. 1'25.

'"'4 :

-~

~

(9)

Bu,n

,

o

göre; ·

Düşunsel Kültür Zi.l'.uriyeti

1 _;_. Gerçeklik (reoHty) öncesiz ve

.

sonrasız

ve de

sipiritual. · oıa-raık görülür.

· 2 - .Bireylerin en temel ·ge_rel<s1

i-nHnleri spirutoldir ..

3 -· · Fizi,ksel istekl,er enge·ı.ıe.rıir.

4 - .Poziti:f "(sömut) düşünen

bi-reylerıin (sensate person)

dü-. · .· şünceleri bastmlı-r.

·5 -

,

l

,

hsanların

karakt~ri ··içe

dö-·nük ,(iıntrovertive) ve

subjek-tlfdiır.

6 ..;_..

Haıkikat (truth) mistik

unsur-,ıa

ra

da,y,amr.

7 -· Gerçekleri · ·elde etmede b.i- _ Hnc, seziş (intution) ve inanç-. ·ıar ·(fa,ith) kuHonıhr. · ·

8 - San;a,t . semboHk. olup dinsel

-Sensate Kültür Zihniyeti 1 - Gerçeldik (r,eq+ity) '·'.maddi _.,

ş~ylerde" , yer a·lan uns.urıa·r oı,~ırak görülür.

2 -

·

Bireylerin birincil gereksinim-· leri fiz.ikseldir.

3 - Duygusal· ölara·k ·nefsiın1_i

tat-min· etme (sensory indul- ·-gence) ve ödül (gr:atitica:tion)

maıksimize edMr:ne·k zorunda

-dır.

4 -

insanı.aır

1<endileri,n1i Hade et-· me (self - e,çpression) ve du-. yusol (sensual} gerceıkl'eri

yerine getirmeye v.a,kıfdı-rıa:r .. 5 - insanların k<C.ira,kteri dısa

.

,

dö-nük {extrove,rtive) ve obje' ktif-di,r.

6 _;_.. Hak1i1kat (tr.uth) gözleme ·

(ob-serv,ation), öl om eye

{mea-:sarement) ·. ve deneyl·emeye ,

(experirnentation) dayanır. 7 - Gerçekl·eri e'lde etmede man~

. tık kul:larnlır.

değerlere (r~Hg·ious vıa,ıues) · 8 - Sanat eğlenceye doğru yönel~

yöneli'kUr. miştir (28). · .

Özetlersek Sorokin

A.

ComJe'ün: üç aşama yasas·ın·o benzer şekHde sosyo - ,kültürel sistemleri ele .a,lor,ak, bu: s,j:stemieri ·üce ·ayırır

:

a ~~ Düşünsel ·kültür ya da düşünsel sistem - Comte'da,ki teolojik aş,a·

may-0;-ti -

1

İdea

'lıi

stik küı'tü/

ya· d·a, idea,l1i·st+k ·s;istem -

Cornte'dcıki

m.~taf-izi,k

aşa

~

·.

·maya; ·

(28) Cuzzort, R .. P. ve il.{ing, _.E.

W

.

;

a_..,g.e., s_.. ,i•25.

(10)

-c - Sensate kültür ya dO' .sensate sistem -Comte'daki poz+tif. oşa·ma-. ya tekıa,bül eder. ·

· En genel ·anlamda: Sorok·i-n toplumları· f,arklı menta;l:ite (z·iıhnJyet) tip~

!erine göre ele a·lır. Bu cerceevde sensaıte, düşünsel

v

,

e

·i·dealistiık kültür

(zihniyet)den söz eder (29). Kısacası, ·aslında,, Sorokiin':in yapmok +stedi·ği

şey beş duyuy,a, akılcı düşünce

v.e

.

biHnc· dışı ·'i:~anm,ayı so_syo - kültüre[

sisteml·erin · incelenmesincfe kullanmak, fonks·i.yonel haıle getirmektir (30).

Kü,ltürel Obje va

Değerletıin

Hareketi ·ve

BütünJeşn:'esi

:

Sorokin

insanın

H~iksel

ol

· oraık

A'dan B'ye, 1B'd.en A'ya ha-rek·et

eÜiği

. I ' 1 ,

gibi, kültürel

_.

obje ve değerlerin _. qe. aynı. hız ve güçlülükle bu· şek·ilde

kor-şılık+ı horeıketl:iliğ·inıin söz konusu olup olmadığını. tartışır. Yani· bi-r

kültü-rel obje ya da değer uygar toplumdan uyg·arlaşmamış to·pıuma, kent

top-·lumundo-iı. k(r toplumuna hareket ettiğı~gibi .aöoba ·aynı h·ız ve güçlülükle·

alt tabaka,l,a.rdan ·üst tabaknlıara, kırso;I ol ani-ardan· kentsel ·aılonlcıra·

hdre--ket etmekte midi,r? Kültür hareketi eşit midir? gibi konularla- ·UgHen:iır.

"Soro~in'e göre. öncelikle bir sosyal fenomenden di.ğerine hareket

nadi-ren tek taraflıdır. Her türlü .kültü.rel· obje ve: değerlerin hareketinde bir

kar-şı akı.m bulunmaktadır. Ancak şu koşu,lla·r bö.vıe~l"i bir durumda öınem

ka-zanır: B·itıniş, .işlenmiş, rafi11e kültürel obje veyıa değerlerıin harel<;etlifi.ği

daha. yüksektir. Bu t~r kültürel slstem~er ıse uygarlaşmış toplurri,larda, üst

toplumlarda· yaratıldığı· içln ge.neUikle akım bu .merkezı:erden dlğerleııine

yani daha altt'cı' ol·anlara doğ.rudur. Eğer temas haUndeİci iki kültür si1stemi,

arasında· üygarlaşma ve gel,işme bakımından büyük bir farklılık yoksa . o

· z.aman ak~min yönünü yerel koşullar belirl'emektedir. Ancak · güç .

kullan-ma çok önemli bir 'rol oynar. Yani .fetihler, ıistilôktr, sömürgeoili~ veya bü-.

yük güçler· yoluyla bir ıkühür merke~i ke·ndi kültürünü zorl·a ·diğer kültüre

kabul ettirebilir" (31) .·

Anoaık .Sorokin yukarıdaki ·a.çıkl·amaıl,a( ışığında ··külturün dört aha

un-, sur yoluyla·· ·bütünleştiğiın1i vurgulaır: ·

,a - 1Mekaniik komşuluk

·b.:. Dış f.p·-ktörle.r yüzünden birl:eşme

· o - Nedensel.

ya

da fo·nksiyonel bütünleşme

(29) ·Rıitzer, George; Sociogfoal Th,eoı·y; Alıfred A'. Knoph. Inc., Ne.w York, l:98i3,

s. 4!2.

(3.Q) Coser, Lewis, A.; a:g.e.: s. 4:67.

('31₁₎_{. Es}_,_a_·_rp_:_{e,k, Al,}_t,a.n;' Toplumsal Değışme; E. _Ü.Edb. F1aık. _Sosyolojll-_·_Bl.,İzmtl.r,

. 19'8-9 ·(ıYaıyın1aınma.mış Ders Noıtıtaırı).

(11)

-d - Mantı·klı ~ anlamlı bütünleşme ('logico - meaning +ntegrö:tion) (32).

Yine Sorok·in'e göre "bu kültür sistemleri küçük kültürlere bir ar<tda

bir yön vermektedirler. Faıkat bu küçük kültürler· arasrnda taam bir

bütün-· ıeşme olmayabilir.

Her

bir küçük kültür başka yöne. doğ·ru·.gidebilir. Cinsel

yaşam duyumsaı~a .(sensote) doğru· yön·eıtrken, bctşka. bir . parça, örneği1n

· sahat düŞÜ!')Sel (id.eaton,al) aşama.ya yönelebilir. Ayrıca bu kültü.r üst sis-. temlerinin ritmik oluşra,rı yani birisi batarken digerinin ortaya. çı.kması

bunların belli bir zaıman devresi içerisinde b'irıbirlerini belU bir sıraı

ile

·

izle-melerini de gerektirmez. Zaman ve sıra her zaman .değişebilir." .

Kongar'rn da

vurgulodıği

üzere, Sorok,in. bu kültüt s·istemle,rinin ·çök_ü..:

şü hakkmdo şu vorsoyımı Heri sürer·:

"Bu sistemlerden her biri, si,yasal, estetii<, ,ahlaki ve bilgisel

de-. . .

ğerl~r · al,anındaki yarıatıcılığını tükettiği ve· egemenUğini, yar.o ...

tıcı fa:Znetiyle sürdürece·k yerde,' hareketsizrik, ·zorJaim.a,

sah-tekôrJık ve sahte cİeğerlertle bunu. sağlama. yol.unc;ı saptığı· zcır

nlan,

verirn,~iz, çoğu z'am'an zehirli· ·hale

gelir:

Bu durumda

ge-rek üyelerine gege-rek~e 1insanlığci ıb'.ir · yarar sağlamaz du,ruma.

düştüğü

icln,

çöker/'

.. Ayrıca Sôrokin sürekli değ;işen .bu sisten1lerle (ya da si,sten1ı.erin· bir

arayd g,e;ımesi sonunda orta,ya çıkan üsts,istemlerle) ilgHi ola.ro,k iki.

ge-nel :Hkeyi ve bu ill<ele.rin ·per,aberinde .getirdiği. esa·sları şu· şeklide atı klor:

Birin.ci . ilke sistem ve üst sistemlerin kendi içlerinde değişme eğilim

leri olduğudur. Bu ilkenin .esas·ları ise şunıl~rdır (33) :·

. ' .

1 - Bir sosyo - kültüre,ı sistem, devanı eden ve kesinH~iz olara,k fonl<-. · sfy~n·lan~u sürdüren bir .v,a,rfrktır. Bu ne·denle var olmaya· ve de

fonksiyon-löırını

ye.r:ine getirmeye devam

· ettiği

sürece;

tamameın

durgun bir ortama· ' ·

do konsa

k

· ncınılmaz

ola·ra:k

değişecektir.

.

. . .

. 2 - Bir sosyo - kültürel sistemin' değfşmesi ıcın +ıave bir neden, bu

sistemin, esas o_lara,k, değişmekte olan başka·. s·ıst.em ve güçlerden mey-·

dan_çı ge.Jmiş o!mosıdrr. · ·

3 - Hir sosyo -.kültür.el sistemin ·içinde değ•işme bulunıması, oyrıcu,

• 1 .

onu:n ın,a,sıl bir gef:işme. göstereceğ1_ini_{etkHeyen bir}_çok_sonµç_doğurur.

4 - Böyle.ce. ıcınden değ·lşen. ve her bir değ'işrne sonundaı bir cok

so-. .

· (32) ·Buckley, Walter; . "Sti'uçtural - Functional Analysis Ih Modern. Soclology",

Modeı·n: Şociological Theory (iç). Becker ve Boskoff (ed) ., Holt, Rinehart

and Winston, New' York, ·1957, s. 244 ..

(33) Konıgar, Emr.e; a.,g.e,, s. 1'2-5ı:.. t:26.

(12)

-nuç doğuran bi,r· sistem;··dev,amlı ol,arıaık hem k,endi·Sinln hem de içinde

· bulunduğu ortamın değişimine yol acar.

· · 5 - Devamlı qla:ra·k orta.ya· cıka,rı değişme sonLiçkmna ·k·onu ok1,n bi·r ·

S'istem, kendisinin gelecekte iz,leye.ceğ·i yolu bu şekHde saptayabMtr. ·.

· 6 - s·orokin'e göre sistemlerin bu temel n!iteHkleri dış. ögelerin. (coğ

ra·fi, biyololi·k ve sosyo - kültür.el) etk-i-lerini dışard·a :bırakma·z. Dış ~gelerin

roHe.ri şunlardır: . . .

, a. - Bir s·isterrıin· değişmesini hıZiland.ırımak ya d~ geciktirmektir.

_ b - ·Sıi·steımir"!. _po.tonsiye·ııe:rin'iın . ortaya çıkma-,sını hı_zl_a,ndır,ma,k . ya da

y,ava-ş kı•t ma ktı,r. . .

•

· . c - Sistemin bazı _.ni,tel-iklerini bastırmo-k; saptırmak ya, da fazla

geliş-. .

tirmektir.

' ~ .

d ·- Sistemin ,ikinci dereced.ek·i niteHkl·e,r-ini değiştirmek,. onu za-rar:a

: uğrotma·k ya da, yok etmektir:

7 - Sorokin'e göre bu; her

s

_

istemiıri

(ö·lt ya da üst sistemin) bir.

ölçü-.. de kendi kendini yönetme yeteneğine sahip olduğu ve foniksiyon-Jrarı ·ile

değişmeleri bakım_ından dış güçlerin etkiler.ine karşı belıl1i, bir öz-erkl·iği bu

:-ıunduğu ·a,nlamına gelfr:

8 ~-Bir s·istemin kendi . kendisini yör'!'etriı·e yeteneği, o· s1_{istemin öz~·}

gürlüğü ·olduğuna göre, her si,st,em, sahip oldüğu özerkllk sınırlorı içinde

dış güolere karşı özgürlüğünü korur. ·

. 9 - ·Kendi . kendini yönetme ve özerkl'i'k smır-1-a,n dışında· h&r

si6ternin-yaşarn devresi, dış ög·elerve o s'i-sterrile daha geniş bir sistem jç;fr1de bü" . tüınleşmeye · g-itmiş olan öteki s'i-stem,ler tur,afıhdıan belirienir ..

. .

10 -. Her sistem sürekli değiştiğ1_ine_·_ve _gerek _dtş_{ögelerin gerekse}

i·ç.inde bulunduğu üs~ sistemin etkisi a,ltıındq' bulun'd_uğÜna ·göre, hfçb'lr za-man Hk · durumunö ger:i dönemez. Ve kentjj kendisini mutl1

ak

on lamda·

hic-bi,r_ zamnn

tekraırlaycirnaz.

· .. ·· ,

,. Sorokin'in ikinci. ilkesi değişmenin sın.ırl,a·rı · ilkesidir. Sorokin',in bu H" ·

kesi sosyolo}i,k

değişpıen+n

.

ri-t.mi ve

değşkenliği

hakkuido:ki ,özeHi·kleri or~.

taya koyma-ya yöneliktir. Bu bağl·arndo (34) :·

1 - Biırbi·rine ,bağımlı değişkenl·er,in n~densel "fonksiyonel Hişkıile·riin

. deki sınırl,aır: S0rokin1_{e ,gör}_._{e A ve B gibi}_-_{iki y,a}_,_{da daha}_·_faz-la,_.degişken

,arasındaki .nedensel - fonksiyonel Hiş_k•i1nin beHıi sıın.ır•l(arı vordır. A v·~ B'nin,

(34), Konıgar, Emre; .a.g.e., s. :1;2:7,

(13)

--.

. ··.

bell-i biır de·ğer:inin dışında, ·Hişkf yok olur yo da temel·i değişmeye uğrar

.

Bu, bir piyano tuşuna benzer. Beıl!·i· · sımrlcır içi·nde tuşc;ı hızla basıldığı za:

-. man ·ses daha yüksek _ol.ur.

Bel-H

sı·nırı aşıp ·hız·lıoa bastığımız zaman tuş_ kınlı·r v~ hic ses cıkma:z:

· .

,

2 -

Sosyo - kültürel

değixmen'i'n

doğrus

· al

yön·q üzer:indeki

sınırlar:

Bell!i bir za-man -süres·i ve bel·li bir süreç parçası :için ·doğrusa-1 bi~ değiş-im . ol-ana-kl·ı.dır. _Fakat sı.hrrsız bir zaman ioinde ve bütün süreç. ·icin böyle bir eği-lim cok nadiren ol,ana,klıdır.

·3 - Sistemlerin. temel d~ğişkenl·ikle,r,in+n olaınakları üzerindeki· sın·ır- ·

lor:

Şoroki

,

n(ci

-anl,amdo h_er sosyo - kQl1türe-l ~istem

sınır

,

lı

oldu~una ve de-ğıi,şmen1i·n çok faz-1-a olımoması halind~. sisteım,in tanımaz ha-le.· gelmesine: yol .açan ·sınırlar bulunduğuna göre, her s·istern aıncaH< .-bel'lıi tip değiş-melıe

re

ya

da

sınırlı sayıda-ki değ.işkenli~lere konu olabHi-r. Hu be,llf tıip değ·işme-·

ıe,ri geç·i-ren s·istern·

yo

çözülür ya dc:i bu tipler.i yeni -orta·mıarda faırklı

i~in-cıiJ niteH~ı-erl·e beraber tekrarlar.

-Biz

şimdiye değ

,

i

n

S0rokin'i1n sosyo - kü'ltürel siste•mler konusun:dak:i

.. · görüşl·erine değindik . .Bir de O'n':'n sosyo - kültürel sistemler·le .·HintHi olan bil·gi sosyolojıistne

göz

{ltmarnız· yerinde olur.

Soro~in'in Bilgi Sosyoloifsi

Sorokin''i'n· bilgi sosyolojisi konusunda·ki görüşl·eri· · kısmen de olsa

Ko·rıl Ma,rx, Max_ Weber ve Ka•rl Mannheim'.in t,;ilg:i sosyoloj·isiıne :bokış

tarziarından fork-lıdır. ·sorok-rn'fn_ bi'lg-i· sosyolojis·i fe·lsefi, .c:Hnse,J, sanatsal

_

ve

.

bilimsei düşünce aırası,nda . bağ~aınfı kurmaya .ça,lışır (35}. Zaten So-·

-roki:n;in bfl·gi sosyolojisi O'nun kültür s:istemle-ri düşüncesiıne dayanır. Bu

bağl·amda- Soroki,n'.e göre, her ·kültür ş·isteminin kendine özgü ·s.eımboller:i ya dıa· felsefi varsayımları vardır. Bunlar kendini; bHim, felsefe) din, edebi;.;·

yat

,

müz·ik, hukuk, -ahlô-k, toplum, ekönomi·k ve sJyas-al örgütlenme· şeki'I-. !erinde. göst~rlrler. "Her kültür olgusu bir kültürden ayrı bir öncüle. da.ya-nan bir b~kası·~a geçtiği zaman bir- değişim. geçi-r~ek zorundadı-r. Dola-yı,sıyla her türlü zihtn ürünü, her uygarıhk tarafından yoğrulur, koşullanır ve biçimlenir. Zihni ürünler, düşünce şekillerıi ve onlara ·bağlı ol·arak orta-ya çıkan bilgiler sosyal kültürün -etkisi altmda oluşur. Bilimler, _felsefeler, dinsel inanışl;ar, aıhlôk kural~arı ve

hatta

teknôl~i-i araçları toph.ımfaJ'a gö-re ayrı anlamlar taşımaktadırlar .. Aynı şekilde bilgiler_ de ta,mcrni~ sosyo .. kültürel ortama bağlı olara,k değişi.r ve· yayılı.rl.cir, ayrı anlaml·ar taşı,yabi· lirler ve _ay-rr ·şekıHl·er gösterebmrıer" 1(36}'. · ·

-(:315) Coser, Le:wis, A.; a.g.e., s. ~69· - 4'70~ .

(3·6) Armağı_a:n, .tbr:a:h1m; Bilgi ve Toplum I: Bilgi Sosyolojisine Giriş; Otıağ Mıaıt

ba1ası, İs·t~nbul, 1974., S; .130.

(14)

Yine Şorokj,n s~sya·I sorunlarla· ilgiıM yapıtlarında bMg·i sosyolojisi, i'le·

_Hg:i1ri ol·araik şöyl·e deme·ktedir :. "Sanayileş'11,İŞ toplumlarda öyle soruh_Iar

var-dır ~i, bu sorunlar sadece sosyoloiik ·bilgi es~s.la,rınıri uygulanmas•yla

çözümlenemez. Rasyonel unsurlar yanında rasyonel olmaya.h unsurlqr da

yer almakta, mantıksal düşünce sistemi yamında sezg;i,ye dayanan· ve akıl

-ötesi bir düşünce şekli de ,mevcuttur." ıBu bağlo,ı:nda Sorol<i'n devirs~ı ·teori

üzetine kurulmuş bir bilg·i sosyoloj:is·i;ni gelıişt-irmeye ça,ıışır. Bunu yapmak

ıiçi

,

n

de daha cok

ta-ri

'.

hse

· ı

ve:r:iler ve ·istatisti,klerden

yara

,

rl

· anır.

:sorokin'e

göre, düşü~se1_I _ve_·idea,ı_,_istik_{sistem ·ctevr}_,_{ini duyumsal} _(sensate)_deıvr_._j _izl_·_er.

Sosy·al gerçe:kl·ere bağlı olan bu t:,areke.t •sonsuza· de·k tekrarl1_aınır.

Dünya-yı ·ve ,insanlığı tam ,a,nlamıyl·a taınımct1_k,_{Sorok'in'e göre, ancak}_bu_._devirsel

. hareket sayesinde olana·k-lıdır.

,

i.

·A·rımağaın'ın da bel'irttiği üzere Max

Scheler'e benzeyen fe·lsefi görüşüyle -Soroıkin b'ilims-e·I bH·giden cok fels~-f.i bMg+yf savunur. Böylece Sorokin, bi:lg•i sosyoıorisiıni y,a,Jnızoa· fel•sefi bil-·

. gi,Yi ihoe:leyen bir •alan olo·raık görür. Hu. bağ.lamda Sorokin'e göre bi+ım se.ı

ve

teknik bi1lgi f.elsef.i bHgin:i,n b·i,r uygu·ıoınrrıasından başka · bir Şf?,Y

de-ği l·dıir. (37).

Kıs1_öcası_{Sorokin'de bi}_._Jg_:_i_._sosyoloj_:_iıs_,_j

_din,

_sanat,_·_fel_·_{sefe, bHimsel}

dü-şünce ve huıkuk gibi s·istemler orasındaki ,;lişkiyi ger:cekleşt+r-me,k ·için·

ge-·

1 ,i~ı

,

r

· ve sosyolojinin te~el ·a;l,t

daÜaınndıan btrıi

olur.

,

l3öyle

· S'İ

i

bir.

hağloıntı

(kültürel sistemler ·i'le bi,lg,i sosyolo[isi ararsı·ndaki) Ö'nun ·sosyoloji·k dü-· .

şünceye yaptığı

onemM

katkı

· l•a

· rdari

bi-ridk (38).

. .

S0rokil1'in Sosyal Tabakalaşma ve Sosya,ı Hareketl-ilıik Fikri:

·sorok.in ca:lışmolannda sosya·I ta.fıa.k,a:ı,aşma ve· sosycı:I h.arek·et-li•l•iği

birH:kte

e

· le

a'lıp ·i,nceler. Sosy,a.l hareketUJik griııplor ·a•rasında:ki demogra.fik

yer değiştirmen:ı1_h_önem_:_{i ve yönü Me} _ilg_l_l_·_en_:_iır_._._"Social_MobHity"_{adlr ki}_·_ta- -bında. sosya1 harekıeHiHği,n ·anafizini yapor, bu 1_konuyladeta.ylı ₆₁_-_ara_·_k

ilgi-ılen·ir. Onun sosyaıl horeketH,Ji,k fikri sosy,aıı tıabak,a,laş~o f+kninf;). dayonır. Sosya,ı · tabl:l1ka,ıa-şma teme.ide e·konomi kri·terine bağlıdır. örneğin, ·zeng·in

ve f.akiır ,aynı tabök·a·da yer ,a-ıımaz. Yiıne top·ıumlo:r ya da. grupl1_aır_otorite_ve

güce sahip olma der:eceleri· bqkıımında,n f-a:rkl+lık gösteri·rler. Bu da-sosya,ı

tabaoka

,

laşmada

· 9neml'i bir ·unsurdu·r. Tüm toplumlarda sosyal

t

,

abaka

,

Jıaş

manın var olduğunu söy,ler. Bu duruma neden olaro!k da insanlor a1rıasıın~ _

do· doğuştan bir f.a:rklı·lığın olduğunu göster.ir. Sorokin sosyol ta~aik•a1lciş

madarı bahsede·rken mesleki toba1_k1_a_·_{l·a,şma.y,a} _ôz·el _bir _{önem verir}_(39);

:Eğe:r toplumun- fertleri çeşitlıi mesleki grupl·a,r,a ·a.yrılrnış ve hazı mes'l'ek:1-er

daha şerefli .s-a.yı·lıyor, ba.zı,ları aşağı görülüyorsa toplumda bir mesl~ki

to-'

(37) Armağan, .İlbrah1m; a;,,g.e., s. 1'21_8.

(3ı8)' CoS'er, Lewis, !A.; a.g.e-., s .. 4'70.

Cı3·9) Cos•e-r; Lew-is,

A. ;

a.g . .e., s. 47ı3.

(15)

bakalaşma vardır. :· Mesl·eki . tabaık,alaşmadan başka e~ohomiık ve politik

taba1_ka_,_ı_,_aş_ı_manın_{da önemini}_vurgu_:_ıor._{Bunloro Haveten}_Sorok_:_{in nüfus}_(?_·

rt-tıkça sosyal taba,kala,şmarnn ve de öneml_i bir şekHde ·eşitsi·zl'iğln

artaca-·ğını ·i-leri sürer.

Sosya,I harekefüli-k ise insanların bir-sosyaıl pozisyond,an. bir başka pozisyona geçişini ,ifade eder. Sorokin'e ,göre sosya,ı harek~tl'iliğ·in =iki tipi

va-rdır. Bunlnr : · ,

a · - D:i-ke.y hare:ketl'ilik (\lıertica,I ıMobHity)

' . '

b - Ya1tay hciıreket·lfü·k · (Horiz·anta1I MôbHity}

Yatav ve dikey ~oreketliMık konusunda, de~aylı.

V'?

·anlaşıhr t,anımlama

ıar yapa_r. Ona göre yatay hareıketl'jHk gruplonn, sosya.ı metabolizmcnın

sta,tüsürıde değişik•l'ik olma·ksıiın -ins-on'l'an~ kompa.rtmanlar orası yer

de-ğiştirmesi sürecidir (40). ·

· Dikey hareketliıliık ·insani-arın statüsünde değiş+kHk olma,sı sürecidir .

.Su •süreç -ik:i yönlüdür:

a - Aşağı statüde~i :\nsaınılorın yüksek bir statüye ge·cişi.

b -

ü~t

statüde yeır'.·al=an insanların ·alt statüye 1i;nişi

Toplumlonn çoğunda bir st,a•tü tamameri ct:iğer •ins·anldıra kopalı

de-ğMdir. Yani top'lumlaır ya do gruplıar k·işNerrin bir sto·tµden. d1i.ğe_rine-ge,çme'·

sine izin verirler (41).

)

S-orokin ve Parsons'ı·n Sosyoloi'i Teorilerıinde'ki Benzerlikler

Sorokin ile Parsons'ı·n benzer yönlerıi olduko.a fozladır. Ortıak görü_

$1e-rini şu şekilde sıra=layabi+iriz :

1

1 - Temel süreç olara,k anlamlı etklleşimi vlJrgulamal'a.rı bakımından;

her :sosya:ı - kültürel fenomenin en genel ·modeli iki ya dc;ı daha ~a-zlo bire·

-yin ,anlam_lı· sembolik·et:ki·leş1i1mi·dir. Bu _açıdan ·anlamlar ve değerler etkıi·le

şimde bulunaın -bi·reylerin bi-o -fiziksel n:itelikleri·ne dayanır ..

2 - Etkileş·imin konusu bakımından; hem Sorokin hem de Paırsons

·. kişil,er ,a·msı karşılıklı etkileş,im ve grupla,r ,arası karşılıklı etk'i-leşimden

bahsederler. ·

3 - Kişiliğe, topluma ve kültüre· bakış acılarmdan dolayı .olan .benzer-·

llkl,eri: Bu bağ·lomda onlara göre, sosyoloji, gruplıann, kültürel s•

istemle-(40) C{)ser, ·Lewis,

A. .

;

ıa.g.ıe.,·s. 413' - 47ı4. (4,1} C.oser, Lewis, A.; .a.g,e., s. 47-4ı - 4"7ı5:.

(16)

rin, · sosyaf siste-~}erin, kişilik di-narn'iıkh~rin'in .ve yapının genelleşHrilmiŞ. teorisidir. su_- _. · acıdan, _..

-a

-

Etl:<Heşim'i,n konusu olara~ k-işHiği;

b -_.Etki·l·eşirnde bulunan .. kişHerıin sosyo - kültürel Hişk-He-ri ·ve

süreç-~ . ...

leri ola1_~aık_topl_,_umu;

o_·

-

An_lamlann, değer.leriın, norml·drın toplamı oı,aıro-k kültürü ele

olır--ı.a-r (42). · ·

4 • Sistem düşünce& o.c_ısınaa~ ara1lonnda büyük. bir benzerlik

var-dır. Onla-ra göre her sistemde bir çok ,a+t parça;lar vardır. Bu paırço,lar

kerı-di

başlonna

bir

a

· nıartı

~

ifade

etmez.~

Y.a

ı

nj

·her parça bü.tün

etkil~ş

· irn

_siste-.

mine bağlı ol-rnak· zorundadır. · Si.stem ile po:rça-lar, parça-lor ile pq-rca·lar -nra,sında b'ir iJ;işk:ie,. bir et_kHeşim vardır. Parçaların . he:psi. fonksiyonlaırını

yeri,ne getirdiğ·i zama·n sistem deva·m ··eder, . dolayısıy+a toplum de~am

eder (4~).

· .. 5 - Kültürel sisteme bakışları ba,kımından olaın benzer.fiik-le·~iı: Her i·ki·

si de kül-türün si,sternli bir ·bütün· olduğunu vurgularlar .. ·özellikıle Paırsons .

sosyal, kültüre·! ·ve

kişiliık

,

slste~i

ayrımı

yapar. Kültürel S'isteme gerekli önemi vererek sosya·I sistem ioin rolüne değinir. S.oroki,n . ise -anlaml·a-r,

d~ğerıfer ve norml,aırın . toplamı öla!ra:k kültürel sistemi eie olır. Özell'i-kle .

de üst kültürel sistemler üzerinde durµr. &Parsons'don fa,rk-lı ola,raık ··soro"

kin kültüre:J o'bje ve değ,erleriın -göçü üzer,inde durur .. Sorokin'e göre her

şeyden qn~-kültür, obje ve deger:lerirn·in tek te~ göçü söz k·onusudur. Bu göc 1_kümel_,_erşe1kılinde _d-e _{olur. Ayni z,amanda-} _·_kültür_sistemio·ıa,ra•kta _göç

söz :konusudür. ·

· · .. 6 - Sosyal sistem ve·. özelliklerı bakımın~an benzer yönleri: Onloıro ·

gör-e biır sosya·I sistem kişHerin ço·ğunluğuınun: etk·i1_l_·_eş_·_i_·_miniın_bir_sistemidir.

Sosyal si-stem ·açısından topluım içindeki·· bireylerin -i·Vişkilert değ~rler,

·noıımt,ar · ta,ra,fİnd-an orga•nize ed'Hir. Bu acıdan tqplu.mda .düzenin

sağkin-. f!lOSı sosyo·I s'i-stem. a·oısından ön~m ~aşır (44).

7 - Sosyal sistemdek1i değ,işmelere ba·kış acıları ba·kımıından Sorok,f.n

He Paırso-ns'ın teoriler.inde benz·erl-ikler vordır (45).. Onlara göre sosyal sis·

-tem -iciındeki değişmenin kıav~ağı doğa·I olarak sosyal sistemin kend·

isi-dıi·r. Sistem değişmeyi kendisi' yar-atır. Sosyaı-·sistemd~ ani ·değ:lşmel'er ol-maz. Bu görüşı,erıi ·ile onl,ar · (özelliki'e Sorokin) tHy-a,le-kti-k ma-terya-lizm~·

. .

(42) iS'orOlkin Pitıi:ııim, A.; Sociological Theory :of Today, s. ·4'20 - 421. (4·3) _1_{S0ro'kln, P1ti-r·}_{1m., A.;}_{Sociolog-ical}Theoı;y _of_.-_Today,_{s. 4}12'2.

( 4l4) Sıorokdn 'Pititjm; A.; Sociological Theory of Today.ı.. s. 412·2ı - 423· ..

('415) ~roRlin·, Pi'tlııim A.; Sociological Theory of ·Today, s. 4'26 -'42'7.

4 2

(17)

-saldırmış

·

ve M-a.rxi-st

düşünceyi·

reddetmişlerdir

(46).

Ayrıca-

Sorokin'·in sos-.

yal değ:işme konusundaki görüşlerinin ağı·rlı-k .mer.kez·inl· kültürel değişme . oluşturur.

. Gen.el Değerlendi·rme

Georga Ritz·er'e göre Amerikan sosyoloj·i·si.nd~ . çok öneml:i bir y'eri ·

oı,an Sorok,in bir· devirsel teori· (çyoHcaı th~y) geliştirir ve daha cok koı.:.

türel ve sosyo·I

d~ğışmenin

genel bir teoris·in;i ·kura.r (47). Genel

olaro

ı

k

So-rokin',in değişme teorisinin .ana ·nokta:ı.arı şuınl·ar<:fır: a - Sor.okin'·e göre

~os-. ya,I değJşmede temel etken, Hetişi·mdi-r. İletişim, kültürl·er orosı temas on-. lammdadı-r. b - Çok far~lı olan kültürler.in b'irbir•ini ,etki·lerne olası,İığı daha. azdır. İki kültür arosındu bir zıtlık söz-konusu ise, birFnden diğerine gelen

· .obj·enin yayı:ı,ması ·zordur . .

c -

Güclü olarak bütün:f'eşmiş s·ist.emlerde değlş

me bir bütün olarak meyda!na gelir: bütün parçalar bir:1-ikte değ·işir. d - Eğer

sist·em güçlü· bir şekıilde bütünleşmemişs·e, değ·işme bazı a1lt siste:mlerde

· cerey~n ed~r. diğerlerinde bir değişme oiniaz. e - Eğ·e-r kültür briçok

sis-temler

ve

gruplardan oluşuyorsa kültür, çeşitli parçalannda fork·lı olaro·.k

değ,iş!·r. Bütün· önemH paırcalar birHkte .<:feğişiır. Diğer gruplur hağımsız

olarak değişfr. B.u bağl·amda sosyo -1kültürel değ·işme üç . .-a.çıdan

olanak-lıdır :

1 -:

Sosyo -·kültürel sistemıe:r dış etken:t'er sonucu değişir.

2

Değ'işme

sistemin içindeki ·etkenler nedeniyle ortaya çıkar.

3 -

Hem iç,

hem

dış

et-k-enl·er değ·işmeyi doğurur (48) ..

K•anımızc.a Sorokin''iın ~eğ·işme görüşü· biır cok ,açıdan ye1ersizdıir. En· azından Sorok,in c;ieğ·işmenin . nasıl başl·adığını daha doğrusu değişmenin

orijinini. a·cıklam·cidıa güçlük çeker.

Sorokin

ne

b'i-rli·kte yııllarca Harvard Üniversi·tesıinde çalışan . C. C.

2!imrnerman'a göre "American Sooiological Ass.ociat:iÖn" da· · başkanlık

için aday kağıdında .adı olmadığı .ha·lde· yazılı oyl·arla·, çoktan hak •

kazan-dı·ğı bir orrnra ulaşarak Derneğln 1965 yılı başkanlığına secilen Sorokin

'~Yabancı

dillere en çok çev,rilen bir sosyolog" olarak

ta

· nınmaıkta

ve

O'·İıa

gitgide yeniden bir iılgi duyulmaya baştanmaktadır.

. . '

· Metodoloji·k görüşİerin:i, "Socio -·Cultural Causaı:ity, Time and Space"

. · adlı yapıtında dile getiıren ·Soro.kin (49). sosya·I sistem ·Me kültürel: sist-emin

devamlı ve ka:rşıhklı olaırak. etkileşimde bulunduğunu vurgulavarak; olgu

(46).

BoğoMdus,

Emory S.; The Developme~t of Sociolo.gical Thought: . Da'Vtl.d

· CGk.aıy. Inc. 'New York, 1000, s. 2'7ı3·:

('47) RM,zer·, George; aJg.e.,

s

:

42:. ·

.(f4ı8) 'Toıre•a.n, Maıhmut; ,sosyal ve Kültürel Değişme, Anıka:rıa 19'84, s. 62 - 63 ..

(ı4'9) Sorok•in, P:i:ti-rim, A.; Socio -. Cultuı~aı Causality, Time and Space, Du,ku Unıt'v.

(18)

/

ve' ola,yları- sosyo -·kültüre-! olamk niteler ve de sosyo - kültürel· sistemler

fikrini hemen hem~en bütün ca·lışıma,lıa,rının temeHne koyar .. Bu.·cercevede

Sorokin sosyo - kültürel · sistemler konusundak·i ·ayrımınını bir _bakıma

A. Comte'dan alır. Şöyle ki,·:!'düşünsel kültür" teolojik oşamaya, "i~·ealis~

tik kültür'.·' metaifizik aşa·ma:ya· ve son olaroık S0ro1_k_,_in'_·_i_n _{"sensate kültürü''}

Gonite'un ·pozitif aşamasına tekabül eder.

Y

,

ine

A. Comte'.un so.sya;I

sta-ti:k ye sosyal· dinamik oyınmından hareketle, dinamtk sosyolojF

ve

yapısnJ

·sosyoloj'i

ayırımı

yapan Sorokin,

kend

ı

inden

sonra gelen T·a,lcott Parsons

ve· Robert K. Merton gibi A!llerikan sosyologlarına toplumsal yapı ve

kül-türel yapı ·ayırımı konusunda. yol gösterir.

Kısaıc-ası

20.

yüzyıi

sosyoloj·isinin en

tanınan

isimler.inden blrt ~lan

çağdaşımız Sorokin'·in uğraş ailaninın ('cezabi:lim·, suçb'Him, sosya;I ve

kül-türer'-dıinamiıkler, buna,lımlar, ·devrimle1r, fe'lsefe, a·hla·k, kişHik ve sosyol·oji

. gibi)-cok_ geni·ş olması, karnrnızca, düşünceleri arası•ndo zoma,h zaman bir

. kopuk,luk yaratmıştır.

KAYN.AKCA

Armağan, İbraıhi.rh; Bi'ı-gi ve Toplum 1: BUgi Sosyoloilsine Giriş; Otağ

_

Ma1:-baiası, is.ta:nbul, 1974.

BeC'ker, H. - Boskof.f, A.; Modern Sociofo~ical Theory,· Ho-ıt, Hiınehort a,nd

Wiınston, New York, 1966.

Bogardus, Emory S.; The Development of Sociaf Thought, David McKay

Comp., New York, 1960.

'Buc:kl1ey, · Wa,ıter; "Stra.cturaı· - Fı.:mctiona·I A·na.ıysis · ·in Modern. Sö_clology'.', ·

Modern Sociol:og'ıcal Theory (iç.), Becker ve B0s1koff (ed·.), New York,

1966. , .

. Coser, Lewis; Masters of Soc·iological Thought, Ha1rcourt Brace J.9van, ·

· New Yor.k, 1971. · . ·

Cu.ziort,

R.

·P. ve Ktng,

E. W~:

·

Hum·anity and Modern Soci'al Thought; The

Drydıen Press, lllihois, _1976. · · ··

. Eserperk, Altan; Toph.ıl)'lsdl Değişme, ~.·Ü. Edb. Fa:kA Sosydlöji· Bölümü,

İzmir, 1989 (Yayı,nla.nımamış ders teıksiıri).

Kongar, Emre; Toplumsal Oeğişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği; Remzi· .

. K·itabevi:, İsta,nbul', 1985. .

Ritzer, George; Soci;otogi<:cd Theory, Alfred A. Knaph, ine., New York, 1983 ..

~ Soı-:okln, Pi·tirim · A.; Sociologica.l Tıheoı,ies of T.~day, W+nchester, 1966.

Sorokin, Pitiırim A.; So~iety. · Culture and Persönality,_ New · Yörık, Harpeır,

1947. ·

. Sorokiın, P,iUrim A.: Socio - Cultural _Causality, Time q_nd Space, Duke Uıniv ..

Press; Dunham, 1943_,

s.

227 - 228. .

Tima,shBf.f, Nicholas; Sootologiccil Theory lts Nature · and .-Growth;. Ra1ndom.

Haus,e, New York, 1967.