\ tl. IIi!. Oerg. (2001), 17, 3 : 77-85
AKKARAMAN KOYUNU VE ANKARA KECisiNDE
BA~IN
YOZLEK VE DERiN
VENALARI OZERiNE
KAR~ILA~TIRMALI
MAKROANATOMiK
ARA~TIRMALAR'
Hakan Yah;:mO I Sadettin Tlplrdamaz'
Comp
a
r
ative Mac
r
oa
n
a
tomi
ca
l In
ves
tigati
o
ns
o
n th
e
Ve
in
s S
uperficia
l
a
nd P
rof
un
d
of the
H
ea
d in
A
kkaraman
S
h
ee
p
a
nd
A
n
gora
Goat
Ozel: Ara~IHmada Konya yOresinden elde edilen 8 adel Akkaraman kOyunu ve 8 adel de Ankara k~isi kullanlldl. Bu maleryalienn incelenmesinde lalex, Melhymelhacrylale ve Baryum SuI/at kurlanlkll. V. jugularis exlerna 5eyri 51' rasmda, v. cervicalis superficialis, v. cephalica, v. Ihyroidea media, v. Ihyroldea cranialis, v. occipilalls, v. linguolacialls va v. maxillaris'i aldlg! gozlendL V. linguolacialis'in, angulus mandibulae'nln caudali duzeymde v. IIngualis ile v. ma-xillanS'ln birle~esiyle olu~IUOu belirfendi. Vv. palatinae, v. masselerica, w. articulares temporomandibulares, v. buc· calls ve IN. plerygOldea'mn plexus pleygoideus'un olu~umuna kal!ldlgl: buna kar'iln her iki Iurde de 1/11. pharyngeae, v. alveoJaris Infelior ve v. lemporalls profunda'nm direkt olarak v. maxillaris'e ~lldlklafllespit edildi.
Anahtar Kelimeler: Vena. ba'i. yUzlek ve denn vena, Ankara k~isi ve Akkaraman koyunu
Summary: E)ght Akkaraman sheep and etghl Angora goat provided Konya environment were used In Ihis study.
In-vestigation of these materials was used latex, Methymethacrylale and Baryum Sulla!. It was observed thaI in the co-urse 01 the external jugular vein in jugular groove receives the superficial cervical vein, cephalIC vem. medial thyroid vein. cranial thyroid vein, occipital vein, linguofacial vein and maxillary vein. II was observed that linguofacial veins was formed by joining lingual and max~lary veins al the caudal level 01 mandibular angle. II was determmed Ihat the plerygold plexus formed by the palalinal veins, masseteric vein, buccal vein and pterygoideal veins while pharyngeal veins, Inlerior alvolar vein and profund temporal vein directly joined maxillary vein.
Key Words: Vein, head, superficial and profund vein, Akkaraman sheep, Angora goat
Giri!}
Turkiye'de koyun ve k&yinin exlracranial ve int-racranial dola~lm sislemleri Dzenne bir yok yall~ma yapltml~ur. Buna ka~1n ven sislemlerine yOnelik ya-lI~matar yetersizdir. Bu amayla her ikj tOrOn ba!}taki toplardamarlannl inceleyerek sfstemin mak-foanatomisini belirfemek ve mevcutsa varyasyonlan da ortaya Ylkarmak. ara!}lmnamn amacrnl olu!}-lurmakladlr.
V. jugularis extema, alias yakrnrnda processus jugulans'ln venUaJinde ve angulus mandibulae'nm. caudaltnde v. ringuofacialis Ue v. maxillaris'in bir-le$mesi ile olu$ur (Schwarz, 1959; Baldwin ve Bell
1963; May, 1964; Getty, 1975; Nickel ve ark., 1981; Khamas va Ghoshal, 1982; Ashdow va Done, 1984; Habermehl ve Rach, 1987; Singh ve ark., 1989;
Dursun, 1994; Nur ve Ozmen, 1996). YOzlek olarak
bulunan bu damar sulcus jU!lularis boyunca jler-leyerek v. cava cranialis'e aYlttr. V. occipitalis, axis
dDzeyinde v. vertebralis'e yapllOI ramus anas-tomoticus cum v. occipitalis ile ba!}lar (Schwarz,
1959; Ingram ve Whiltow 1962; May, 1964; Nickel
ve ark., 1981).
V, linguofacialis, aogulus mandibulae'nrn vent-rail dOzeyinde v. lingualis ve v. facialis'in bir-le!}mesinden olu$ur. Bu damar angulus man-dibulae'mn 1-3 cm. caudali dOzeyinde v. jugularis externa'ya ayllarak sonlamr (Schwarz, 1959; Nickel va ark .• 1981; Nur ve dzmen, 1996). V. facialis; w. lablales inferiores, v. profunda faciel,
w.
labiales superiores, v. lateralis nasi, v. palpebralis inferior medialis,w.
dorsales nasi ve v. angularis oculi'ninbirle!}mesiyla olu$mu$tur (Oawes ve Prichard,
1953; Heeschen, 1958; Schwarz, 1959; May, 1964;
Nickel ve ark., 1981; Nur ve azmen, 1996).
V. profunda faciei; v. infraorbilalis ve v. palatina descendes'in birle$imi Ue olu$mU$lur (Nickel ve ark .• 1981; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nur ve
Geli~ Tanhi: 12.01.2001 @: hyaldn@seJcuk.edu.lr
-: Bu !jah}rna lIym ISlmli doklora le:unin blr bOlOmUnden OU"llenml,m. (SABE-I996) I SeI!jul.. Um\iCNues, Velermer FakUltesi Analoml Anablhm 03h. KONYA
YAU;IN. T1PtROAMAZ
Ozmen, 1996). Bu damar koyunda 3. ita 4. molar
dl~ hlzaslndakl bOlgeden ve m. masseter'in i((inden ((Ikarak ventromedial olarak ilerler ve m. masseter ile m. buccinaloria arastnda v. facialis'e a((tltr (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nur ve ezman, 1996). Plexus v. profunda faciei, koyunda v. profunda fa-clel ile birle~ir (Khamas ve Ghoshal, 1982).
V. maxillaris, koyunda art. temporomandi-bularis'in 4cm distalinde ramus mandibulae'mn me-dial kenanndan ~Ikar (May, 1964). Koyun ve kec;ide venlrale g~er ve caudal olarak gl. parotis'in de-nninde, keylde stylohyoideus'un lalerali duzeyinde v. Jugularis eXlerna'ya at;:llarak sonlandl{)'t bil-dirilmekledir. V. auricularis caudalis koyun ve ke-t;:ide kula!)1n caudal kenanndan orijln allr (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981), caudal ola-rak gl. parotis'in iyinden g~erek (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981), koyunda v. ju-gulans externa'ya (May, 1964) veya v. maxillans'e
(May, 1964; Nur ve ark., 1996), k~ide v. jugularis externa'ya veya v. Ilnguofaciaris'e ya da v. ma-xillaris'e (Schwarz, 1959), genet olarak ru-minanllarda ise v. maxillaris'e (Nickel ve ark., 1981; Dursun, 1994) aOYlldr§r bildirilmektedir. V. temporalis superlicialis'in keyi ve ruminanUarda orijini dO-zeyinde v. oplhalmica externa dorsalis ve v. fron-talis lie bjrle~ti!)j, m. temporalis'ten de kas daUart alarak os zygomaticus'un laterali dOzeyinde
venl-rate dooru indi!)i bellnilmektedir (Schwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981; Smuts and Bozuidenhout 1992). Bu damar koyun ve keoyide v. maxiflaris'e at;:llmaktadtr (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve
ark., 1981; Nut ve 6zmen, 1996). V. opthalmica ex-terna dorsalis koyun ve keoyide plexus oph-thalmlcus'lan orijin allr (Schwarz, 1959; Khamas,
and Ghoshal, 1982; Nur ve 6zmen, 1996). Cra-niodorsal yOnde ilerleyerek v. lemporaris su-perilclalls'e at;:lltr. Plexus ophlhafmicus koyun ve ke-oyide gOz kaSt konisinin ucunda bulunur (Schwarz, 1959; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nut ve ezmen, 1996), kec;ide dl~ ve
Wi
yUz olarak ikiye bOlOnOr(S.:hwarz, 1959). Plexus pterygoideus, m. ptery-gotdeus lateralis ve m. pterygoideus medialis ara-slllda bulunur (Nic'r<el ve ark., 1981; Nur ve 6zmen,
1996).
Materyal ve Metol
Bu yalt~mada Konya yOresinden temin edilen 8
adel Akkaraman koyunu ve 8 adel Ankara kec;isi
kuUantldl. Ara~tlrmada ba~1n yUzlek ve derin ve-nalan incelendi.
Ara~tlrma materyalleri anestezi edildikten
soma masa uzenne yatmldl ve linea alba'nlO on
klsml ensize edilerek kann bo~lu!)u aOYlldl. Organlar ekarte edilerek diyaframdan gO!)Os bo!,ilu!)una girildL Thoracal omurlar duzeyinde v. cava caudalis ve aorta abdominalis'e plastik sonda ile girildi. Daha soma damarlara % O.9'luk tuzlu su enjekte edilerek iyindeki kan bo~lIlldl. Damar iyerisine dlsseksiyon loyin latex enjekte edildi. Damarlar tamamen dol-durulduktan soma v. cava caudahs ligatUre edilerek. anjekle edilen maddenin geri gelmesi 6nlendi. Latex solusyonu 120cc latex ve Sec renklendirici (Deka permanent 20120 mavi kuma~ boyasl)'den olu!,i-turuldu. Latex enjeksiyonundan soma ara~llfma rna-teryalleri 12 saat oda s.cakh!)lOda bekletildikten soma % 10'luk formaldehit solOsyonu it;:erisine ko-nuldu.
Diseksiyon slraslnda Nikon-SMZ-2T stereo-diseksiyon mikroskobundan yararlanlldl. Ma-teryaJlerin resimleri Canon-AE-l model fOlooraf rna-kinasryla ahnarak, resimleri ara~ttrmada sunuldu. Bu cah~mada Nomina Anatomica Velerinaria (NAV) (1994) deki terimler esas allndl.
Bulgular
V. jugulans extema (~ekil 1,2 : AJ3, C/17); Ak-karaman koyununda ve Ankara kecisinde angulus mandibulae'mn caudali duzeyinde v. maxillaris ve v. linguofacialls'ln birle!,imesiyle olu~tu!)u tespit edildi. Her iki v. jugularis externa'",n boynun proximal 11 3'Onde m. omohyoideus'un lateral klsmlOl oyap-razlayarak sulcus venae jugularis'le seyretli!)i ve Ihorax giri!,iinde v. cava cranialis'e at;:IJdlgl tespil
edil-dl.
V. occipitalis; Allas'ln facies articularis cranialis'i duzeyinde cranial yonden gelen v. emissana fo-raminis jugularis ve dorsal yonden gelen ramus oc-cipitalis'in birle~mesiyle otu~IUQu gazlendi. Bu damar caudovenlral yande ilerleyerek, m. cle
-Idomasloideus'un insertiosu noklaslnda va v. ju-gularis externa'nln orijini dOzeyinde bu damann dor-sal duvanna ay.ldlgl tespit edlJd .. V. emissaria fora minis jugularis, for. jugularc'den ylktlktan soma caudoventraJ olarak iler1eyerek v. occipltalis'in
olu-~umuna kallldt!)1 gOrOtdO.
V. linguofacialis (:;Iekil 1-2 : Al5, C/12); Vv.
glandulares. v. laryngea cranialis, (incisura vasorum facialium dOzeyinda) v. lingualis ve v. facialis'in an-gulus mandibulae'ntn caudali dOzayinde onak bir dar halinde birle~mesiyle oJu~tu!)u belirlendi.
Vv. glandulares ($ekil 2 : c/18); SaYllan 2 ila 3 araslnda de!)i!,ien inca dallar, gl. mandibularis'ten y'-karak lek bir dal hahnde, v. linguofacialis'in
on-jininden 1-2cm sonra bu damann medial duvanna aylldlgl taspit edildi. Bu ara!,itmnada Inn.
man-Akkaranlan Koyunu VI' Ankanl. Ke~isinde blqln yU7Jek VI' dl'rin ... dibu!ares'ten gelen dalln 4 Ankara keyisinde v.
lin-guofacialis'in orijini dOzeyine, Akkaraman koyunu ile 4 Ankara k~isinde ise v. lingualis'in ba~ langlcma direkt aylldlQI tespit edilmi~tir.
V. laryngea cranlalis; Sadece Akkaraman ko-yununda bulunan bu damar incisura thyroidea'dan orilin allr ve bu dOzeyde kar~1 taralin v. laryngea cranialis'i, 7 Akkaraman koyununda ise w. phary-ngeae ile aglzla~tlQI gozlendi. GI. mandibularis'in cranialinde klvnmll olarak lateral yonde ilenedigi ve gl. mandibularis'in craniali dOzeyinde v. lingualis'e aylldlgl belirlendi.
V. lingualis ($ekil l-2: Bl11,C/l0); Bu damar arcus hyoideus, v. sublingualis ve v. profunda lin-guae'nm incisura vasorum facialium dOzeyinde bir-Ie~mesiyle olu~tugu gozlendi. V. lingualis, corpus mandibulae'nln ventrali dOzeyinde caudal yonde ilerleyerek v. sublingualis ve arcus hyoideus'un bir-le~mesiyle olu~tuQu ve v. linguofacialis'e aylldlgl belirtendi. Arcus hyoideus ($ekil 1 : 8110); Bu damar m. mylohyoideus'un Ozerinde yer aJdlgl ve dil kemiginin basihyoid :·usmmda her iki v. lin-gualls'i transversal olarak birle~lirdigi gozlendi. M. mylohyoideus'un altlndan ve m. sternohyoideus'un araslndan giden bir venoz dalda, vv. pharyngeae lie aglzla~tlgi tespil editdi. V. sublingualis ($ekil1-2
. B/8, D/23); C;all~rna materyallerinde m. ge-nlhyoideus'un origosundan ylkarak corpus man-dibulae'nm ventral kenan boyunca ilerlediQi ve bu damara seyri boyunca a. sublingualis'in e~lik ettigi belirlenmi~tir. Orijininden 6cm sonra v. sub-mentalis ite birle~erek az bir mesafe sonra v. pro-funda linguae ile beraber v. lingualis'in olu~umuna katlldlgl gozlendi. Bu ara~tlrmada 2 Ankara ke-yisinde sadece sol yOzde v. profunda linguae'yl al-madan direkt olarak arcus hyoideus'un dall ile bir-le~tikten sonra v. lingualis'in olu~umuna katlldlgl tespit editmi~lir. V. sublingualis, mentum b6lgesi ve frenulum linguae'daki orijini dOzeyinde kar~1 ta-rafln aynr isimli venasr va v. submentalis ile agrz-la~maktaydt. V. submentalis ($ekill : 8f1); Bu da-mann orijini dOzeyinde bir plexus yaptlgl ve kar~1 tarafrn v. submentalis'i ve aynca v. sublingualis ite aglzla~IIQI gozlendi. V. profunda linguae ($ekil 1 :
B/9): Ara~llrmadaki her iki tarde de, dilin m. hyog-lossus He m. styloglossus kaslan arasmdan orijin
alarak m. genioglossus'un dorsal yOzO boyunca ilerledigi ve orijininden 4cm sonra dilin dor'Salinden
w.
dorsales linguae'YI da alarak basihyoid dO-zeyinde arcus hyoideus ite binikle v. lingualis'e aylldlgr tespit edild1. V. profunda linguae 5 Ak-karaman koyunu ve 6 Ankara keyisinde arcus hyo -ideus ile birlikte, 3 Akkaraman koyununda sadece sag laraftakinin, 2 Ankara keyislnde ise sadece soltaraftakinin direkl olarak v. lingualis'e aYllmakladrr. V. facialis ($ekiI1-2 : Al6, C/8); Vv. labiales in· feriores, v. profunda faciei, vv. labiales superiores, v. lateralis nasi, vv. dorsales nasi, v. palpebralis in-ferior medialis ve v. angularis oculi'nin birle~mesiyle olu~tugu beliriendL V. facialis orijininden itibaren tuber faciale'nin cranialinden caudoventrale doQru oblik olarak ilerledigi ve m. zygomaticus'un altrndan g~erek, m. masseter'in ventrati dOzeyinde v. lin· gualls ile birlikte v. linguofacialis'e aylldrgr tespit edil· di. Vv. labiales inleriores; Labium inferiordan orijin alarak, m. buccinatoria'nrn iyinden caudal yonde ilerlediQi, gil. buccales'ten ve m. buccinator'dan
ramus muscuiaris'leri de alarak, 12 cm sonra lam v. profunda faciei'nin katrldlgr yerin kar~lslndan v. fa-ciaUs'e ayrldrgr tespit edildi. V. angularis oris'in com-misura labiorum dOzeyinde m. orbicularis oris'ten orijin alarak, vv. labiales infenores'e aylldlgr gOz· lendi.
V. profunda faciei; Plexus v. profunda faciei, v. infraorbitalis ve v. palatina descendens'in tuber ma-xillae'nrn hemen OstOnde, bulla lacrimatis dOzeyinde bine~mesiyle olu~tugu tespit edildi. Bu damar ma-xilla'OJn 3. ila 4. molar di~ hizasrndan rostral, dorsal
ve medial olmak uzere Oy dal halinde orijin aldr ve m. masseterin i~inden oblik olarak ventrocraniale dOQru ilerler ve m. buccalis ile gil. buccales'in ca-udal kO~esinde v. facialis'in medial duvanna aYlldl. Plexus v. profunda faciei ($ekit 2 : D/22); M. ma -laris'in medial yOzOnden sayrlan 5 ila 10 arasrnda deQi~en ince dallar ylkarak tuber maxillae'nrn ca· udal ko~esinde v. profunda faciel'ye aylldlgl be-linendi. Bu damar 3 Akkaraman koyununda ve 3 Ankara keyisinde gozlendi ve v. palpebralis inferior lateralis ite aQlzla~trgl belirlendi. V. ophthalmica ex· terna ventralis; M. pterygoideus medialis
dO-zeyinde, plexus ophthalmicus ite plexus ptery-goideus'u brrbiriyle ili~kilendiren bir damar oldugu gozlendi. V. infraorbitalis; For. infraoroitale'nrn 6nOnde saYllan 3 ila 4 arasrnda degi~en jnc~ dallar labium superior ve os nasale'den ylkarak, a. info raorbitafis ve n. infraorbitalis e§liginde canalis inf-raorbitalis boyunca ilerledigi ve fossa ptery-gopalatina dOzeyinde for. maxillare'den yrkarak ventrale doOru y6neldigi ve daha sonra v. profunda
faciei'ye aylldrgr tespit edildi. V. palatina des-cendens; Palatum durum ve palatum molle'den or i-jin alan v. palatina minor, v. palatina major ve aynca v. sphenopalatina'nrn fossa pterygopalatina'da bir-le~mesiyle Olu~tuQu, caudal yOnde v. profunda fa· ciei'nfn olu~umuna kalrld.Qr belirlendi. V. palatina majorun sert damaktaki plexus'lannln uy dallarr, fis-sura palatina ve fissura interincisiva duzeyinde burun bo~luQundaki v. sphenoplatina'nrn dalJarr lie
YAL<;lN. nPIROAMAZ
ag'lZla$tlgl tespi! adildi. V. sphenopalatina; Surun
bo$lugundaki concha nasalis dorsalis, concha
na-salis ventralis ve concha nasalis medialis'ten
yl-karak, bu b6lgede geni$ bir ven6z ag ol
u$-turduklan ve aynl isimli arterle birlikte for.
sphenopalatina'dan ylkarak caudoventral yande v.
palatina descendens'e ayllmakladlr.
Vv. labiales superiores ($ekil 2 : C/3);
Philt-rum, plica alaris, labium superior ve m. orbicularis
oris'len orijin aldlklan, daha soma m. depressor
labii maxHlaris'in Ozerinden caudal olarak
iler-ledikleri ve gl. buccalis dorsalis dOzeyinde v.
fa-cialis'e aylldlklan belirlendi.
V. lateralis nasi ($ekil 2 : C/2); Plica alaris'in
lateral klsmmdan ylkarak, m. levalor labii superior
ile m. caninus'un medial yOzO boyunca caudale
dogru uzandlgl ve orijininden klsa bir mesafe
soma w. dorsales nasi ile birle~erek ortak bir
g6vde ile v. facialis'e aylldlgl, oriiin; dOzeyinde w.
dorsales nasi ve
w.
labiales superiores ileaglz-la~tlgl tespit edilmi~lir.
Vv. dorsales nasi ($ekil 2 : C/1); Os
na-sale'nin rostral ucu dOzeyinde yok saylda ince da·
marlarla. burnun dorsal yOzOnden ve concha
na-salis dorna-salis'len ylkUkJan belirlendi. Adl g~en
damar v. laleralis nasi ile birle$erek ortak bir
trun-cus ile v. facialis'e aylldlQt tespit edildi.
V. palpebralis inferior medialis ($ekil 2 : CIS);
All gaz kapaglOdan orijin alarak, m. malaris'in
Oze-rinden rostrovenlral yande oblik olarak ilerledigi va
orijininden Scm sonra v. facialis'e alflldlQI tespil
edildi.
V. angularis oculi ($ekil 2 : C/4); Orbila'nm
dorsallnden roslroventral y6nde ilerledigi va
ori-jininden 7.Scm sonra for. infraorbilale dOzeyinde v.
facialis'e aylldlgl lespi! edildi. Su damar ba$langlcl
dOzeyinde v. frontalis ile birle~ir. Orijininden l.Scm
soma v. palpebralis superior medialis'i ve 4.Scm
soma da
w.
dorsales nasi'njn caudaldeki inceda-1101 aldlQI tespit edildi. V. palpebralis superior
me-dialis ($ekiJ 2 : 0121); OS! gaz kapagmdan ylktlgl
ve roslroventral yOnde ilerleyerek, Akkaraman
ko-yununda os iacrimale'nin fossa lacrimalis
ex-terna'SI ve Ankara keyisinde ise as lacrimale'nin
mediali dOzeyinde v. angularis oculi'ya alflldtQI
tes-pit edildi. V. frontalis ($ekil 2 : 0/20): For.
sup-raorbitale'den Iflkarak os fronlale ile orbita'nlO
dor-sail dOzeyinde v. angularis oculi'ye alflldlgl
g6zlendi. Su damann os fronlale'de kar$1 tarallO
venas'Yla, boynuzlu hayvanlarda boynuzun
ba-sisinin rostrall ve os frontale'nin proc.
zygo-maticus'unun dorsali dOzeyinde v. cornualis ile ve
canalis supraorbitalis ilfinde de v. supraorbitalls ile aQlzla~llgl tespit edildi.
V . maxillaris ($ekil 1-2 : N4,C/16); Akkaraman
koyunu ve Ankara k~isinde v. auricularis caudalis,
v. masseterica ventralis, v. temporalis superticialis ve plexus pterygoideus'un ramus mandibulae'ntn
caudomedial'i dOzeyinde birle$mesiyle olu$tuQu
be-lirlendi. V. maxillaris, art. temporomandibularis'in
3.Scm dislalinden orijin aldlQl, ramus mandibulae'nlO
caudal kenan boyunca gl. parolis ire
611010
bir ~ekilde a. maxillaris ile beraber venlrocaudal olarak
flerlediQi ve orijininden 3.Scm soma angulus
man-dibulae dOzeyinde v. linguofacialis lie birlikte v.
ju-gularis externa'ya alflldlQI tespi! edildi. V. maxillaris seyri slrasmda gl. mandibularis'!en de saYllan 2-3
araslOda degi~en dallar aid!. Akkaraman koyunu ve Ankara k~isinde, bu dallann orijini duzeyinde
w
.
giandulares'lerie aglzla~tlgl tespil edildi.V. auricularis caudalis ($ekil 1 : All); Vv.
glan-dulares, v. stylomasloidea, v. auricularis caudalis, v. auricularis lateralis, v. auricularis intermedia ve v. auricularis profunda'nm kulagm ventrali dOzeyinde birle~mesiyle oJU$tugu belirlendi. M.
pa-rolidoauricularis'in Ozerinden gelferek kulagm
basis'inden gl. parolis'in caudal kenan boyunca
ventrale dogru ilerleyerek, v. maxiUaris'in v. jugulans
externa'ya ayllmadan O.Scm onceki noktaslOda bu
damann dorsal duvanna alflldlQI gozlendi. Vv. glan-dutares ($ekil 2 : C/1S): SaYllan 2-3 araslnda de-Qi~en baglmslz daJlann gl. parolis'in mediatinden
Iflkttgl belirlendi. Su dallardan dorsalde olanl
m.
pa-ratidoauricularis dOzeyinde. diger iki dal ise bu nok-ladan lcm ventralde ayn ay" v. auricularis
ca-udalis'e alflhrlar. Su dallann v. maxillaris'len gelen
dallarla aglzla$tlQI !espi! edilmi~tir. V.
stylo-mastoidea; Su damar cavum tympani'den ylktlgl ve for, stylomastoidea'dan gelf8rek proc. jugularis'in
dorsalinde caudal yenlu olarak v. auricularis
ca-udalis'e a~lldlgl belirlendi. V. auricularis lateralis;
Ku-la9m apex'inden orijin alarak, orta hat uzerlnden
ca-udoventrale dogru ilerlediQi ve kulaQm basis';
dOzeyinde v. auricularis caudalis'e a~tldlgl lespil
edildi. V. auricularis lateralis'in orijini dOzeyinde v.
auricularis intermedia ile aQJzla~tlgt gozlendi. V.
au-ricularis inlermedia; Su damar kulagln apex'inden
orijin alarak kulagln medial kenan boyunca
ca-udodislale dogru ilerledi ve v. auricularis
pro-lunda'orn
uc;
klsmlna alflldJ. V. auricularis intermediaorijini dOzeyinde v. auricularis laleralis ile aglzla~lt.
V. auricularis profunda; Kulagm caudal klsmlndan
orijin alarak v. auricularis caudalis'in olu$umuna
I\kk:uaman Koyunu vc Ankara Ke(isindc ba~m yib.lek ,·c dcrin ...
$ekil 1. A- Akkaraman koyununda v. jugularis eXIema ve seyri 8- V. lingualis ve dallan
1. V. auricularis caudalis 2. Ramus muscularis 3. V. jugularis exlerna 4. V. maxiUaris 5. V. I'nguolacialis 6. V. facialis
7. V. submenlalls 8. V. sublingualis 9. V. profunda linguae 10. Arcus hyoideus 11. V. lingualis
$ekll 2. C-Ankara k09isinde v. facialis va v. maxiUaris'in dallan (yGzlek) D-(derin)
1. Vv. dorsal~s naSI 2.V. lateralis nasi 3. Vv. labiales superiores 4. V. angularis oculi 5. V. palpebralis inferior medialis
6. Vv. labiales in!eOOres 7. V palpebralis superior laleralis 8. V. facialis 9. V. comuaJis 10. V. lingualis 11. V. ophlhsJmica
exlema dorsalis 12. V. linguofaciaJis 13. V. masselerica venlralis 14. V. lemporalis superficialis 15. V. auricularis roslralis
16. V. maxillaris 17. V. jugularis axlema 18. Vv. glanduJares 19. V. auricularis caudalis 20. V. fr()(1lalis 21. V. palpebralis superior medialis 22. Plexus v. profunda faciei 23. V. sublingualis 24. V. profunda faciel 25. Vv. articulares lem -poromandibulares 26. V. Iransversa faciei 27. V. emissaria foraminis retroartciularis 28. V. palpebralis inferior laterahs
YALCIN, TIPIRDAMAZ
V. masseterica ventralis ($ekil 2 : C/13); M,
masseter'in caudoventral klsmmdan ve
me-dialinden ~Ikan 2-3 tane ince dallarla ba~langly al-dl91 ve caudal Vande ilerleyerek, gl. parotis'in
me-diali ve collum mandibulae dOzeyinde v.
maxillans'in cranial duvanna a~lldlgl tespit edildi. Bu damarm her iki tOrde de v. facialis ile aQlzla~IIQI tespit edilmi~lir.
V. temporalis superficiaHs ($ekil 2 : C/14); V, auricularis rostralis, v. transversa faciel, v. pal-pebralis superior lateralis, v. comualis ve v. oph-thai mica extema dorsalis'in collum mandibulae dO-zeyinde birle~mesiyle 01u~lu9U belirlendi. V. temporalis superficialis, os temporale'nin proc. zygomaticus'unun basis'lnden ve m. temporalis'ten yok saYlda dal alarak orijin aldlgl ve bu dOzeyde v. ophthalmica externa dorsalis ire birle~tigi be-lirlendi. Caudoventral pozisyonda bir kavis yizerek
ba~langlcmdan 3.Scm sonra ve mandibula'nm
proc. cQndylaris'inin 1.5cm. ventrali dOzeyinde v. transversa faciei ile birlikle v. maxiUaris'e aylldlQI lespit edildl. V. auricularis rostralis; KulaQIn basis'inde ve m. zygomaticoauricularis hemen as· lunden onjin allr ve rostral Vande ilerleyerek os frontale'nin proc. zygomaticus'u dOzeyinde V. tem-poralis superficialis'in dorsal klsmlna aylldl. V. au-ricularis medialis; M. cervicoscutularis ile m. in· terscutulariS'len ba~langl~ alarak laleral Vande Ilerleyerek V. auricularis rostralis'e a~lldl. V. trans-versa faciei ($ekil 2 : 0/26); Os zygomaticus'un dorsalinde ve arcus zygomaticus'un rostral ucu dO-zeyinde m. masseterin i~inden ve lateral yOz-lerinden ylkan dallarla ba~layarak, caudal yende a. transversa faciei ile blrlikte ilerleyerek, angulus
mandibulae'nln dorsali dOzeyinde V. temporalis
su-perficialis lie birlikte V. maxillaris'e aylldl91 tespit edildi. V. palpebralis inferior lateraJis ($ekil 2: 01
28); Arcus zygomaticus dOzeyinde all gOz ka·
pagmdan bir plexus halinde ba~ladlgl, caudal ola-rak ilerleyerek crista facialis'in hemen allinda v. transversa facie;'nin olu!iumuna katlldlgl belirlendi. V. palpebralis inferior lateralis, Akkaraman ko· yununda ve Ankara ke~isinde V. profunda faciei'nin rostral dall ite ve m. malaris'in mediali dOzeyinde plexus v. profunda faciei ile aOlzla!itlgl tespit edil· mi!iti~. V. palpebralis superior lateralis ($ekil 2 : 01 21); Ust g6z kapaglndan ylkarak caudal yande iler-ledigi ve arcus zygomaticus'un dorsali dOzeyinde v. temporalis superficialis'e a~lldlgl g6zlendi. V. cornualis ($ekil 2 : C/9); Akkaraman koyunu ve
Ankara keyisinin boynuzlu olanlannda boynuzun
basis'inden her iki yanlO olarak oriiin aldlgl ve n. cornualis ile birlikte seyreden bu dallann birle~tigi ve os frontale'nin proc. zygomaticus'unun ba!i'
langici dOzeyinde ventral Vande v. temporalis su-perficialis'e a~lldlgl taspit edildi. Bu damar os fron-tale'nin pars orbilalis'indeki duzeyinde iki kol halinde v. frontalis ile aglzla!ill.
V. ophthalmica externa dorsalis ($ekil 2 : CI
11); Akkaraman koyunu ve Ankara kayisinde plexus ophthalmicus'tan ~Ikarak m. rectus bulbi lateralis'in lateral yuzOnden dorsale dogru ilerledigi ve pe-riorbita'yl delerek V. temporalis superficialis'jn olu-~umuna katlldlgl tespit edildi. Plexus ophlhalmicus; VV. vorticosae, VV. ciliares, 'IV. conjunctivales, V. lacrimales, V. ethmoidalis externa, V. supraorbitalls ve V. malaris'in gOz konisinin medialinde va for. or-bitorotundum dOzeyinde birle!imesiyle Olu!iluOu be-lirlendi. Vv. vorticosae; Ikisi dorsal ikisi de ventral olmak Ozere dart lane olduklan ve cornea ile scle· ra'dan orijin aldlklan belirlendi. Oorsaldeki iki dalln m. rectus bulbi dorsalis'in iki tarafmdan baglmslz olarak ylktlklan ve v. supraorbitalis ite birlikte plexus ophthalmicus'a a~lldlklari tespit edildi. Venlraldeki iki dalm ise m. rectus bulbi medialis'in iki tarafmdan ylktlgl ve lateraldeki dalln direkt, medialdeki dalm ise v. malaris ile birlikte plexus ophlhalmicus'a ayll-dlOI tespit edildi. VV. ciliares; Sclera'dan bir plexus olu~lurarak ba!iladl ve direkl olarak plexus oph·
thalmicus'a a~lldl. Vv. conjunctivales;
Con-junctiva'dan orijin alarak ventral yanda ilarledi ve plexus ophthalmicus'a a~lldl. V. lacrimal is; Bu damar gazOn dorsalinde iki ince dar halinde gl. lac -rimalis'ten ba~langly aldl ve caudoventral yonde v. ophthalmica externa dorsalis'e a~lldl. V. ethmoidalis externa; Lamina cribrosa'dan orijin alarak lateral Vande ilerledi ve for. elhmoidale'den a. elhmoidalis extema ve n. elhmoidalis externa ile beraber
ge-~erek ventrale dogru y6neldi ve V. malaris'e aYlldl.
Adl gayen damar beynin rhinencephalon
bO-IOmOndeki sinus sagittalis dorsalis'in orijin! dO-zeyindeki venalanyla aglzla!itl. V. supraorbitalis; For. supraorbitale'den a. supraorbilalis ve n. sup· raorbitalis ile birlikte g~erek, gazOn medial a~I' smda m. bulbi rectus dorsalis'in lateral yOzO bo-yunca ventrale dogru indi va plexus ophthalmicus'a a~lldl. Adl ge~en damar V. angularis oculi'njn v. fron-talis'i ite aglzla~tlgl gOzlendi. V. malaMs; Fossa sacci lacrimalis'ten a. maiaris'le birlikte ~Iktlgl ve say' Ian 7 ila 8 araslOda degi~en ~ok ince dallan alarak, ca-udal vande ilerlediQi va plexus ophthalmicus'a aYII· dlgl belirlendi. V. palpebrae tertiae: Palpebra ter-tia'dan orliin alarak gozOn medial a~lsl duzeyinde V. malaris'e aYlldl.
Plexus pterygoideus: VV. palatinae, VV. phary-ngeae, V. alveolaris inferior, V. temporalis profunda,
v., masseterica, vv. articulares
Akkllnollnlm Koyunu "e Anklltll Ke/ihinde bll~m yu:r.lek l'C derin ..• goldeae'mn ramus mandibulae'nm mediahnde m.
pterygoldeus medialis ile m. pterygoideus lateralis arasmdakl b6lgede blrle~mesiyle otu~tuQu goz-lendi. Vv. palatinae; Plexus palatina'dan onjin aldl ve caudal yonde ilerleyerek plexus ptery-goideus'un otu~umuna katlldl. Bu damar plexus palatinus'ta v. palatina major ile a~lzla~tl. Plexus palatinus; Palatum durum'un tam yQzeyinde bir a~
manzaraSI halindeydi ve nihayelinde
w.
pa-latmae'mn otu~umuna ka!lldl. Vv. pharyngeae; Pharynx'in dorsal ve laleral klslmlanndan ~k
sa-ylda ince damarlarla C;lktl~1 ve caudodorsal y6nde
stylohyoldeum boyunca ilerleyerek, v. temporalis
superflcialis'in v. maxillans'e girdi~i noktada bu
da-mann ventral duvanna a/fIIdI~1 tespi! editd .. Su
da-marlar orijinleri duzeyinde bir plexus olu~turdular.
Vv. pharyngeae her iki tarde de v. profunda 'in· guae ile, aynca v. laryngea cranlaHs lie a~lzla~tl~1 tesplt editdi. V. alveolaris inferior; Su damar a. ve
n. atveolans inferior ile birlikte lor. mentale'ya gi· rerek, canalis mandibulae boyunca caudal yOnde
iterledl ve lor mandibulae'dan C;lkarak art.
lem-poromandibulans duzeyinde v. maxillaris'e a/flldl.
v. mentalis: All dudak mucosaslndan orijin alarak,
a. ve n. mentalis ile birlikte caudal olarak seyreHi ve for. menlale dQzeyinde v. alveolaris inferior'un
olu~umuna kailidi. V. temporalis profunda; M.
lem-paralis'leki plexuslarla ba~ladlQI ve arcus zygo·
maticus boyunca ilerleyerek, venlrale doQru bir
kavis /flzdiQi ve ventrocaudal y6nde orijininden
sonra v. maxillans'in olu~umuna katlldl~1 belirlendi. Art. lamporomandibulans duzeyinda
w.
artlCulares temporomandibulares ile birle~tiQi g6zlendi. V.massetenca ($skil 2 : CI13); M. masseter'in
i/(in-den /flkarak bu kasm medlalinde ve art.
tem-poromandibulans duzeymde plexus
ptery-gOldeus'un olu$umuna katlldl. Vv. articulares
temporomandibularas ($ekil 2 : D/25); Bu da·
marlar art. temporomandibularis dOzeyinde, v. temporahs profunda'nln dorsal dati ve v.
mas-selerlCa lie birle$erek plexus pterygoideus'un
olu-~umuna kaUldlklan belirlendi. Bu damann 4
Ak-karaman koyununda ve 2 Ankara k8/fisindc arcus
zygomatlCus'un medialinde ve periorbita dO·
zeYlnde v. temporalis superficialis'len ventral
ola-rak gelen bir dal ile; gene aynl dQzeyde m. lem·
poralis'in medialinden arcus zygomaticus'un dorsal yOzO boyunca gelen sinus temporalis'in dallan ile
de aQlzla~II~1 tespit edilmj~lir. V. buccal is; M.
buc-calis'in medialinde ve bu kasm venlral kenan bo-yunca ilerlayerek v. profunda faciei ve v.
tem-poralis profunda'yl birb!rine baQladl~1 ve m.
pterygoideus medialis ite m. plerygoideus lateralis arasmda plexus pterygoldeus'un olu~umuna ka-ItldlQI bellrlendl. Vv. pterygoldea: M. pterygoldeus
laleraJis ve m. pterygoldeus medialis araslOdan ge-((erek plexus plerygoideus'un olu~umuna katlldlldan belirlendi.
Tartl~ma ve Sonulf
V. linguolacialis'in lileralOrierin (SChwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981; Dursun, 1994; Nur ve ark., 1996;) ve Ahmed ve ark., (1985) 'nlO merkepter I((in bildirdiklerine benzer ~ekilde v. lingualis ve v. la· cialis'in birle$mesiyle otU$IU~U bununla beraber bu
c;all~mada adl gel(8n damann oriJininden 1.Scm soma, 4 Akkaraman koyunu ve 2 Ankara k~isinde
m. masseter'in ventralinden saYllan 1 ila 2 arasmda
deQi~en dallan da atdl~t saplanml~tlr.
V. laryngea cranialis Nickel ve ark., (1981)'na gOre koyunlarda v. linguolacialls'e, Schwarz (1959)'a gore ise keyilerde v. maxillaris'e a/fllarak sonlandlQI bildirilmektedir. Oysa adl gec;:en damann sunulan bu ara~tlrmada sadece Akkaraman ko· yununda mevcut olduQu ve v. lingualts'e aC;tldIQI, halta her iki laraftaki venanm da birle$tl~i betirlendi.
V. prolunda faciei lileraturlerde (Schwarz, 1959; May, 1964; Nickel ve ark., 1981:) bildirildi§i gibi, v. transversa faciei'nin v. palpebralis inferior la-teratis'i ite, plexus plerygoideus'un v. masseterica'sl
ite ve aynca v. buccalis ile aQlzla$IIOI lespil edildi. Plexus v. profunda laciei literatUrde (Khamas ve
Ghoshal, 1982) koyunlar iliin bildirildi~i gibi bu c;a· h~mada da 3 Akkaraman koyunu va 3 Ankara ke-I(isinde g6zlendi ve adt g9l(en damann v. profunda laclei'ye a/flldl~I, aynca v. transvera faciei'nin v. pal-pebralis Inferior lateralis'j ile aQlzla~tt~1 belirlendi. V. ophlhatmica exlema ventralis Nickel ve ark., (1981)'na gOre ruminanllarda plexus ophlhalmicus ira lIi~kilidir. Su c;ara~tlrmada adl gac;en damar lespit
edilmi~ olup, plexus ophthalmicus ita plexus ptery'
goideus'u ili~kide bulundurduQu belirlenmi$tir. V. inf
-raorbilalis literatur (Schwarz, 1959; Khamas ve Ghoshal, 1982; Dursun, 1994; Nickel ve ark., 1981)
verilerine uygun olarak v. profunda faciei'ye a/flldl~l,
Nur ve 6zmen (1996)'nln adl 98/fen damar ile w. lablates inferiores arasmda var oldu~unu bildirdikJen
a~tzla~maya bu /f811$mada rastlanllmadl. V. sphe· nopalatlna'nm Singh ve ark. (1989)'na gore ko-yunlarda plexus ophlhalmicus ite ili~kili oldugu bit· dirilmeslne kar~ln, Ozerinde /fall~llan her iki IOrde de bu durum g6zlenmemi$lir va adl g8/fen damann literaIQr (Schwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981, Kha
-mas va Ghoshal, 1982; Nur ve Ozmen,1996) ve-nlerine uygun otarak v. palatina descendens'in
olu-~umuna kallldl~1 lespit edilmi~lir.
V. palpebralis superior medialis SChwarz
YAL(:IN. TIPIRDAMAZ
veya v. ophthalmica externa dorsalis'e ay.1Ir. Oysa sun ulan bu ara$tmnada Dursun (1994}'nun ve Nickel ark., (1981 )'mn ruminanUar iyin
bit-dirdiklerine benzer §ekilde her iki tOrde de v. an-gularis oculi'ye ay.ld.g. belirlendi.
Vv. glandulares'in, literatOrlerde bildirildigi gibi gl. parotis'ten 2-3 dal halinde e1kllgl ve bu
da-marlann v. auricularis caudalis'e aC.ld,gl gOzlendi. Nickel ark., (1981) ila Nur ve Ozmen (1996) g1. mandibularis'ten y.kan daUann da v. auricularis ca-udalis'a aelldlgln. bildirmekledirler. Oysa bu Ca-lI$mada her iki IOrde de bu durumu gOz-Jemleyemedik. V. stylomastoidea'mn keyide Schwarz (1959)'a gore cavum tympani'de v. au-ricularis media ile aglzla$!IQI bHdirilmesine kar$.n uzerinde eall$llan her iki turde de bu aglzla~ma
tespit edilamedi.
V. temporalis superficialis'in odjin, seyir ve
da-Qillmi He ilgili bulgulann literalOr verilerine
(Schwarz, 1959; Nickel ve ark., 1981; Smuts and Bezuidenhout 1992) uygun oldugu, aynca sOz
ko-nusu damann w. articulares
lem-poromandibulares'ten yukan dogru ylkan bir dal vas.taslyla ve bu dallnda aynca v. cornualis ite
aglzla~tlQI belirlendi.
V. transversa faciei'in IiteratOrlerde (May. 1964; Nickel ve ark., 1981; Nur ve Ozrnen, 1996)
v. temporalis superficialis'e direkl olarak aylldlgl bildirilmektedir. Oysaki Ozerinde eall$llan her iki turde de Schwarz (1959)'ln keei iein bildirdiklerine benzer $ekilde v. temporalis superficialis ile ortak bir truncus halinde v. maxillaris'e ae1ldlgl tespit
edildi. V. palpebralis inferior lateralis'in li-teraturlerde (Nur ve 6zmen, 1996) v. temporalis superficialis'e ae11d1gl bildirilmesina ragmen, Nickel
ark., (1981),nlO ruminanUar iein bildirdiklerine ben-zer ~ekilde her iki IOrde de v. transversa faciei'ye aelldlgl !espit edildi.
V. lacrimalis, literaturlerin (Nur ve Ozmen, 1996, Nickel ve ark., 1981) bildirdigi gibi Ozerinde
eall$llan her iki IOrde de direkl olarak plexus oph-thalmicus'a ae.1mamaktadlr. Sun ulan bu cah$mada Schwarz (1959)'ln ke~iler iein bildirdigi gibi her iki tOrde de v. ophthalmica externa dorsalis's aelldlgl tespi! editdi. V. ethmoidalis exlerna'ntn v. malaris'e (Schwarz, 1959) veya plexus ophthalmicus'a (Schwarz, 1959; Nickel ark., 1981; Khamas ve Ghoshal, 1982; Nur ve 6zmen, 1996) ay.ldlgl bil-dirilmeslne kaT$.n, sun ulan bu eah$mada Schwarz (1959)'10 keyi iein bildirdiklerine uygun ~ekilde her
iki tOrde de v. malaris'e aylldlgl tespit edildi. Vv. pharyngeae literatOr (Nickel ark., 1981;
Dursun, 1994) verilerine gore plexus plery-goideus'un olu$umuna katllmaslna kaT$ln, uzerinde eah$llan her iki tOrde de v. maxillaris'in ventral du-vanna ae1ld'gl tespit edildi. V. alveolaris inferior
li-leratOrde (Nur ve 6zmen, 1996) ilade edildigi gibi plexus pterygoideus'a ae1lmadlgl, buna kar$1O Schwarz (1959)'m keyi ve May (1964)'in koyun iyin bitdirdiklerine benzer ~ekilde v. maxillaris'e aylldl9' belirlendi.
V. temporalis profunda Nur ve 6zmen (1996)
laraflOdan koyunlar iyin plexus pterygoideus'a ayll-dlgl bildirilmesine ragmen, bu yall~mada adl geyen damar literalur (Schwarz, 1959; May, 1964; Nur ve 6zmen, 1996) bulgularlOa benzer $ekilde v. ma-xillaris'e aelldlgl ve aynca uzerinde cah~llan her iki tOrde de v. emissaria foraminis retroarticularis'in meatus temporalis'teki dall ve aynl noktada sinus temporalis ile aglzla$tlQl tespit edildi.
Vv. articulares temporomandibulares literatur verilerine gOre v. lemporalis profunda 'ya ae.ldI9' bil-dirilmesine kar$lO, bu yall~mada Nickel ve ark., (1981)'mn ruminantlar iyin bildirdigi gibi plexus pterygoideus'un olu$umuna kallJdrg. ve lileratur ve-rilerine ilave olarak her iki IOrde de sinus
tem-poralis'in daUan ite agrzla~hgl tespit edildi.
V. buccalis'in Nickel ve ark., (1981),na gore ru-minantlarda v. masseterica ile aQlzla~hQ' ifade edil-mesine kar~lO, bu ara$tlrmada bu durum
goz-lenememi~tir.
Sonuy olarak cranial bOlgedeki derin ve yOzlek
venOz damarlann arterlel sisteme nazaran daha
lazla varyasyon gOsterdiQi ve bu dUrumun her iki lOr aras.nda da mevcut olduQu gozlenmj~lir. Aynl zamanda damarlar araslOda anastomozJa~ma da oldukea dikkat yekiciydi.
Kaynaklar
Ahmet, M.A .. Anis, H .. Moustafa, M.S.M. (1985). Veins of the head and neck of the donkey (Equus asinus). Zbl. Vel. Med. C. Anal. Histo!. Embr .. 14, 149-157.
Ashdow, A.A., Done, S. (1964). 'Colors Atlas 01 Ve-terinary Anatomy". Vol J. Ruminants. Beliese tintal., Oval Rood, London.
Baldwin, B.A., Bell, F.A. (1963). The anatomy of the ce-rebral circulation of the sheep and ox. The dynamic dis.-ribulion 01 the blood supplied by the carotid and vertebral arteries to cranial regions. J. Anal. Lond., 97, 2, 203-215. Dawes, J.D.K., Prichard. M.M.L (1953). Studies of the vascular arrangements of the nose. J. Anal., 87, 311-322. Dursun, N. (1994). 'Veteriner Anatomi II." Medisan
Ya-ymevi, No: 12. Ankara.
Akkanumm KOYlInll vt Ankara Ke~isillde ba~1II ylizlek "e derin ...
the Domestic Animals·. Vol. I.. Fifth ed .. W.B. Saunders
Company, Philadelphia,
Habermehl, KH., Aach. A, (1987). Die angioarchitektur
der zungenpapillen von schaf und ziege, Anal. His!. Embr.. 16.227-233.
Heeschen. W. (1958). Arterien und venen am kopl des $Chafes (Diss.). Hannover. "As Ouated" Getty, A. (1975). Sisson and Grossman's the Anatomy 01 the Do-mestic Animals.
Ingram. D.l., Whittow, G.C. (1962). The effects of va-riations in respirato!), activity and in the skin tem· peratures of the ears on the temperature 01 the blood in the extemal jugular vein of the ox (Bos taurus). J. Physi. 01" 163,211-221.
International Committee on Veterina!)' Gross Ana· tomieal Nomenclature (1994). "Nomina Anatomica Ve· terinaria". Fourth ed., Ithaca, Newyork.
Khamas, W.A., Ghoshal, N.G. (1982). Blood supply to the nasal cavity of sheep (Ovis aries) and its sig·
nificance to brain temperature regulation. Anal. Anz ..
151.14·28.
May, N.D.S. (1964). "The Anatomy of the Sheep". 2.ed.,
University of Oueenland Press, Barisbane, Australia. Nickel, A .. Schummer, A, Seiferle, E. (198!). "The Ana -tomy of the Domestic Animals." Vo1.3. The circulato!)' system, the skin and culaneus organ of the domestIC mammals. Verlag Paul Patey, Newyork.
Nur, LH., Oxmen, E. (1996). Akkaraman koyununda ext-racranial venOz sircOlasyon uzerinde makroanatomik bir ~ah~ma. Tt. J. of Vet. and Animal Sci., 20, 79-87. Schwarz, A. (1959). Arterien and venen am kopf der ziege. Hannover.
Singh, A.P., AI-Badrany, M.S., Abid, T.A., Eshou. S.M. (1989). Cranial sinus venography in sheep. Indian J. Anim. Sci.. 59, 1, 24-28.
Smuts, M.M.S., Bezuidenhout, A.J. (1992). Deep dis· sections of the veins of the bovine head: un published work by Prof. J.M,W. Le Aoux (1926-1991). On-derstepoort J. Vet. Aes., 59, 211·218.
