Eski Türkiye Türkçesinde "İstek Kipi" Üzerine

ll mi Ara�tırıııalar 1 :ı. lstaııbul 2002

ESKi TÜRKİYE TÜRKÇESiNDE "İSTEK KİPİ" ÜZERİNE

Gurer GULSEVIN'

On

the

Voluntativc Mood in Old Aııatolian

Tuddsh

Thıs essa) concerns "ıth the suffıxes of the voluntatıve ınood and analyzes their functıons ın Old Anatolıan Turkısh In thıs respect. certaııı conıpound forıııs of of the \oluııtatıYe are e\plaıned \dulc Yarımıs approaches oıı the ıssue are consıdered

as they are slıO\vll ın modern Turkıslı graınıııars.

Kc) \Yords Old Aııatolian Turkish. Turkısh ıııorphology. Voluntalt\'C ınood, tenses and ıı ıoods ııı Turkısh

Fıil çekımınde kullanılan ekicnn fonksı�onlarını tespıt etmek. hatta bazan bu fonksıyonları bırbınnden ayırt cclcbılmd� oldukça guçtur Özcllıklc vurgu ve tonlama. bazı cklcıe

fönksı\'on

_{\uklcnıcdc son dcreec etkılı olur Ozcllıkle Eskı}

Turkı� c Turkçcsı

(=

_{ETik) g}

i

b_{ı sadeec}

�az

_{ılı mctınlcrı ıle takıp cdebıldığıınız bır}

döncmdekı fiil çekımı eklerının fonksı� onlarıııı bclırkmck. vurgu ve tonlamadan ) ararlanı lamadığı ıçın. oldukça guçtur

Bu doneının fııl zama

n

\c kıplcrı. fonksı� onları bakımından gcrcğı kadar ıncclcncbı lmış değıldır Daha zı� ade. gı amcrlcrclc. ek lerı n şekillerı ve genel gorc\'lcrı 'crılnıcktcdır Kaldı kı. henuz Turkı\ c Turkçcsı (=TTk) gramcrlerındckı zaman \c kıplcr

de.

_{doyurucu açıklama \c sı} n ıtlandırnıalara kavuşturulımış sa\ ılamaz

Bızım bu çalışmada guııdcınc gctırmc�c çalıştığımız

ETTk

ele "ıstck kıpı" ıncselcsı de. henuz TTk gramerlerde de do) urucu açıklamalara kaHışınaınış konulardandır Bu ylızdcn.

ETTk

_{dılbıgısındc} "ı stek kip ı .. ıç m oncreccğıınız sınıtlaııdırına�a gırmcclcıı oncc. kısaca

TTk

_{'dckı "ıstck kıpı'' sonınumuza}

dcğınınck ıstı\ onız Bu koııu ıle ılgılı olarak. oLcllıkk.

Turk

_{Dıl Kurumu'nun}

36

_{GÜRER GÜLSEviN}

1993

yılında düzeı'ılediği

'Türk Gramerinin

Sonıniarı Toplantısı"nda

A.

B.

Ereılasun \ın sunduğu

bildiri ve o bildin

çerçewsindekı tartışmalar

önemli

bır

yer

tutar1.

Konumuz o

tartışınaların

bütünü ile

ılgılİ değılse

bile.

bazı açıklamalar,

bıldırımızdekı görüşlenmıze

destek

ı'i1ahıyetindedır Bizım bazı düşüncelerimız

ise

o

hıdıride verılmek ıstenenlerle uyuşmamaktadır

Biz. orada

tartışılan

konulara

tekrar girmeden.

özellıkle

ETik.· deki

kullanımların belirlenınesini

amaç edin dik.

Türkçede, ·'Dilek-istek"

başlığı altında

4 kip incelenmektedir. Dilbilgisi

kitaplarımız. bunları

dilek-şart

gereklilik

istek

emir

1.

teklik

otur-sam

otur-malıyını (otur-ayıın) (otur-ayı

m)

2. teklik

otur-san

otur-malısın otur-asın

otur-0 (otur-un)

teklik

otur-sa

otur-malı

otur-a

otur-sun

1.

çokluk

otur-sak

otur-malıyız

(otur

-alım) (otur-alım)

2. çokluk

otur-sanız otur-ınalısınız otur-asmız

otur-un (otur-unuz)

3. çokluk

otur-salar

otur-ınalılar

otur-alar

otur-sunlar

şeklmde sınıflandırır.

Yukarıdakı

tabloda yer alan

''dilek-şart" çekımındeki

-sA eki,

''şart" bıldırdiği

dummlarda

asıl cümlenın yükleını

olamaz. Bu yüzden, ··-sA

ekinın şart bildırdığı

durumlarda,

kıp değıl. zarHiıl ozelhğı taşJ(lığ1

ve bu yüzden de

gramerlerımızdeki

kip

başlığı altından çıkarılıp zarf-fıillcr

konusuna

sokulması

·gerektiği düşuncemizı

daha önce

yazmiştık

2

Kipler bahsimizdeki bir

diğer tartışma.

- ( v ) A y I m

1 - (

y )

A 1 I m ekieri

üzerinedır.

Kimi dilcilerimiz, otur-ayzm

yapısındaki

-(y)Aylm ekini

''EMİR" kipı,

kimıleri ıse

(birinci

kişi

kendi kcndme emredemez

düşüncesinden

hareketle),

"İSTEK'' kipı başlığı

altmda inceler3 .

"-(v)A

+

kışi'' (~

1

-asın

1

-a.

-alım

1 :

asmız

1

-alar) çekiminde,

emır

midir istek midir diye.

yalnızca bırİncı kışİ

çekimleri

tartışi!ır

Oysa, burada

tartışılması

gereken

asıl

konu, -(v)A

ekınin

2 ve

3.

kişi

çekim! eridir. Türkiye Türkçesinde

2. teklik

kişi otur-asın başla-yasın ver-esın

Alunet

BH;aıı Ercılasun. "Turkı,:ede Eınır

ve Istek

Kıpı

Uzenne".

Turk

Ciranıerınin

Sonm/an

Toplantısı

(22-23

Ekım

1993).

Turk Dı! Kurumu Yayınları, Alıkara 1995, s 61-72

2

Gulsevın, Gurer, ''Turkı,:ede

-sA

Şart Gerundıuınu Uzerıne",

Turk

Dılı. sayı 467, Kasım 1990,

s 276-279

ESKİ TÜRKİYE

TÜRKÇESINDE iSTEK KiPi

37

3 teklik

kişı

otur-a

başla-ya

ver-e

gıbı

çekimler

"'yazı dılı"nde

gerçekten de

yaygın

olarak

kullanılmakta mıdır?

Yani,

Türkiye Türkçesinin standart ve karakteristik 2. ve 3.

kişi

istek kipi

çekimleri, -(y)Asln

1

-(y)A

şekilleri

ile mi

yapılır?

Bu sorunun

cevabını

kendi

kendimıze şu soruları

sorunca bulabiliriz:

··Asıl ciımlenın yükleınİ ''ıstek

2.

teklık kışi"

(yani, gramerierimize göre

-asın ekı)

ile

çekıınlenıniş

cümleler

kımmuz

.,

''Asıl

eurolenin

yiıklemi "ıstek

3 teklik

kişi" (yanı,

gramederimize göre -a

eki) ile

çekımlenmış

cümleler kurunuz."

Görülecektir ki,

otur-asm 1 otur-a ; ver-esin 1 ver-e

gibi yüklemlerle

çekirolenmiş

cümleler kurabilmek oldukça güçtür. Bu

yapılada kullanılabilecek

örnekler, halk

ağzına,

deyimiere ve tarihi

lelıçelere

uygun olsa bile, standart

yazı

dilimize

yabancı olacaktır-ı.

İkinci teklık kışi

istek

kipı içın otur-a:oı'ln gıbi

bir çekimi

kullanmadığımıza

göre:

otur-a.nn

yapısındaki

-(y)Asln ekini dilbilgisi

kitaplarımızın

"istek"

bahsinde

bulundurınamız doğru

mudur?

Bizce,

otur-aszn

yapısındaki

-(y)Asln ekim

dılbılgisı kitaplarımızın

''istek"

balısınde bulundurınamız doğru değıldır

otur-

fiilıni

"istek kipi 2.

kişi"

ile çekimleyememekte miyiz?

Her ne kadar

otur-asın

diye bir ''istek kipi 2

kişi"

çekimi olmasa bile, yine

de biz

Türkçeınizde

"'otur-"

fiilini "2. teklik ve çokluk

kişiler"den ısteyeb1lmekteytz

Bu durumlarda, 2.

kışıye

istek

bildırmek

için, gramederimizde

'"emir" diye verilegelen: ot ur- 0

1

ot ur- u n çekimleri

kullanılmaktadır.

Bizce, Türkiye Türkçesi gramerlerinde ''emir" ve ''istek" için iki

ayrı

çekim

verilegelınesi,

hem

şekıl.

hem de

fonsiyonları açısından doğruyu

tam

yansıtmamaktadır Şekıl açısından

bakarsak,

otur-a.s·ın

/ otur-a

gibi çekimler,

yazı dılimizin

gerçek

ıstek kıplerıni yansıtmamaktadır

(Birinci

kişi -ayım !-alım

zaten

tartışmalıdır). Fonksıyon açısından

ise, zaten "istek" görevinde,

çoğunlukla

ve

4 Halk

ağzında, deyımlerde

geçen

kullanışlar dışında,

çok seyrek de olsa

-asın ekıııe rastlanabılır "Olayın

bu

şekı/de bıtmeyeceğını hıl-esın." "Bıl-esın kı

bu olay burada

bıtmez." gıbı

Bu

orneklerde de hep

aklıımza bı/- tiılımn çekımı gelmek1edır -esın ekıııı alıııca

da, zaten

ıstekten zıyade "emır" fonksıyonu taşımaktadır

GÜRER GÜLSEviN

sıklıkla.

otur-0 otur-un

ekler

kullanılmaktadır

otur-sım gibı. ··cmır kıpı" başlığı altında

verilegelen

otur-k:.? ·

otur-ım

otur-sun

gıbı yapılar, aslında

··istek., bidirir.

[steğin

dcreccsme go re . bu. ··em

ır··.

"dilek .. _

"teınennı

•·. "dua·· vs.

şeklınde karşımıza çıkar

Hzmk hem

hurnyetnne

kavuşaymı.

kaVLışayım ıstck (yapılmasmı

kendi

adıma

2.

kişiden

isteyen

ben'ıın) bırak ıstek (yapılmasını

2.

kışıden ısteyen ben'ım.

burada bir

emır

soz

konusu

değ ı

1)

Hmtk

ç:ocu.{!,zt

hurrıyenne kavuşsun.

kavuşsun

:

ıstek (yapılmasım

3

kişi adına 2.kişıden

isteyen ben'im)

bırak

·

cmır (yapılmasmı

2

kışiden

isteyen ben'im)

/)erhal hem

m yanuna

ge/sm

gelsm

emır (yapılmasını

3.

kışı ıçın

2

kışiden ısteyen ben'ıın)

Hem

nı

çoynn m(·1k

olsun.

olsun ·

ıstck (yapılmasını

3

şey

ile ilgili olarak 2.

kişiden

isteyen ben'im)

Aynı

ek. hem

cınır,

hem

ıstek.

hem

gereklilık

vs.

bildircbilınektcdir. Bunların farklı fonksıyonlar ıfadc cdcbilmcsı.

ancak:

-

cumlcdckı dığer kclınıdere

-kişiler arasındakı

hissi ve

hıycrarşık ilışkılcre

-vurgu ve tonlamaya

-

ısteğın gerçekleşmesi ıçin

gereken zamana

-

ısteğın derecesıne

-

ısteğın gcrçcklcşmesı ıçın ımısamaha

ve mecburiyete,

gore

değışnıcktcdır

iNCELEME

Bugün

"Dılck-Istek

Kipleri"

başlığı altında

verilcgelen "Emir", "istek",

"Dılek-Şaıt"

ve

"Gercklılık" kıplerıni.

ETIK 'de.

tonksıyonları itibarı

ile

ayrı ayrı

m

ustakıl ~ekı

Ilc

ı

de

gostercbılmek

oldukça guçtür Bu

kıplerın hcpsınde

"bir

şeyin yapılmasının.

hen

tarafınd~'lıı istcnınesı" vardır

ESKI

TÜRKİYE

TÜRKÇESiNDE

İSTEK

KiPI

39

ETTK 'de. tek

bır şekil.

hemen hemen bütün tür ve derecelerde istek

bıldırebılmektedır

Yani

aynı

ek hem dilek-istek. hem

emır.

hem tavsiye yolu ile

gerekhlık.

hem temenni vs. göstermek

içın kullanılmıştır.

,.·

Bu

fonksıyon çoklukları. glinüımiz Türkçesıne

gelindikçe belirli ekierde

yoğunlaşmış

ve

koyulaşmıştır.

TTk'de

'nı.1peten'

emir (veya istek) için

ayrı

ek,

gereklılık ıçın a~ rı

ckten

bahsedılebilir

Ancak. ETTK.'de her kip için

ayrı ayrı

ekler gostermek mumklin

değıldir

Bu yuzden. gramederimizde "Dilek-istek

Kıpleri" başlığı altında

"Emir",

"Istek".

"Dilek-Şart"

ve "Gereklilik" diye

ayrı ayrı

verilegelen

şekilleri,

ETTk.'de

"Istek Kipi"

adı altında birleştırip

incelemeye

çalıştık. İlk bakışta,

buna,

'bır kıp

1çm

hu·den

çuk

şekil bulunmanıahydt'

diye itiraz edilebilir. Ancak, sadece

·Gelecek Zaman·

ıçin.

·'-(v)A . .:.(v)Asl: -(v)lsAr: -(v)AcAK: -dAçl: -sA gerek"

olmak üzere

beş ayrı

ek

kullamldığı düşünülürse. verıneye çalıştığımız

yeni tasnif

makul

karşılanabilır. kanısındayız.

İSTEK

KiPi

Şu

fonksiyonlarda

kullanılır

a)

Dilek-ıstck

bildinr.

b)

Emır bıldırir

c)

Gereklılık

bildirir ('gerek

(kım)

ç)

Istek yolu ilc

gereklılik bildırir

d) Dua yolu ile istek bildirir.

c) Yalvarma yolu ile istek bildirir.

t)

Temenni bildirir.

g) Tavsiye

bildırir.

-(v)A'

yapısında

olanlar).

ğ)

Tavsiyeele gereklilik bilelim (özellikle ne

sonı

kelimesi ile birlikte

kullanılınca)

.

h)

Emır

yoluyla

gereklılik

bildirir.

ı)

'-mAk

ıçın

... '

anlamında

maksat

bıldirir

('ki' ile

bağlanan

veya

bağlanması

gereken

birleşik

cümlclerde).

ı) Tercıh bıldinr.

J)

Serbestlık verildiğini bıldirir.

k)

Müsaade-ıdzet

bildirir

40

_{GÜRER GÜLSEviN}

Aşağıda sıralanan

ekierin

herbirı_ yukarıdaki fonksıyonların

hemen hemen

hepsı ıçin

de

kullanılabilmektedır.

- (y)

A

a

Dı!ek-1stek bı!dırır

l.

kişi

teki

ık

-(y)AvAn

1

-(y)AvAm

1

-(y)Am

1

-(y)Ayln

1

-(y)Aylm

siıçu ıçevcın

stiçü delü

olavaın deli.ı

/nem var verem yele sini dutavam

bır gı.in

(SV 8_3).

işıd

imdi

sarıa vasfın dıyeyin

1

işielicek

çu

dirsın

ben

gıdeyin (EMŞer.l

98). kan yiyici can

alıcı zatımürı cevrınden

kurtaram (Kelile.38r);

merhem

ıdup

göztime uram

(Tıb.Neb.83b.ll-12): varayın

ben de bugday

ışleyeyin

1

anda yaylayup anda

kışlayayın

(Hamame.91); ben eyitdüm bir

igne

yurdusı

kadar elelükden

bakayın

elidüm ve

bakdunı

(MC.48a.5); ol

derıizürı balıkların

süreyin

anurı agzına bıragayım

(MC.29b.l3):

kişı

çokluk

-(y)AvUz

1

-(y)AIUm

döndıler yelılıdiye

söylediler

1

ko

anı bız öldiırevuz

didiler

(ŞH

Yus.7,2):

kanatlantıp

uçalum

kullı

hevesden

geçeli.ını

1

'ayn-ı

selvandan içetüm kuds-i

mübarekeledür

(EMŞer

377):

bır

zaman yatalum uyuyainm

1

uyanuban

lıalvayı

biz yiyelüm

(Aş.Paş.Hik.21):

eyitdi ilahi bizi ol tag üzere agelur

görelüm ne var (MC 60a 3)

2

kış

i teki

ık

-(y)Asln

hemişe

saltanat

tahtında padişah olasın turasın

elieliler (MC 3la.7): iy

şah hoş

o

lıcak

oglan bulunur

didı oglına kıy

til

ki

hoş olasın

(KVz.l9a.5)

2.

kışı

çokluk

-(y)Aslz

esen

kalını gömildi.ık

hayr

ıle

biz

1

ııasib

ola

varasız dahı

hem siz

(EMŞer

184). vasiyyet

kılduın

kim ben ölicek bu

topragı balçık

idesiz ol

balçıkdan bır

kerpuç

ıdesız baştım

altmda koyasu. (MC. Sb. 9-10)

3

kı şi

teki

ık

-(y)A

anı tarırı 'aşkına kılgıl rev~

1

hak zamüne

şemni

senden sava

(Vrk

Glş

21.13.1171): altundan

bunın

düze kim

cerülıatı kokınaz orıulur didı (Tıb

Neb.67b 14-

I

5): ol gice tü' at

ı

dem hak te'ülü günahlamm

yarlıgaya

(MC.8lb. 12)

3

kişi

çokluk

-(y)AIAr

yine

ışit resülürı

halin

ıy

din

1

o

küfırler

dilerler dökeler

kmı (EMŞer.l35), k'ıdeler

togm yollara

irşild

1

bıldtireler nediır salalı

u fesaci

(Harııame.7)

b

r

nır

bz!dmr

ESKI

TURKİYE

TURKÇESJNDE ISTEK KIPI

41

---hak te'ala eydur ya

nıulıanuned

lülcctum oldur kim benden çok nesne

dileyesin (MC.39b 10)

c.

Gereklılık

b1ldmr ('gerek

(kım)

-(y)A' yap1smda olanlar)

kişı

teklik

-(y)Aın

anuna ben bu

ılanı

gerek

bügııbi'ın elıyılc

öldurcm (Mu.b 22a 8)

1 .

kışı

çokluk

-(y)AvUz

1

-(:v)AlUm

gerek

ki

arıa ölınce

tapavuz

1

yaramazlık kapusın

yapavuz biz

(lşk.8526)

2.

kişı teklık

-(y)Asln

çun

gorıtil ınuradı hasıl olınaga

yüz

dutduıı

gerekdür

kım

sabit kadem

olasın

(Mrz

3

Ib

6).

gerek

kım

bem ha;rete

km.ıışdurJsın

(MC 1 la.3)

2

kışı

çokluk

-(y)Aslz

gerek

kım

fcrrüha

gosderdesız

yuz

1

ola

zi'ılıirde

bir

li

ına'n'ide

yüz

(Işk.8526);

3.

kış

i çokluk

-(y)A

bu beni

acteın

gerek halin

bıle

1

tarınya yalvamıak

nedür

yalın

bile

(Aş Paş.Grb

159.5): pes

padişah

gerek kim

tarırı buynıgına

uya ve

kur'ilnı

lman

ıdınc

(Kelile 42r). bir

kışı

vezir

ıdııunek

gerek kim anda

ikı

hasJet ola

(KVz 25b

1 O)

ç·

Istek yolu

ıle gerekh/ık hıldırır

2.

kışi teklık

-(y)Asln

yfısuf

kavlinde mal yidi bilre idesin üç bilre

arslıka

viresin ve

oglına

viresin

(Feraız.64a

544)

2

kışi

çokluk

-(y)Aslz

annnil sizden

dılerem

kim

beni.ım vasiyyetiım saklayasız

ve

bılesız

kim

yi grek gül

görıül gülİstanında açılur

(Mrzb. 7b.l)

d Tavs1yede

gereklılık h1ldırır (özellıkle

ne soru

kelımesı ıle bırlikte

ku!lamhnca)

1.

kişı teklık

-(y)AvAn

1

-(y)AvAnı

1

-(y)Am

1

-(y)Ayln

1

-(y)Aylm

görılı

dilemcz ben ne

ıdeven

1

canı dartınaz

ben ne ideven (SV.l7,1);

uş

ne

kılayın

ve

kalanın

ne eyleyeyin (MC.77a 3), ilahl

alıunda

ne

yazayın

didi

(MC 49b.6 ). aydur ya baba ne

kılayııın

(Behc.

U

12)

2

kışi teklık

-(y)Asln

resul

mihrabı

andadur göresin

namaz

kılup arıa yüzürı

süresin

(EMŞer

274). iki 'alem eger

sınürı

olursa

1

koyasın

'alemi

anı dutasın

GURER GÜLSEVIN

2.

kışi

çokluk

-(y)Asln

veled

aydıır

ki

bınden

gey

işıdürı /aııurıçün sız bıle

siz kim ögür siz

(SV 2-J..Y)

e l:'nuryoluylu gereklilik hildmr

2

kışı

çokluk

-(y)Aslz

ta ola

kım sakınasız

yimekden içmekden cimil' itmekden

dahı tarırıdan

korkas

ız

(MC.7lb.4)

j

'-mAk

ıç:tn

anlammda maksal hzldmr

('kı' ıle

haftlunan veya

ho,ftlanmo.\'1 gereken

hu·leşık cıimlelerde)

kışı

çokluk

-(y)AvUz

1

-(y)AlUm

·yahut.

katına varavuz ki bundan çi! re soravu1. (Mrzb 55b. 13 ): y<'l

ınfısfı

bize

tarırıyı 'ayilıı

göster biz

sarıa

inanalum

(MC

36b 13)

2

kışı

çokluk

-(y)Aslz

anlara muh<llefct

cylcıncrı

kim

sorını peşiınilıı

ol

mayasız

(MC. 99b 3)

3

kişı teklık

-(y)A

dıllennden

kesdiler hep

sözlerı

1

tü

kım

uyhuya vara gözleri

(Aş.Paş.Hik.25);

bular çok

1.ürilık kıldılar

ve

ımıınci

gcttirdilcr

buları daşıya

(Kelilc.35r): hak

te' ala hazretine nice ta'at

kılmıı

kim

tcvbeıni

kabul ide (MC. 90b.

ı

1)

g Tercih hildmr

kişi

teklik

-(y)AvAn

1

-(y)AvAın

1

-(y)Aın

1

-(y)Ayln

1

-(y)Aylın

semirı etüııden ogul yiyeyin ını yolısa sası dinlü kafınnı döşeginc gireyın mi

agah

kazanurı nfunfısını sıdurayın mı

(DKor D.53.4-5). hurma yeyicek sol

yan

dişi.ıınlc çeyneyeın (Tıb

N cb 4 7b. 16)

ğ.

Serbestilk

verildı,ftlm hildırtr

2

kişi

teklik

-(y)A sen

gele sen

bıında sarıa neıı

gar;vum yok

ışıdur

sen

1

kala sen anda ya\'UI.dur

yalı rı

uz kanda kal ur sen (Me\ 1.1)

h

Mıisaade-1cazet hıldmr

3.

kışı

teklik

-(y)A

ESKI TURKIYE TÜRKÇESINDE ISTEK KIPI

-1-3

--sA

Şart bıldırdığı

sürece esas cümlenin

yukleını

olamayan ve bu yüzden

bır kıp ozcllığı taşımayan

-sA

ekı.

sadeec

dıkk-ıstck bıldırdığı

orneklerde

asıl elimlenın

\

uklcım

ol ab

ı lmcktcdır

o

J)ıfek-tstr.:k

htldmr

kışı tcklık

-sAm

gumışdeıı

eli

ı kandılı

gör anda

1

guctiın ~ ıtse iletseın arıa

ben de

(EMŞer

58):

deduın ~;ira kı ın dudagurıı cmseııı

1

dedi

derdşc

la'l olur

ını eınsem

(M cc Ne...: 1 OXa 1 ).

gorılıııdeıı geçdı kım 'acabfı 'arşurı ululugı

ne

kadar ola

ııçsaııı

görsem

dıyu

(MC. Ila

1 2)

kışı

çokluk

-sAv Uz

gaın...:cnüıı /.alımın

gönip

yoluııda yıit.

döndürsevüz

1

hiç aman verme

ki

senden tig u

bı;:deıı başlar

(Mec.Nez.l78a

3)

.3

kişı tcklık

-sA

kamu muhammed

üınıııetıııe okısa bızni

du'ildan

unutımısa inşaallah

(Feraiz.60a

18):

h Ciereklt!tk h1ldmr ('-sA gerek' yapl.l'tnda olanlarda/

1.

kışı

teklik

-sAm

senuııle ıııeşveret kılsam

gerekdür

1

bu derde çareler bulsam gerekdür

(lşk

3565)

2

kışi teklık -sArı

bır

kaç haslet

bırle

araste

olsaıı

gerek (Mub.Mb. 14)

3.

kiş ı

teklik

-sA

ınüslümanum

diyen

kişi şartı nediır bılse

gerek

1

tarırınurı buyrugın

tutup

beş

\akt nama;.

kılsa

gerek (Yun Em

80.1)

3.

KİŞİLER İÇİN

ÖZEL EKLERLE Y APlLANLAR

A

-g

I 1

6

5 -·-s/\

geı

ek'' ka

lı hı. aslında.

Esk

ı Tuıkıw Turkı;e->ıııde

··gelecek

,wınaıı·· ı ı; ın kullanılan hır vapıdıı Fkrgaıııalı Kadrı

(age -;

20-21)

hu

ekııı

geb:ek

;aınaıı ı!Ude dtığıııı bıldınııı~tır --uereklılık" ıı;ııı

de

kullaııılıı

(ı

ll u

~eklııı eınır ekı değ ıl. "pekı~tırnıe ınoı lcını" olduğunu

O F

Sertkaya

aı;ıklaını~tır

( I

44

_{GÜRER GÜLSEviN}

2

kışİ

teklik

a

Dı/ek-Istek bıldırzr

aytdum iy pertev-i hak

dutgı1

elüm

1

hod ne el var ne ayak

dutgıl

yoluro

(Aş.Paş

Grb l75J 1): bizi dinlendürgil ve

kaygıımuzı

gidergil

(Kıs.Enb.l07); barıu

dübeyle

z<ılnneti

içün deva

buyurgıl (Tıb.Neb

57b 2-3)

b Em1r

bıldırır

beg eyitdi

eyıtgil

(MC 33a 12).

vargıl otlagıl

didi devecük

durdı gıtdi

(TS )(Yuz Ha 264)

c Dua yoluyla Istek

bTidırzr

kaçan abdcst içün eline bardak alsa ol

dahı

hill dilile eydür

ılill.ıi

bu

kuturıa

uçmak

bardakların rfızi kıl

dir ve kaçan abdest alsa ol su

dahı

du'a

kı1ur

hal

dılile

eydur bu

ku1urıı kı1dugı gıinaiılardan antgıl

pak eyle dir ve kaçan

namaza tursa ol mescid

dahı

hill

dılile

du'a

kılur

eydür ilahi bu

kulunurı sııunı nürlaııdurb'11

(MC 69a 4-9)

ç·. 1'avs1ye

hıldınr

imdi gel

'aklurıı

der

gendüzürıe

1

fikr

idüben

bakgıl gozurıe (Aş Paş.

Grb. I 7.6):

anı a1gıl

dalu talak yirine

baglagıl andcuı sorıra

bir hakkaya

koygıl agzını berkıtgıl (Tıb.

Neb.49b 15-17)

d.

Tavstye yolu

ıle gerekitlık bıldınr

eger nam ister

iserı

ahirctde

1

yidürgıl

hak

yolına

dünyada nan (Çrh. 15); ve

d<ıln kıbr i.ı

kin

eylemegıl kım

halk senden

yıgrcıımesünler

(MC 28b 7)

B

(- 0)

2

kişi

teklik

a

Dı/ek-ıs

tek

btldırır

kerem göster

ki

sultan-ı

keremsin

1

kadem

kıl

rencc kim kademsin

(Hus

Şır

2935). tersil

didı ılkın

sen

dı gördügi.ırı (Aş.Paş.Hık.30): ıy kışi

ko

bem gendü hilltime (MC 87b 1).

b.

Emır bıldırır

bir

salılı kişi

bir diriye satun

aldı

meger ol cariye zahidlerdendi efendisi

eyitdi

ıy

cilriye bu gün yun

arın

(MC.58a.3)

c Dua yolu

ıle

1stek

bildn·ır

bızümle

cümle

lınan ehlıne

hem

1

rahmet eylc bu dilde kalmasun gam

(EMŞer

332): aydana ve

dirıleyene

yazana

1

ralımet

eyle ya iHihl rabbena

(Aş.Paş.Grb

306,39): ilahi bu mü'min kula uçmak

döşeklerinden

rüzi

kıl

dir

(MC.68b 12)

ESKi TURKIYE TÜRKÇESINDE ISTEK KiPi

45

---ç

Tavsıye hıldnr

ıındı

gel

'akluhı

dcr

gcnduzürıc

1

fikr

İduben bakgıt gözürıe (Aş.Paş

Grb.l7.6)

d

Tavsıye

yolu ile

gereklılık bıldmr

sınİ

al dar bu

dmıya

billaber sen 1

sözımı ışıt

bgüdüm dut top elden (Çrh.24)

C

-

(U)11

~

-

(U)11 Uz

2

kışı

çokluk

Aslında

-( U)l)

ekı

2 çokluk

kışıyi

gostermek

ıçin yeteriıdİr Ayrıca -(U)rı

Uz

şeklınde genişletılmesı, saygı

ve

ıncelık ıfadesi kazandırmak

için

olmalıdır.

Bu

yuzden. -(U)11 Uz

kullanılışında,

emir fonksiyonu

bekleneınez.

a.

Dılek-ıstek hıldmr

halvfı

geldi ortaya

oturdılar

1

cuhüd eydcr

ışıdürı görıul

ne

dılcr (Aş Paş Hık.l8)

h Em1r

bıldmr

varurı aviarı getürürı kurdı

ele

1

yolısa terıriden

gele si1.e bela

(ŞH.

Yus.llJ ).

ıy fırışteler kullaruınurı

bu

ııı'ınetlenne

ve sa'adetlerine nazar

eyleıı dahı duııyadaki

halühe

bakurı

(MC 96a.IJ-IO): aydur mere

bazİrganlar vanırı ıklim

iklim

ararı

(DKor D 94.12)

c Ya!varma yolu

ıle ıstek bıldırır

biz

kararın

sin

İçınde yalırıuz

garib miskin dennandeve

'ıkiz kalımşuz bızı esırgerıüz

ve

bizüın ınallanımu1.daıı

hayr u

ıhsan

ve sactak virmek clümüzden

gelmez bari

bızi

hayr

du'ayıla aııurıuz

dirler (MC.77b 9-1 1)

ç.

Tavsıye hıldmr

birbırırıuLden ayrılınarı

(Mrzb Sa 7). iy yarenler bu

deınüıı kadrürı bılürı

1

gunde yüz

bı rı

gez haka

şükrın kıl

u

rı (Aş

Pa

ş.

Vsf.32): kaçan

aşurıuza sırıek düşse orıa batunırı

andan

çıkanıp bıraguıı (Tıb.Neb

l03a.l-2)

kaçan

aşmıuza sırıek düşse aşa

tamam

batunırıuz

iki

kanadın

bile andan

çıkanıp

ya bana

aturıuz (Tıb

N eb. 91 a 6-8)

d. Tav.\'JYe yolu 1/e

gerekh/ık hz/dım·

korı savaşı sız

bugün

şeytan başııu döguıı

1

süd

bigı

u bal bigi

hoş karılurı

bir

bır ıle

(SV 3JO)

Larındmı utanurııız

kim ölüm

ı

hen

yakındur

(MC. 98b.l2):

.+(ı

GÜRER GÜLSEViN

ıy ıniı'ıııııılcr yiııLiL kım

halk

to~ dugı \'aktı

n

sı;:

aç olurduquz

(MC.

7oa./)

D

.-sUn

1- sUnlAr

3

kışı teklık

-sUn

a dilek-tstek hildmr

yine bit

ı ~ at.dı atasına bı;: bıı ışı bıtıınııçc

ata m su

dırsün

bagda1.a salsun

(Belıc

IOX).

'ışk

hod

ılçı dünır

gclur

saııa

1

dır arıa '<'işık

olan gelsun

baııa (Aş Paş.Fkr

12)

h temenm hile/mr

bırakdılar yılsufı derın

kuyu

1

kcsdilcr

ıııgamııı

olsün di yu

(ŞH.

Yus. 7,12):

hak kazadan bcklesün

dfı'ıın sı;:ı

(Vrk

Glş.9.27.50X):

yenc

katlanuınadı

eyitdi

go;:irqü; kor olsun

dosılarum benı götunıp uçdıgı-yiçiın

didi (Kelile 52r).

aydmrgıl kım teıırı

saqa rahmet

kılsun (Kıs Eııb

107).

baııa bır

ögüt vir

a;:acıık

olsun (MC 9Xb 3)

c /aV.\'i)'e yolu ile gereklilik IJIIdmr

kelinıe

gerek

kı dı

ri kala

ölnıe~

e din

ı

1

bu yola

gclsıin

u görsün

biniiıııle

ol

yı'il:i

(SV 10.11 ):

dılerse

ki du kcl i halkdan güçlü ve km vet hi ola hak te'ühlya

te\·ekkül

kılsun

didi (MC '>Xa ll)

3

kışı

çokluk

o emir hildmr

-s UnlAr

hak te'ill<l

..-:.\it

dı

bu d ort

ayı

oru c

dut~ıııılar

(MC 5-+a. 13 ). ol

gögıiıı firıştclcrı baııa \·ası~

yet

ıtdılcr

k

ını

yii

ııııılıaııııııcd

C.\

ıtgil uııııııctuııc kı ın

hac<lmct

ıd ı

ci olsunlar

(Tıb.

N cb XOa. 1 9)

h

dilek-is/ek hile/mr

t;'ı kı ıneydi\n ötcsıııde ııt.adu

1

buıkc ka;:sıııılar hoş anı dt11.cdıı

<Vrk

Gl

ş.

ll. 1

5-(ıO

1 ).

şeyh cyitdı ıy ş<llı lnı\'ur bır

lcgcnçc

gctunıp sııyı

la

toldursunlar (K V

1.

'>a.-+)

c tav.,·iye yolu ile

gereklı/tk

IJIIdl/'lr

yil

ınfıs<l

ogütlc

kullanını bır ış ışlestinlcr kım

ben

anları uçınaga giviırcın

(Metin 15.3 ).

bizüın arduınuz basınaga

gclurlcr

lc~kcrlcriıı oııı

bit. gel m cc

pusıdaıı çıksunlar

(K V

1.

2%.14)

~·

mii.wade-tdizef

hıldmr

iiçcr gün tahta

geçiıp p;"ıclışi\lılık

C.\

lcsıinler

Imk üm

lıukıiın<lt

cl

lerınde ol~un

ne

dılcrse

cylcsünler (KV;: 21a 5)

E

-sArıA(nA)

ESKI TURKIVE TURK(ESINDE ISTEK KIPI

-Bu ek. ETik

araştırınalarında ~cr

almaz. XVI.

yüzyıl

dilcilerinden

Bcrganıalı Kadrı. Mu~cssıretu·I-·Uium adlı escrındc.

oncc

-sAııa.

daha sonra

da-sAıpnA cklerıni şoylc verır'·

.. , c da

hı

vakt olur

kı

emr-i

hazırı bır

yüzden

dahı

i st

ı·

mal cylcrlcr.

:llıırin

hareketiLi

IS(.;

hareket uzrc.

sakın ısc

sukun uzrc

ıbka c~

lcyup

bır ·sAııA' lafzın :llıırınc zıy:lclc

eylcrlcr:

h tl-se 17e. oku-so qo

gibı kezalık

bunu

rı gibılcrdcn ımırad sazemşdt

r.

ya·

nı başa

kakmakdur. )

ah u d

orzdur. urz

ve

tevhth

ma·

n

ası yukarıda

beyan

olundı

..

(orijınal mctın

43-44)

··ve

dahı

emr-i

hazır bır

yuzclcn

dahı ıstı-mal

C)lcrlcr.

hll-se17ene

gıbı.

oki-.w

!]ct

nA

gıbı

kcz<llik bundan

bır ınuracl eylcrlcı..

ya·

nı serzemş

kas d

c~

ler!

er.

muhologu

tari'kı

uzre ..

(orı_pnal ınctın

47)

ETTk

mctınlcrınclc tespıt cdcbıldığıınız orneklerı şunlardır

o

.1_ı'erzemş

_{yolu tl e yönlendirme htldmr}

oglanlar

ışbu saııa

1

bunları öldiırıncgı

terk tl.\I!IJe

(DMH.6a.Cı)

bunda lar

ıırup

ne

gürlcrsiıı. çuıı

cr

dılcrsin

varup

babaııı

kftfir elinden

kurtarsa qanA.

on

altı yıldur

ki\fir

elındc

dutsakdur di

dı

(DKor.D

ın

1)

iSTEK

KiPİNİN HİKA YESi

-(y)A

(i-)d+kışı

1

kışı teklık

-(y)A

(y~i-)dUm

ılahi üzeninıe kocanı hakkı olınasadı guııduz dahı saııa 'ıbildet idcydııın

gicc

l'ii gundiv

scninı kulluguııda olaydunı

(MC IOb 12)

kışı

çokluk

-(y)A

(y~ı-)dUK

k<llu bel<l

elinınedin

kadimele

bilcyıduk

(Yun

Enı.2..J.A)

2

kışı

çokluk

no

layı dı

ben üm

ivüıne bır

lalv:a

bakayıdıılıuL

(D Kor D. 9.1)

3

kışı teklık

-(y )A

(y~i-

)di

peygamber

gibı kişı bizüııı dahı ataınu; olaydı

(MC XXa.X)

3

kışı

çokluk

-(y}AIAr

(ı-)dl

bidüreydünı halclyıka

sö;. ile

1

gorclerdi

~ aratganı

göz ilc

(SV

İ

bt

79)

7

Bc.:ı gaınalı Kadı ı.

A

/ıwes.I'II'C'/11 '1-

'U

Irim. (yayııılavaıı 1 ksıııı

!\taht\'). Tuı

k ])ıl

K

unıııııı Yavııılan. lstaııbLıl

l '!46. s

31-33

GURER

GULSEVİN

SONUÇ

Bugün "Dilek-Istek

Kıpleri" başlığı altında

verilegelen "Emir", "istek",

"Dilek-Şart"

ve "Gereklilik"

kiplerıni,

ETTK'de,

fonksiyonları ıtibarı

ile

ayrı ayrı mustakıl şekillerde

gösterebilmek oldukça guçtur Bu kipierin hepsinde "bir

şeyin yapılmasının,

hen

tarafından istenmesı" vardır

ETTK'de, tek

bır şekil,

hemen

hemen butün tür ve derecelerde istek

bildirebılmektedir. Yanı aynı

ek hem

dilek-ıstek.

hem emir. bem tavsiye yolu ile

gereklılık

hem temenni vs göstermek için

'-ullanılmıştır

Bu fonksiyon

çoklukları,

gi.mumüz

Türkçesıne

gelindikçe belirli

ekierde

yoğunlaşmış

ve

koyulaşmıştır.

TTk'de

'!ll.lpeten'

emır

(veya istek) için

ayrı

ek.

gereklılık

için

ayrı

ekten

bahsedilebılır

Ancak, ETIK'de her kip için

ayrı ayrı

ekler gostermek mumkün

değildır.

Eski

Tüı·kiye

Türkçesinde istek Kipi

- (y)A

-sA

-Gll

-sArıA/sArıAnA

HiKAYESi

l.teldil<

- (y)AvAn

-sAm

..

...

---

-(y)A

-

(y)AvAın (y-yl)dUın

-

(y)Aın

- (y)Ayln

-

(y)Aylın

t.çolduk

- (y)AvUz

-sAv Uz

'

...

---

-(y)A

-

(y)Aluın

(y-yi)dUK

2.teldik

- (y)Asln

-sArı

-GII

-sArıA

_···

-0

-sArıAnA

2.çolduk

- (y)Asiz

...

-(U)rı

---

-(y)A

-(U)rı

_.

Uz

(y-yl)dUrıUz

3.teldik

- (y)A

-sA

-sUn

---

-(y)A (y-yi)dl

ESKI TURKIVE TURKÇESINDE ISTEK KIPI

49

TARANAN METINLER VE

KıSALTMALARI

(Aş

Pa

ş

Grb )

Aşık Paşa, Garib-naıne.

S

Çağatay.

Tur k

Lehçelerı (jrneklerı

I.

DTCF Yay \1. Ankara 1977 (3

basım)

s 259-273

(Aş Paş Hık

)

Aşık Paşa Hıkaye.

A S Lcvend. "

Aşık Paşa'nın Ikı Mesncvısı

Daha.

Hık~yc

ve

Kımya Rısalcsı".

TDA Y 1

\15-ı.

s 265-276

(Aş Paş

Vsf)

Aşık Paşa

. Vasf-hal. A S LeYend

"Aşık Paşa'nın

Bilinmeyen

İkı

Mesnevısı. Fakır-name

ve Vasf-hal". TDA Y 1953. s 205-255

(Be he 1)

Bclıcctu'l-hada'ık

fi

Mcv'ızetu'l-lıala'ık.

1.

S Buluç. "Behcetü'l-hada'ik

fi

Me\''ızetü'l-hala'ık'ten

Omekler". TDED VII/l-2. 1956. s 17-74

(Çrh) Ahmet

Fakıh. ('arhnaıne

. M

Mansuroğlu.

Llhmel Fa/ah.

~·arhnanıe, İstanbul

Unıversıtesı

Yaymlcm. Ist<mbul 1\156

(DKor D ) Dede Korkut

Hikı'lyeleri.

Dresten

nuslıası.

M. Ergm. Dede Korkut

Kıtabı,

(J\fetJn-Sozluk),

Istanbul 1986.

Ebnı Yayınları (3.basım)

(DMH)

Dasıtan-ı

Maktel-i

Huseyın. Meddalı Şazı.

(Y

AZM~ Süleyınanıye Ktituphanesı Arşı\' Numarası

805.

Mikrofılıın

ve

Fotokapı

SerYisi.

Fotokapı

No. 69)

(EMŞer)

Alunet

Fakıh.

Evsafi

Mesacidi'ş-Şerıfe.

H

Mazıoğlu.

Ahmet Faki/1, Kaabu

Fvsafi

MesaudJ'ş-Şenje.TDK

Ankara 1974

(Feraız)

Fcrau

Kıtabı. Ş.

Tekin. "13-J.3

Taniıli Bır Eskı

Anadolu Türkçesi ve Turk

Dilı Tarıhınde

'olga-bolga'

Sonınu".

TDAY

1973-197-ı.

s 59-157.

(Harnaıne) Harm'lıııc.

F K.

Tınıurtaş. Şevh1'11111

Harnmnc'.,·1.

Istanbul

Ümversıtesi Yayınları

Istanbul 1971

(Hus

Şır)

Husrev

li

Şirın.

F K

Timurtaş. Ş'ev/11

ve ltusrev u

Şmn'1

(Jnceleme-Jvfetm),

Istanbul

Unıvcrsıtesi Yayınları

Istanbul l 980.

(lşk) lşk-nüıne.

S YukseL

Mehmecl,

f.)'k-nôme.

DTCF

Yayınları

Ankara l 965

(Kelıle) Kclıle

ve

Dımne.

S

Çağatay.

Turk

Le/ıçe/en

Ornek/en

I.

DTCF.Yay. Ankara

1977 (3.

basım)

s.274-29l

(Kıs.Eııb) Kısasu'I-Enbiya:

N

Hacıeınınoğlu. "Sa'lebi'nın Kısasu'l-Enbıyasının

Tercümesi

Uzerınde Bır

Gramer Denemesi". TDED. XL 196

L.

s 47-66.

(KVz)

Kırk Vezır

Hikayeleri. G

Gülsevın.

Kirk

l'eZJr

Ifıkdyelen.

DTCF. Türk Dili

Bolüınıi Bitınne

Tczi.Ankara 1983

(MC )

Alımed-ı

D:l'i.

Mıftülıu'l-Ceııııc.

G Gulsc\'Ln . .

lh111ed-1

Uô'i,

Miftôhu'/-Cenne

(Metm-})i/ Ozelliklen-DIZin).

lnönu

Unıvcrsıtcsı

Sosyal

Bılımler

Enstitüsü Türk

Di

lı Eğıtıını Bılıın Dalı

Doktora

Tezı.

Malatya 1989. C l-ll. VIII+929 s.

(Mec Ne;.)

Mecnuı'atu'n-Nezüır

: M Canpolat.

Mec111u'atu'n-Nezdir.

TDK Yay Ankara

1982

(Mev 1) Mevlana

Celalcddın

Rumi. 1. M

Şcrafecldııı.

"Mevlana'da Türkçe

Kelınıe

ve

Turkçc

Şıırlcr".

TM IV. Istanbul

193-ı.

s Hil-168

(Mrzb ) Mar

;ubaıı-ııaınc Tercüıncsı.

Z

KorkınaL .'ı'adruddm ·>'eylwğlu,

.Harzuhan-name

(!ncelellle -;\fen n - Soz/uk- Tzp/obas/111)

DTCF Yay

Atıkara

1973

50

GÜRER GÜLSEVIN

(S

V.

İ

bt.)

Sult~m

Yel ed. ibtida-name; M.

Mansuroğlu,

,\'u/tan

Veled'ın

Turkçe

Mmızumelerı,

İstanbul

Üniversitesi

Yayınları. İstanbul

I 958. s. 10- I 7

(SV.UL..XXVIII) : Sultan Veled. Manzumcler:

M.

Mansuroğlu,

Sultan

Veled'ın

Turkçe

!1/anzume/erı. İstanbul

Üniversitesi

Yayınları.

istanbul 1958. sJ0-42.

(ŞH.Yus.) Şeyyad Hanwı,

Yusuf u Zeliha. D. Dilçin.

Şeyyad

Hamza. Yusuf u

Zelıha,

istanbul 1946.

(Tıb.Ncb.) Ahmed-ı

Da'!.

Tıbb-ı

Ncbevi;

Ö.

Çağıran. Ahmed-ı

Dd'f,

Tıhb-ı Nehe"viı (Metın­

Dıl Özelbk/erı-Dızin). İnönü

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili

Eğitimi

Bilim

Dalı

Doktora Tezi. Malatya 1992. C.I-II. VUI+929 s.

(Vrk.Glş) Dastan-ı

Varka ve

Gülşah:

H.

Doltı. 'Dastan-ı

Varka ve

Gülşah'ın

Fiil

Çekımi'.

TDA Y 195-l (2.

baskı).

Ankara 1988. s 22

ı

-231

(Yun.Em.) Yunus Emre

Divanı: F.K.Timurtaş.

Yunus

Enıre Vıvanı.

Tercüman 1001 Temel

Eser. S. 1

İstanbul

\972