A n k a r a Ecz. F a k . D e r . 14, 25 (1984) J. Fac. P h a r m . A n k a r a 14, 25 (1984) T ü r k i y e ' d e Y e t i ş e n H e l l e b o r u s L . T ü r l e r i Ü z e r i n d e F a r m a s ö t i k B o t a n i k Y ö n ü n d e n A r a ş t ı r m a l a r
Researches on the T u r k i s h H e l l e b o r u s Species from the Aspect of P h a r m a c e u t i c a l B o t a n y
N e v i n T A N K E R * F u n d a B İ N G Ö L * *
ÖZET
Bu ç a l ı ş m a d a A n a d o l u ' n u n farklı bölgelerinden t o p l a n m ı ş iki Helleborus t ü r ü incelenmiştir.
Helleborus orientalis L a m . (Bolu ve K a s t a m o n u ) ve Helleborus vesicarius A u c h e r . ( A d a n a ) morfolojik ve a n a t o m i k özelikleri y ö n ü n -d e n incelenerek karşılaştırılmıştır. Bu iki t ü r -d e göv-de y a p r a ğ ı taşıyıp t a ş ı m a m a l a r ı ; sepallerin r e n k ve şekli; foliküllerin b ü y ü k l ü ğ ü , birleş-me birleş-mesafesi ve stilusun u z u n l u ğ u ile t o h u m l a r ı n r e n k ve b ü y ü k l ü ğ ü b a k ı m ı n d a n farklılık tesbit edilmiştir.
SUMMARY
In this research, two Helleborus species collected from t h e diffe-r e n t diffe-regions of A n a t o l i a w e diffe-r e investigated.
H. orientalis L a m . (from Bolu a n d K a s t a m o n u ) is c o m p a r e d w i t h H. vesicarius A u c h e r . ( A d a n a ) , from t h e p o i n t of m o r p h o l o g i c a l a n d a n a t o m i c a l properties. As a result of this study, we found o u t t h a t e a c h of these two species h a v e their o w n characteristic elements, such as; carrying leaves on stems or n o t ; t h e colour a n d the form of t h e se-pals ; t h e size of t h e follicules a n d t h e distance to w h i c h t h e y a r e co-h e r e n t , t co-h e l e n g t co-h of t co-h e stylus; colour a n d size of t co-h e seeds.
A n a h t a r K e l i m e l e r : Helleborus orientalis L a m . , Helleborus
vesi-carius A u c h e r .
R a n u n c u l a c e a e familyası bitkilerinden o l a n Helleborus cinsi o r t a , g ü n e y v e d o ğ u A v r u p a ' d a n Kafkasya sınırlarına k a d a r u z a n a n geniş bir y a y ı l m a a l a n ı n a sahiptir (1,2,3).
* F a r m a k o g n o z i A n a b i l i m D a l ı , Eczacılık Fakültesi, A n k a r a Üniversitesi * * F a r m a k o g n o z i A n a b i l i m D a l ı , Eczacılık Fakültesi, Gazi Üniversitesi
26 N e v i n T A N K E R F u n d a B İ N G Ö L
T ü r k i y e ' d e doğal o l a r a k yetişen iki t ü r ü v a r d ı r (4,5,6,7). H. orienta-lis, K u z e y A n a d o l u ' d a geniş bir y a y ı l m a a l a n ı n a sahiptir ; o r m a n açıklıkl a r ı n d a ve o r m a n a açıklıkl t açıklıkl a r ı n d a yetişir. H. vesicarius, G ü n e y A n a d o açıklıkl u , A m a -nos dağları, K a h r a m a n m a r a ş , G a z i a n t e p çevresinde yetişen e n d e m i k bir t ü r d ü r (8).
D r o g o l a r a k k u l l a n ı l a n Rhizoma Hellebori nigri bir A v r u p a bitkisi o l a n Helleborus niger'in ( Ç ö p l e m e , Noel G ü l ü ) r i z o m ve köklerinden oluşur. D r o ğ u n bileşiminde k a l p kuvvetlendirici etkiye sahip hellebrin isimli bir heterozit vardır. K a l p h a s t a l ı k l a r ı n d a kalbi k u v v e t l e n d i r m e k için ve diüretik o l a r a k kullanılır. H a l k hekimliğinde emetik ve p u r g a -tif o l a r a k ta k u l l a n ı l m a k t a d ı r .
H a l k a r a s ı n d a Bohça otu, K a r a çöpleme, Siyah h a r b a k , Boynuz otu, D a n a b a ğ ı r t a n , D a n a k ı r a n gibi bir çok isim a l a n H. orientalis, zehirli bir t ü r o l a r a k bilinmekte, kökleri K u z e y A n a d o l u köylerinde, b ü y ü k b a ş h a y v a n l a r ı n bronşit ve benzeri göğüs h a s t a l ı k l a r ı n d a kul-l a n ı kul-l m a k t a d ı r (9,10,11).
H. orientalis'i k o n u a l a n a r a ş t ı r m a l a r b u l u n m a s ı n a karşın, H. vesicarius t ü r ü ü z e r i n d e şimdiye k a d a r a r a ş t ı r m a y a p ı l m a m ı ş olması, bizi bu bitki ü z e r i n d e çalışmaya yöneltmiştir. H e r iki t ü r ü z e r i n d e çalışmalarımızı, b o t a n i k ve kimyasal o l m a k üzere iki b ö l ü m d e y ü r ü t -meyi p l a n l a d ı k . Botanik kısımda, bitkinin morfolojik ve a n a t o m i k özelikleri ile tanıtıcı ve ayırıcı k a r a k t e r l e r i s a p t a n d ı . K i m y a s a l kısım-da ise bitkilerin içerdiği etken m a d d e l e r i s a p t a m a y ı ve m i k t a r l a r ı h a k k ı n d a fikir sahibi olmayı a m a ç l a d ı k * .
DENEL KISIM
M a t e r y a l :
Helleborus orientalis L a m . , 1979 yılının m a r t a y ı n d a Bolu; Aladağ-G ö l c ü k yolu ü z e r i n d e 900 - 1340 m ' d e n ve 1980 yılının nisan a y ı n d a K a s t a m o n u ; D a d a y - C i d e arası, Ballıdağ, S a n a t o r y u m u civarı 1200 m ' d e n , Helleborus vesicarius Aucher., ise A d a n a ; O s m a n i y e - H a s a n b e y l i arası, A l m a n - P ı n a r ı R a d a r yolu ü z e r i n d e , 1220 m ' d e n t o p l a n d ı . H. orientalis ö r n e k l e r i n i n bir kısmı çiçekli bir kısmı da meyvalıydı. H. vesicarius'un ise ç o ğ u n l u ğ u meyvalıydı. Bitki örnekleri A n k a r a Ü n i -versitesi Eczacılık Fakültesi H e r b a r y u m u ' n d a (AEF) 10171, 10172,
10173 n u m a r a l a r ı ile kayıtlıdır.
T ü r k i y e ' d e Yetişen H e l l e b o r u s L. Türleri Ü z e r i n d e . 27
T o p l a n a n bitkiler çiçek, b r a k t e , rozet y a p r a k , gövde, r i z o m ol-m a k ü z e r e kısıol-mlarına ayrılarak, bir kısol-mı gölgede k u r u t u l u p değir-m e n d e toz edildi, bir kısdeğir-mı da fordeğir-mol içinde saklandı. Çalışdeğir-ma değir- ma-teryalinin her b i r i n d e n , h e m formoldeki ö r n e k l e r d e n a l ı n a n kesilerden h e m d e toz edilmiş n u m u n e l e r d e n p r e p a r a t l a r h a z ı r l a n d ı v e S a r t u r reaktifi ile karşılaştırmalı o l a r a k incelendi.
M o r f o l o j i k K a r a k t e r l e r :
Ç a l ı ş m a k o n u m u z u teşkil e d e n her iki t ü r ü n d e r i z o m l a r ı t o p r a k a l t ı n d a yatık d u r u m d a , koyu k a h v e renkli v e 5-10 m m ç a p ı n d a d ı r . Ü z e r i n d e silindir b i ç i m i n d e , 1-3 mm ç a p ı n d a kökler taşır.
G ö v d e 60 cm (H. orientalis) veya d a h a boylu olabilen (H. vesica-rius), silindir şeklinde, yeşil renkli, zor kırılan bir y a p ı gösterir.
A r a ş t ı r m a k o n u m u z u o l u ş t u r a n iki Helleborus t ü r ü n d e de, rizom-d a n ç ı k a n v e sapı h e m e n h e m e n gövrizom-de k a rizom-d a r u z u n o l a n p a r ç a l ı bir rozet y a p r a k b u l u n m a k t a d ı r .
H. orientalis'de b a ş k a c a gövde y a p r a ğ ı b u l u n m a m a s ı n a karşılık, H. vesicarius'da g ö v d e n i n t a b a n a yakın k ı s m ı n d a n çıkan, sapı s p a t u l a t bir y a p r a ğ ı a n d ı r a n tek bir y a p r a k d a h a g ö r ü l m e k t e d i r . Ayrıca h e r iki t ü r ü n gövdesinde de, b ü y ü k l ü k l e r i az çok farklı o l a n brakteler bu-l u n m a k t a d ı r .
İki t ü r ü n rozet y a p r a k l a r ı v e brakteleri morfolojik b a k ı m d a n b i r b i r i n d e n farklıdır (Şekil 1).
H. vesicarius'da. g ö v d e n i n t a b a n ı n d a n yükselen y a p r a ğ ı n (gövde yaprağı) t r i p a r t i t l a m i n a s ı t a b a n d a genişleyerek bir şerit h a l i n d e u z a r . O k r e a y ı a n d ı r a n bu bölge ince ve zarımsı bir y a p ı d a d ı r . Folioller birbirine çok benzer, şekilleri l a n s e o l a t t a n d a r eliptiğe k a d a r değişe-bilir. Brakteler de rozet ve g ö v d e y a p r a ğ ı n d a o l d u ğ u gibi p e n n a t lob-lu t r i p a r t i t şekildedir (Şekil 2 b ) . Y a p r a k l a r ı n hepsi t ü y s ü z d ü r . H. orientalis'de gövde yapraksızdır. R o z e t y a p r a k l a r tek, u z u n saplı, ped a t , 710 ped a r eliptik loblu, p a r ç a l a r geniş pedişlipedir (Şekil 2 a ) . Y a p -r a k l a -r ı n alt y ü z ü n d e tüyle-r b u l u n u -r .
Bu iki Helleborus t ü r ü n d e p e r i a n t m dış halkası (kaliks) renk, şekil ve b ü y ü k l ü k b a k ı m ı n d a n farklı sepallerden m e y d a n a gelmiştir.
H. vesicarius'da sepaller yeşilimsi-sarı tepeye d o ğ r u eflatun r e n k t e 16-18 mm u z u n l u k t a flabelliformdur; H. orientalis'de ise
yeşilimsi-be-2 8 N e v i n T A N K E R F u n d a B İ N G Ö L
Şekil2: Y a p r a k tipleri (x 1 /4): a) H. orientalis 1,2,3,4,5 çok parçalı y a p r a k t a n basit y a p r a ğ a k a d a r b r a k t e tipleri; b) H. vesicarius 1. gövde yaprağı, 2,3,4,5 b r a k t e tipleri.
yaz r e n k t e r o m b i k , hafif tırnaklı 2 0 - 3 5 m m u z u n l u k t a d ı r . H e r ikisinde de çiçekler aktinomorftur. Çiçek h a l k a l a r ı s a r m a l dizilişte çiçekler h i p o g i n d i r (Şekil 3).
b
a
Şekil 1: R o z e t y a p r a k (x 1/5). a) H. orientalis, b) H. vesicarius
Türkiye'de Yetişen Helkborus L. Türleri Üzerinde,
Şekil 3: Çiçekten boyuna kesi (a- H. orientalis, b- H. veskarius) ve diyagram (c- H. orientalis, d- H.vesicarius) k- sepal, n- nektaryum, p- pistil, r- reseptakulum, s-stamen
P e r i a n t ı n iç halkasını o l u ş t u r a n çok sayıda (16-20) n e k t a r y u m küçük, t u b u l a r ( h u n i şeklinde), iki d u d a k l ı v e p a r ç a l ı d ı r . D i p t e koyu renkli n e k t a r bezi taşır.
S t a m e n l e r spiral dizilişli ve çok sayıdadır. Çiçek eksenine göre dışa d o ğ r u yönelmiştir, ekstrors a n t e r taşır.
M e y v a bir k a ç t o h u m l u folikül t o p l u l u ğ u d u r , tek karpelli (apo-k a r p ) o l u p (apo-k a r p e l i n di(apo-kişi b o y u n c a açılır.
a . K
5C
1 6_
2 0A G
4 c d a b t n k p ra. K
5C
16_
20A G
6N e v i n T A N K E R F u n d a B İ N G Ö L
P l a s e n t a l a n m a m a r g i n a l d i r , y a n i ovüller karpellerin k e n a r ı n a bağlıdır. H. vesicarius'da foliküller o r t a y a yakın bir yere k a d a r bitişik, basık, 50-70 x 25-32 m m , t o h u m l a r 3-6 a d e t ve 5-6 mm dir. H. orien-talis'de ise foliküller sadece t a b a n d a bitişik, d a h a küçük, basık değil, 20-25 x 8-12 m m , gagalı, t o h u m l a r genellikle 6 d a n fazla ve 2-3 mm dir. H e r iki t ü r ü n m e y v a s ı n d a da stilus kalıcıdır fakat u z u n l u k l a r ı fark-lıdır. H. orientalis'de 10-13 m m , H. vesicarius''da 5-8 mm k a d a r d ı r .
A n a t o m i k K a r a k t e r l e r :
H. vesicarius ve H. orientalis türleri çiçek, b r a k t e , rozet y a p r a k , gövde v e r i z o m o l m a k üzere kısımlarına a y r ı l a r a k a n a t o m i k k a r a k t e r -leri incelenmiştir. H e m ö r n e k l e r d e n a l ı n a n kesilerden h e m d e toz edilmiş n u m u n e l e r d e n S a r t u r reaktifi ile p r e p a r a t l a r h a z ı r l a n m ı ş ve mikroskobik analizleri yapılmıştır.
R i z o m d a n enine kesi a l ı n d ı ğ ı n d a çok geniş bir m a n t a r tabakası ile çevrelendiği görülür. K a b u k p a r a n k i m a s ı , at nalı şeklinde h i l u m -ları olan nişasta taneleri ve yağ d a m l a c ı k l a r ı içerir (Şekil 4). İletim d e m e t l e r i n i s k l e r a n k i m a bir kep gibi çevreler. Birbirini izleyen o d u n b o r u l a r ı ve s k l e r a n k i m a d e m e t l e r i n i n t a b a k a t a b a k a dizili oluşu, r i z o m u n çok yıllık o l d u ğ u n a işarettir. O d u n b o r u l a r ı n ı n çeperleri helezonlu ve skalariform-retikulat k a l ı n l a ş m a gösterir (Şekil 4).
Şekil 4: H. vesicarius R i z o m , toz n u m u n e (x 600) a) p a r a n k i m a t i k d o k u b) I. helezonlu, I I . skalariform-retikulat o d u n boruları, n- nişasta, y- yağ.
G ö v d e d e n a l ı n a n enine kesilerde bir d a i r e ü z e r i n e dizilmiş, irili ufaklı k ü m e l e r h a l i n d e açık kollateral iletim doku demetleri g ö r ü l ü r
(Şekil 5).
n y
kb ah ka ks s ksp 0.1 mm p Ik e k
Şekil 5: vesicarius, g ö v d e d e n enine keşide açık kollateral iletim d e m e t i k- kutikula, e- epi-d e r m a , lk- levha kollenkiması, p- p a r e n k i m a , kb- k a l b u r l u b o r u l a r , ah- a r k a epi-d a ş hücreleri
32
Nevin T A N K E R Funda B İ N G Ö LY a p r a k l a r a n a t o m i k o l a r a k i n c e l e n d i ğ i n d e alt e p i d e r m a d a H e l l e b o r u s ( R a n u n c u l a c e a e ) tipi s t o m a l a r g ö r ü l ü r . İ t l e t i m d e m e t l e r i n i sklerenkima hücreleri çevreler (Şekil 6).
Şekil 6: H, vesicarius y a p r a k t a n enine kesik kutikula, üe üst e p i d e r m a , plp p a l i z a t p a r e n -kiması, s-p- sünger p a r e n k i m a s ı , s- sklerenkima, ks- ksilem, ae- alt e p i d e r m a , f- floem,
sb- s o l u n u m boşluğu, st- stoma.
H. orientalis y a p r a k l a r ı n ı n alt y ü z ü n d e H. vesicarius'dan farklı o l a r a k bacilliform tüyler b u l u n u r (Şekil 7).
K o r o l l a d a n yüzeysel kesi a l ı n d ı ğ ı n d a y u v a r l a k h ü c r e arası boşluklar taşıyan mezofil doku, toz n u m u n e d e ise polen taneleri k a r a k -teristiktir (Şekil 8).
M e y v a d a n h a z ı r l a n a n p r e p a r a t l a r d a ekzokarp, m e z o k a r p v e e n d o k a r p a ait p a r ç a l a r g ö r ü l ü r . T a ş hücreleri y o k t u r .
S e m e n d e n h a z ı r l a n a n toz n u m u n e d e ise testa e p i d e r m a s ı , yağ d a m l a l a r ı taşıyan besi doku ve e n d o s p e r m a g ö r ü l ü r (Şekil 9).
k üe Pl.p s.p 0-1 m m
s ks
sb st
ae
Türkiye'de Yetişen Helleborus L. Türleri Üzerinde.
Şekil 7: H. orientalis bacilliform tüy
Şekil 8: H. vesicarius (korolla), toz n u m u n e d e p o l e n
S O N U Ç V E T A R T I Ş M A
H. orientalis ile H. vesicarius morfolojik özelikleri ile b i r b i r i n d e n kolayca ayrılabilir. A n c a k a n a t o m i k özelikleri ile a y ı r m a k kabil değil-dir. H e r iki b i t k i n i n t ü m kısımları d o k u l a r ı n çeşidi ve dizilişleri yö-n ü yö-n d e yö-n birbiriyö-ne çok b e yö-n z e m e k t e d i r . Yalyö-nız mikroskobik iyö-nceleme- inceleme-lerimize göre bacilliform tüyler, H. orientalis y a p r a k l a r ı n ı n alt y ü z ü n d e b u l u n m u ş fakat H. vesicarius'da görülmemiştir.
0,1 mm
0 , 1 mm
t
34 Nevin T A N K E R Funda B İ N G Ö L
Şekil 9: H. veskariııs Semen tozu a) testa epiderması b) besi d o k u c) e n d o s p e r m a k-kalın-laşma, y-yağ damlası
Morfolojik özelikleri y ö n ü n d e n s a p t a n a n farklar ş u n l a r d ı r : H. orientalis'de: Y a p r a k — b ü t ü n y a p r a k l a r rozet y a p r a k
— p e d a t (parçalı) pedatisekt
— ince, u z u n bacilliform tüyler var Çiçek — Sepal r o m b o i d a l , yeşil-sarı, 20-35 mm Foliküller — y a n l a r d a n basık değil, 20-25x8-12 mm
— sadece t a b a n d a bitişik, stilus kalıcı, 10-13 m m
T o h u m — 2-3 m m , kahverengi, 6 t a n e d e n fazla H. vesicarius'da: Y a p r a k — h e m rozet h e m de g ö v d e n i n alt
kısmın-d a gövkısmın-de y a p r a k l a r ı var — rozet y a p r a k l a r t r i p a r t i t u s — t ü y yok
Çiçek — Sepal flabelliform, yeşil-sarı, t e p e d e ef-l a t u n - k a h v e r e n g i , 16-18 m m Foliküller — y a n l a r d a n basık, 50-70x25-32 mm — o r t a y a k a d a r birleşik — stilus kalıcı, 5-8 mm T o h u m — 5-6 m m , sarı, 3-6 t a n e y c 0.1 m m b a k
T A B L O 1 -Türkiye'd e Yetişe n Helleboru s L . Türler i Üzerinde.. . 3 5 5 0 - 7 0 x 2 5 - 3 2 m m o r t a y a k a d a r b i t i ş i k s t i l u s k a l ı c ı 5 - 8 mm 3 - 6 a d e t 5 - 6 m a 6 d a n f a z l a 2 - 3 mm y e ş i l - s a r ı u ç l a r ı e f l a t u n 1 6 - 1 8 mm y e ş i l - s a r ı 2 0 - 3 5 m m 2 0 - 2 5 x 8 - 1 2 mm t a b a n d a b i t i ş i k s t i l u s k a l ı c ı 1 0 - 1 3 mm P a d a t Tripartit R o z e t y a p r a k y a p r a ğ ı G ö v d e B r a k t e o l B r a k t e T ü y S e p a l Foliküller T o h u m H.orientali s H.vesicariu s
36 N e v i n T A N K E R F u n d a B İ N G Ö L
L İ T E R A T Ü R
1- M a r t i n i s , Z., " F o r m a n d D e v e l o p m e n t of T r i c h o m e s a n d T r i c h o m o i d F o r m a t i o n s ön t h e Leaves of Several Helleborus species a n d their Significance for t h e T a x o n o m y of t h e G e n u s " , Acta. Bot. Croat. (33) 93-110 (1974).
2- T r e a s e , E. G., E v a n s , W. C, Pharmacognosy, 11 th E d i t i o n , Bailliere T i n d a l l , L o n d o n (1972).
3 - T u t i n , T . G., H e y w o o d T . G., B u r g e s , N . A., M o o r e , D . M., V a l e n t i n e , D . H., W a l t e r s , S. M., W e e b , D. A., Flora Europea, 4, (1), C a m b r i d g e University Press, L o n -d o n (1976).
4- B a y t o p , A., Farmasötik Botanik, İ. Ü. Ecz. Fak. Yayınları ( N o : 25) B a h a M a t b a a s ı , İs-t a n b u l (1972).
5 B a y t o p , T., Farmakognozi, II, İ. Ü. Yayınları ( N o : 1685) Ecz. F a k . ( N o : 12) B a h a M a t -baası, İ s t a n b u l 1971.
6- K a r a m a n o ğ l u K., Farmasötik Botanik, A. Ü. Ecz. F a k . Yayınları ( N o : 24) A. Ü. Ba-sımevi A n k a r a (1973).
7- T a n k e r , M., T a n k e r , N., Farmakognozi, I, Özışık M a t b a a s ı İ s t a n b u l (1973). 8- D a v i s , P.H., Flora of Turkey and the East Aegean Islands, I, U n i v . Press. E d i n b u r g h , (1965). 9- Güley, M., " S a m s u n ve T r a b z o n Bölgesi T ı b b i ve Zehirli Bitkilerden Başlıcalarının F a r m a k o d i n a m i k Etkileri ve T e d a v i d e k i Ö n e m l e r i " , A. U. Vet. Fak. Yayınları ( N o : 49) 23-6 (1956).
1 0 K a n t e m i r , İ., T e m e l l i , E., " H e l l e b o r u s orientalis Bitkisiyle Mukayeseli A r a ş t ı r m a -l a r " , A. Ü. Tıp Fak. Mec. XVI, ( N o : 1) A n k a r a Üniversitesi Basımevi (1963). 1 1 B a y t o p , T., M a l k o ç , G., " H e l l e b o r u s orientalis L a m . var. hirsutus (Schiffn) H a y . K ö k
