Tarım Araştırma Raporları-13

TARIM

ARAŞT I RMA RAPORLARI - 13

GAP BÖLGESİNDE, SULU KOŞULLARA UYGUN

ÇELTİK ÇEŞITLERİNIN SAPTANMASI

T.C.

BAŞBAKANLIK

GÜNEYDOGU ANADOLU PROJESI

BÖLGE KALKlNMA IDARESI BAŞKANLIGI

T.C.

BAŞBAKANLIK GÜNEYDO~U ANADOLU PROJES İ

B ÖLGE KALKlNMA İDARESi BAŞKANLI~I

T.C.

BAŞBAKANLIK GAP i!OLGE KAL~INM" IOAII.,I MŞı<ANll~l

OÖı'+ft A.a.NlAS't'O:'\o . .,.., h .. t Zi

YER NO 1~-~

DEMiRBAŞ

~ ^32Ll

NO ..

GAP BÖLGESİNDE, SULU KOŞULLARA UYGUN

ÇELTİK ÇEŞİTLERİNİN SAPTANMASI

AGUSTOS, 1993

T. C.

BAŞBAKANLIK

GAP

~lGE KAlKlNMA IDARESI BAŞKANUGI

DOKU/ılANTASYON ltlERKEZI

Ho: _ _ . _ _ _ _

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ

I . GİR İŞ

2. MATERYAL VE YÖNTEM

2. 1. MATERYAL

2. 2. YÖNTEM

3. ARAŞTIRMA BULGULARI

4. SONUÇ

Ö N S Ö Z

Güneydoğu Anadolu Böl gesi ' nin sulamaya açı l masıyla ortaya çıkac ak tarımsal

potansiyelin en iyi şek ilde değerlendiril mesini temin etmek amacıyla GAP

İdares i Ba ş kanlı ğı tarafından Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi' ne bir dizi Tarımsal Ara şt ırma ve Geli şt irme Çalışması yap t ırılmıştır .

Şanlıurfa-Akçakale Korukl u mevkiinde tahsis edilen 276 dekarlık bir Araştırma

Istasyonu kurulması, 31 adet projed en oluşan a raştırma çal ı şmalarının yürütül- mesi, GAP Bölgesi'nde Tarımsal Konularda V eri Bankası Oluşturulması ve Uzaktan

Algıl ama Merkezi Kurulması ol mak üzere dört bileşenden olu şan proje çalış maları

1987-1992 yılları arasında yürütülmüştür.

Planlanan proje ç alı şmal arı üç aşamalı olarak ele alınmış olup tam am lanan bölümü, birinci a ş amayı ol u şturan Adaptasyon Çalış malarını içermektedi r .

Proje paketinin araşt ırma çalışmalarından bitkise l üretimle ilgili ol anlar, Koruklu mevkiinde ku rulan Araştırma Istasyonu'nda hayvan sal üretimle ilgili olanl ar is e TİGEM Ceylanpınar Tarım İşletmesi'nde yürütülmüştür.

Bu rapor, yürütülen alt projelerle ilgili olarak saptanan il k so nu çla r ı ortaya

koymaktadır .

Söz konusu proje paketi ni n ikinci aşamas ı olan yetiştirme tek nikleri ile ilgili

araşt ırma 1 ar, il k a şamada e 1 de ed i 1 en veril ere bağ 1 ı ol ara k ve adaptasyonu

sapt anmı ş tür ve çeşit lerı e Harran Üniver sitesi Ziraat Fak ultesi ' nin de

katk ıları ile yine Ç ukurova Üniversite si Ziraat Fakültesi tarafından 1993-1996

yıll arı arasında sürdürülecektir .

ı. G İRİŞ

Çeltik yeryüzünde buğd ayd an sonra en geniş ek i m alanı, buğday ve mı sırdan sonr a en fazla üretimi ol an ta hı l t ürü ol up, dünyada de kara ortalama çelt ik verimi 332 kg / da ile tahıl t ürler i i ç inde m ısırdan sonra ikinci sırada yer a l maktadır .

Türki ye ' de 1988 yılı nda 51 , 000 ha ekim alanı ve 263,000 ton üret i mi ol an çelt ik, yurdumuz toplam t a hıl ekim alan ı i çinde ancak% 0.37 ve topl am t ah ıl

üretiminde i se % 0 .51 pay al maktadır.

Çelt ik, ı ş ığı çok i yi değer l endiren bir bitki olup, kısa zamanda yüksek kuru madde olu ş turab i l me yeten eği n e sahiptir . Bu özelliğ i nden dolayı sıcak

ikl imle r de ve sulu koşullard a uygulanacak ekim nöbeti sisteml er i nde, gerek birinci ürün ve ger ekse ik i nci ürün ol arak yer alabilecek öneml i bir tarla bitki s idir . Iklim ve toprak özellikleri bölgelere göre farklı olduğu için, çelt ik yetiştiri c il i~inde bölge koşullarına uygun çeşit ve yetiştirme tekn iğin i n seçimi önemlidir.

Bu ç alı ş ma; çeş itl eri n genetik yap ı ları, yetiştirme koşulları

faktö rlerine olan t epki l er i hakkında yeter l i bilgi sahibi olmak ve iklim

amacıyla

gerçekle ş tirilmi şti r.

2. MATER Y AL ve YÖN TE M 2. 1. Materyal

Bu

rmada;

41 -T- 1, Ringo, LBLA - PG- 520 N , materyal ol ara k 2. 2. Yöntem

Rocca, Ribe, Pl ovdiv, Krasnodar Paneas, M - 9 , Sirelle, V eneria, LBLA-8N 4, IZ-310-2, IZ- 10 adlı ku ll a nılmı şt ır .

sky-424, Al fa, Crm-9-ag r o, N-1- LA-8N4- 366-2, ARB-NO, IZ-300-1, 19 adet çeltik çeşit ve hat l arı

1989 ve 1990 yıllar ınd a K oruklu Araşt ı rma İstasyonu'nda tesadüf b lokları deneme desenine göre 3 t ekr ar l amalı ol ara k yürütü l en bu a raşt ırmada ekimler, 1989

yıl ında 30 Mayıs'ta , 19 90 yılınd a ise 22 Mayıs'ta parsell er 5.00 m uzunluğunda

ve 6 s ıral ı olarak ve s ıra ara s ı 25 cm olacak şekilde elle yap ı lm ı ştır .

Bu ç alı şmada azotlu gübre ol arak 1 8 kg/ da olacak şekilde amonyum sülfat gübres i , yarıs ı ka rdeşlenme diğer yarısı da sapa kalkma devresinde ol mak üze r e

·iki defada uygulanmı ş ve ayrı ca ekim öncesi 6 kg-P20 5/ da ol acak şekilde T riple su per fosfat gübre s i to prağa karışt ı r ı lara k ver i 1 mişt i r. To hum 1 u k o 1 ara k

ku llanılacak ma teryali n h erbirinin ayrı ayrı sa f iyeti, biyolojik değeri ve bin t ane ağ ı rlığı saptana rak mz •ye 450 adet canlı tohum gelecek şekilde parsellere

atı lacak tohum miktarı b elirlenm iştir .

Has at, bitkiler hasat olgunlu ğ una ge l di~i zaman parsel başlarından yarımşar

metre, kenarlardan i se birer s ı r a kenar tesiri açarak atı l d ı ktan sonra

ya p ılm ı ş , harman makinası nda harman edi l erek taneler saptan ayrılmıştır.

Araş tırmaya a lı nan çe ş itl er ;

Salk ımlanma sür es i,

- Bitki boyu,

- Sal kım uzu nl u~u ,

- Salkırnda tane t utan başakçık sayası,

- Salkırnda tane tutmayan başakçık sayısı,

- Salkırnda t oplam başakç ık sayısı,

- Sa l kırnda tane tutan başakçık oranı,

- Salkırnda ta ne tutmayan başakçık oranı,

- Salkırnda tane tutan başa kç ı k a~ırlı~ı,

- Başakç ı k uz u nlu~u,

- Başakçık genişli~i,

- Başakçık kalınlı~ı,

- Kargo uzun l u~u,

- Kargo genişli~i,

-Kargo ka lın lı~ı,

- Bin tane a~ ı rl ı~ı,

- Hektolitre a ~ ırlı~ ı ,

-Çeltik ver imi ,

gibi özelli kl er yönünden de~erlendirmeye tabi tutulmuştur.

3. ARAŞT IRMA B UL GUL ARI

Denemeye alı nan çeşitlerde iki yıllık ortalamalara göre gözlenen bulgular tablo l ' de gös t er il mektedir.

Korukl u- Şanlıu r fa Bölgesi'nde, çeltikte çiçekl enme devresinin, çok s ıcak ve oran sa 1 nemi n çok düşük o 1 d u~u Temmuz-A~usto s ayı n ı n i 1 k yarı s ı ara s ı n dak i döneme ras tlamaması büyük önem taşımaktadır.

Çeltikte bit ki boyu iklim faktörüne ba~lı bir özellik olmasına karşın. salkım uzunlu~u d e~ i şen çevre ko ş ullarından az etkilenen bir özellik olarak karşımıza çıkmaktad ı r ki çelti~te salkım uzunlu~u s alkırnın taşıyabileceği başak çık sayısı

yön ünden önemli bir özelliktir . Yüksek ver im potans iyeline sahip bazı çeş itlerde s a lkı ml a r ın kısa oluşu ver imi sınırlayıc ı rol oynamaktadır.

Çeltikte, J:>.J r i m alandaki sa l kım sayısı ve salkımdaki tane a~ırlığ ı verim i

belirleye rı en önemli özellikl erdir . Bir salkımdaki tane a~ırlı ğına etki eden en önemli özell ikl er ise; tane l erio iri ve dolgun olması ile beraber s alkımdak i

tane sayıs ının f azla olmasıdır. Salkırnda tane tutan başakç ık sayısı nı n Çu kuro va

koşull arınd a yürütülen denemelerden daha düşü k olarak gerçekleş mesi ise

Şanlı u r fa- Ko ruklu koş u lları n daki yüksek sıcaklık ve oransal nemin etkisi ile

açıkl anmaktadır.

Tablo 1: Araştırmada Elde Edil en Bulgula r a G öre En Yüksek v e Düş ü k De~eri Veren Çeş i tl er

E n Dü ş ük De~ er i E n Yüksek De ğeri İncel enen özellikl er V eren Çe ş it 1 er V eren Çeş i t l er Salkımlanma Süresi IZ-300-1 Si re ll e

(en erke n sal k ı ml anan

çeş it )

Bi tki Boyu IZ-300-1 Ro c co

Salkım Uzunlu~ u V en eri a IZ- 10

Sal kırnda Toplam

Ba ş akçık Sayı s ı LBL A -8N 4 N -1- 41-T -1

Salkırnda Tane Tutan

Başakçık Sayısı

IZ- 310-2 N -1- 41-T -1

Salkırnda Tane Tut mayan

Ba ş akçık Sayı s ı Ro c co IZ- 10

Salkırnda Tane Tutmayan

Ba ş akçık Oranı R o c co IZ- 10

Salkırnda Tane Tutan

Başakçık Oranı IZ- 10 Ro c co

Salkırnda Tane Tutan

Başakçık Ağı rlı~ı LA-366-2 Si re ll e

Bin Tane Ağırlı~ı Vener i a Ro c co

Hektol it re A~ırlığı Paneas M- 9

Çe lt i k V eri mi LA-8N4-366-2 M- 9

Ba ş akçık Uzunlu~u Kra sno darsky-42 4 IZ-1 0

Başakçık Geni ş l i~i V eneria Crm-9-A rgo

Ba ş akçık Kalın l ı~ı A rb-N O Plavdi v

Kargo ^Uzunluğu Krasnodarsky-42 4 IZ-10

Kargo ^Genişliği R i be Crm-9-A rgo

Kargo Kalınlığı Arb-NO Plovdi v

----~-,

_ ^_.._. ___

^-

Tablo 2: Çeltik İç i n Önemli Bazı Özellikl er Açıs ından En İyi OeÇıeri V eren

Çeşitler v e Elde Edilen B ulgular

öze ll ikler Çeşit ler Bulgular

Sal kı ml an ma Süresi (gün) IZ- 300-1 66. 67 gün

Salkırnd a Toplam Ba ş akç ı k

S ay ı s ı ( adet/ sa 1 k ı m) N - 1- 41 - T - 1 90 .6 ad et ; sal kım S al kırnd a T ane Tuta n

B a şakç ı k Sayıs ı ( adet jsalkım) N - 1-41- T- 1 66 . 9 adet/sal kım Sa lkı rnda Tan e Tutan

Başakç ık Oran ı (% ) R o c co % 83.7

Salkırnda Tane Tuta n

Baş akç ık Ağırl ı Çı ı (gr) Si re ll e

98 gr Bin Tane Ağırlığ ı (gr) Ro c co 33. 4 gr Hektolitre Ağ ırlı ğı (kg/ hl ) M-9 54.5 kg/ hl Çe lti k V eri mi (kg/ da) M - 9 738 kg/ da

4. SONU Ç

Güneyd o ğ u A nadol u Proje s i'nin tamamlan mas ı i le yeter l i sul am a o lanağın a kavuş ac a k ol an bu b ölgede , iklim ve top rak ko ş u ll arı i kinci ür ün çelt i k ta r ı m ı

i ç in uygundur. Ye terl i ve dü zenli su s aÇıland ığı sü rece çeltik tarımı yapıla bileceğ i ve 650-750 kg / da d ol ayı nda çeltik veri m i elde edi le bil ec eğ i beli rlen mi ş t i r .

De neme l erde verim yönünden ol arak; M9 , Alfa ,Sirelle,

çeşit lerı-belir l e nmi şti r.

bölge koş u llar ın a

Ro cca , C rm-9-Argo,

ı yı uyum sağ lay an

Ri ngo , N -1 -41 - T - 1.

çe ş itl er

V eneri a

Y eni t esc i l edi l~n ve Güneydoğ u An ado l u Bölg e si i ç in tavsiye edil en Ergene , Trakya, M eri ç ve Ipkjla gibi çe ş itl er y a n ında, ge li ş t i rilen yeni ı sl a h hatla r ı ve yurt ı ş ı kayna ardan temin ed i l ecek ye ni çeş itl er ve hatl ar bu bölgede sü rekli ola rak den enm eli ve uygu n çeşi t bu lunduk ça ç e ş itler yen i l e nmeli di r.

Çeltik bi t kis i sap ve t ane olara k t arladan fazla miktarda ku r u madde

kal dırd ığ ı ndan bitki besin madde s i gereksin imi fazl adır. B u ne den l e çeltik, iy i bi r verim i çi n yeter ince gübrelenmel idir. Özel likle azot l u ve fosf orl u gübr eler veri mi a rt ı r makt adır . İyi bir gübrelem e, tar l ada bitkil erin y atmas ına yo l açmayac ak s ınıra dek büyü me ve gel işmesini, bol ürün alınmasını sağlarken;

a şı rı gübrel em e bitkilerde yatmaya ve v erimde d üşmel e re yol açmakt ad ı r .

Sul u tarı mı n ana ürünlerinde n bir i ol ar ak kabul edilen çe ltik bit kisini n

yet işme s üres i boyu n ca düzen ı i ve bol suy a gerek s in i mi vardı r . Anc ak, sıcak ve kuru bir iklime sahi p bu bölgede, ikl im ve toprak özell ikl eri sonucu su

kayıplar ının çok yüksek düzeyde olmas ı sul am a uygulama s ı y apılsa bile çelti k

üretimind e verimi s ınırlay ı cı bir f ak t ör olmaya devam edecekt ir . B u yüzden

böl gede çeltik tarımının yaygınla şması n ı beklemek, bö l ge üret ici s i ne çelti k

e kmesi ni tav siye etm ek t eknik ve ekonomik yönden doğru o lmayacaktı r .

TARIMSAL ARAŞTIRMA GELİŞTİRME PROJE ÇERÇE VESi ND E YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR

ı. GAP Bölgesi ne Adapte Olabilecek Şeftali, Kayı s ı, Badem ve Nek tarin

Çeşitlerinin Sapt anmas ı

2. GAP Bölgesinde Deg i şik N ar Çeş itl erin in Adapta syonu

3. ülkem izde Yetiştiricili~i Yapılan Ç ilek Ç eş itl erinin GAP Bölges ine Ad aptasyonu

4. GA P Bölgesine U ygun Pikan C evi zi Çeş itl erinin S apta nm a s ı

S. Do~ al Olarak Yetişen Çok Yıllık So~anlı-Y umrulu ve Rizomlu Süs Bitkiler inin Tarlada üretim Olanakları

6. Sul amanın GAP Alanında Y üksek V eri ml i Sofra l ı k ve Ş arapl ı k Üzüm

Çeşitlerinin Verim ve Kali te l erine E tkis i

7. GAP Bölgesinde S ebze Yeti ş tiri c il i gin in Ge l işti ril mesi

8. GAP Bölgesinde Yüksek V erimli L if T eknolojik Ö zellikl er i Üs t ün P amuk

Çe ş itl erinin Saptanmas ı

9. GAP Bölgesinde Sulu Ko ş ulla ra Uygun Yemlik ve Bi ralık Arpa Çe şitlerin~n

ı o. · GAP Bölges ine U yg un Kolza Çeşitler in i n Saptanması

11 . GAP Bölges in e Uygun Ayçi çeg i Çeşitlerinin Saptanma sı

12. GAP Bölgesinde Sulu Koş ullara U ygun Ek mekl ik ve M ak ar n alık Buğd ay Çeşitle ­

lerinin Saptanma s ı

13 . G A P Bölge sinde S ulu Koş ull a ra Uygun Çeltik Çeş i t l er in in Saptanmas ı

14. GAP Bölgesinde Y em Bitki l e ri A daptasyon u

ıs. G A P Bölgesinde Sulu Ko ş ull arda Yeti ştir il eb i l ecek Y onca Çeşitler i ni n

Saptanmas

16. GAP Bölgesinde I. Ürün veya II. Ü rün O l ar ak Yeti şt i ri l e b ilecek Sorghum Tür ve Çeşitlerinin Saptanması

1 7. GAP Bölgesind e I. veya !!. Ürün Olarak Ye tiştirilebil e cek t~ısır

Çeşitlerinin Saptanması

18. Harran Ovası Koş ullarınd a Pamuk Sulam as ın da Sulama Aralıg ı ve Su Tüketiminin B el irlenmesinde Aç ı k Su Yüzey i Buharlaşmasından Yararlanma Ol an akl arı

19. Harran Ov ası Koşull arında A yç i çeg i Tüketiminin Belirl enmesinde Aç ık S u Ol an akl arı

Sul aması nda Sul ama Ara l ığ ı ve S u

Yüzeyi Bu h ar laşmasında n Yarar ı anma

20. Harran Ovas ı Koşu ll arında Su Yüzeyi (Cl as s-A Pan ) Bu ha rl aşmasından

Yararlanarak İkinci Ürün Soya İçin Sul ama Programlarının Geliştirilmesi

21. GAP Bölgesinde Pilot Bitki Koruma Klinikl erinin Kurulması

22 . GAP Bölgesinde Zirai Mücadele Politikas ı na Esas Teşkil Edecek Hastalık, Zararlı ve Yabancı Ot l arın Saptanması

23. Mardin-Ceylanp ı nar Ova1arı Toprak Kaynaklarının Temel özellik ve Dagılımla­

rının Belirlenmesi ve Ideal Arazi Kullanım P l anlarını n Hazırlanması

24. ~arran Ovasında ö~eml i ve Yaygın Toprak Serilerinin Sul ama Başlamadan

önceki Strüktür ve Infiltrasyon özellikleri ve Alkalileşme Olasılıklarının

Belirl enmesi

25. GAP Bölgesinde Entansif Süt Sıgırcılıgını Geliştirmek İçin Uygulanabilecek Islah Organizasyon Modelleri

26 . Kilis Ti pi Güney Sarı Kırmızı Sıgırların Yayılış Alanları, Performansları

ve GAP Bölgesi için Bu Sıgırlardan Yararlanma Olanakları

27. GAP Bölgesinde Yetiştirilen İvesilerin Süt, Döl ve Et Verimlerinin

Islahında E gzoti k Irklardan Yararlanma Olanakları

28 . GAP Bölgesinde Çeşitl i Ba l Arıs ı I rklarının Performanslarının Saptanması

ve Bö l gede Mevcut Arı I rklar ı nın Islahı Olanakları

29. GAP B öl ges i nde Entansif ve Yarı Entansif KoşullardaHindi Yetiştiriciligi

30. GAP Bö lges i n de Sulu Koşull arda U ygulanabilecek Ekim Nöbeti Sistemleri 31. İki n c i Ürün D ane Mı s ır Yet i ştirmede Fark lı Top r ak İşleme Yöntemlerinin

Teknik ve Ekonom i k Yönde n Karş ıl aşt ı rılması

32. Pl astik örtülü Seralar da Bitki Yetiştirme Ortamının Saglanması

örtüler i İl e N eml en dirm e Si steml erini n Kullanıl ması ve Enerji Beli rl enme si

İçin Isı

Dengesinin

33. GAP B ölges inde Tahıl l ar ve Bakl agiller Pazarlama Yapısı ve Geliştiri l mesi

34. GAP Bölges inde Endüstr i Bi tkil eri Pazarlama Yapıs ı ve Geliştirilmesi

35. G AP Bölges inde M eyv e ve S e bze P azarlama Yap ı sı ve Ge l iştirilmesi

36. GA P Bölges inde H ayvansal Ü rünl er Pazarlama Yap ı sı ve Geliştirilmesi