Deneysel yöntem hipotetik tümdengelimli bilimsel yaklaşımın direğidir. Bu bilimsel yöntem çizgisi içinde kalan diğer alternatif yöntemler, deneysel yöntemin gücüne olan yakınlığına ve uzaklığına göre

(1)

5. Hafta

Deneysel ve Eleştirel Sosyal Psikolojinin Yöntemleri ve Analizleri

• DENEYSEL SOSYAL PSİKOLOJİNİN YÖNTEMLERİ VE ANALİZLERİ

Deneysel yöntem hipotetik tümdengelimli bilimsel yaklaşımın direğidir. Bu bilimsel yöntem çizgisi içinde kalan diğer alternatif yöntemler, deneysel yöntemin gücüne olan yakınlığına ve uzaklığına göre

değerlendirilir.

(2)

• Deney, merak edilen sosyal bir sürece, sosyal bir fenomene açıklama getirmek amacıyla yapılır. Bu yaklaşım

açıklamalarını sebep-sonuç ilişkileri

kurarak yapar.bu sebeple gözlediğiniz

sosyal bir fenomenin ortaya çıkmasına yol açan sebep ya da sebeplerin

tanımlanması deneyin esas hedefi ve

amacıdır.

(3)

• Hipotetik tümdengelimli bilimsel yöntem bir teori ile başlar ve bu teoriden hipotezler

çıkartılır. Daha sonra bu hipotez, bir ya da daha fazla öğenin sistematik şekilde

değerlendirilmesi ve sonuçlarının ölçülmesi ile sınanır. Ortaya çıkan

sonuçların analizinden de nedensel bir

açıklamaya gidilir.

(4)

• &Deneysel Ortamlar

• Sosyal psikologlar deneylerini genellikle laboratuarda yaparlar ama bazen

deneysel şartları oluşturmanın en iyi yolu

bizzat alanın kendisinden geçer, o zaman

da deneylerini alanda yürütürler.

(5)

• Laboratuvar deneyleri, kontrol altında tutulan ortamlarda yürütülür. Sosyal

psikolojide ‘laboratuvar’ genelde sıradan bir odadır, insanların dış dünyadan izole edildikleri bir yerdir. Laboratuvar

deneylerinde insanları bu şekilde dış dünyadan ayrı tutmak gerekir çünkü

deney, dış etkenleri mümkün olduğu kadar

azaltmanın peşindedir. Ancak bu suretle

deneyde manipüle edilen etkilerin tatbiki

yapılabilir.

(6)

• Laboratuvar deneylerinde ortamları oluştururken deneysel bir senaryoya ihtiyacınız vardır. Aslında bu senaryo

deneyinizde cevabınızı aradığınız soruyı gizlemenin şartıdır, böylelikle deneyinizde aradığınız etkiyi, deneklerin deney

tanımına taşıyacakları diğer etkilerden

mümkün olduğu derecede soyutlamış

olursunuz.

(7)

• Alan deneyleri, gerçek olayların mydana geldiği ortamlarda yürütülür. Laboratuar deneylerinde insanlar bir deneye

katıldıklarının farkındadırlar, bu bilgi ile laboratuar odasına girerler. Alan

deneylerinde ise denekler çoğu zman

bunun farkında değildir. Söz gelimi,

Muzaffer Şerif’in 1950’li yıllarda arka

arkaya yürüttüğü üç alan deneyinde

çocuklar bir yaz kampında olduklarını

zannediyordu.

(8)

• Alan deneylerinin bir başka şekli ise

deneylerin ilgili değişkenlerin doğal tarzda değiştiği ortamlarda yürütülmesidir.

Deneysel şartları şartları kontrol edebilmek laboratuar deneylerinden biraz daha

zordur. Bu sebeple bu deneylere yarı deney (quasi-experiments) adı verilir.

Denekler random ya da rastlantısal şekilde deney şartlarına dağılmış olmalıdır. Bu

suretle denekler sadece araştırmada etkisi aranan üzerinden birbirlerinden

farklılaşırlar.

(9)

• &Terminoloji

Deneylerde kullanılan önemli terimler vardır.

• Yapı: Çalışmada incelenen soyut teorik kavramları tarif etmede kullanılan terimdir.

• Operasyonelleştirme: Yapıdaki tarifin

ölçülebilir değişkenler halinde işlevselliğe kavuşturulma şeklidir. Kısacası

kullandığınız her kavramın ölçülebilir

niteliklerle tariflenmesi anlamına gelir.

(10)

• Değişkenler: Yapıdaki tarifin ölçülebilir ve/veya tarif edilebilir yönüdür.

• Bağımsız değişken: Araştırmacının deney düzeninde değiştirdiği, bir başka ifade ile sebep olarak tahmin ettiği değişkendir.

• Bağımlı değişken: Bağımsız değişkenin etkisinin gözlediği ve ölçüldüğü

değişkendir.

(11)

• &Araştırma Stratejileri

• Deneysel araştırmacı sosyal psikolojik

çalışmalarını planlarken üç şeyi; topladığı

verilerin temsil ediciliğini, çalışmanın ne

derece gerçeği yansıttığını ve deneysel

şartların ne derece kontrollü yapıldığını

dikkate almak zorundadır.

(12)

• Temsil edicilik, çalışmanıza dahil ettiğiniz insanların teorinizde iddia ettiğiniz

insanları temsil eden bir grup olduğundan emin olma çabanızdır. Bunun bir diğer adı örneklemdir. Popülasyondan çekip

aldığınız insan grubunun o popülasyonun bir örneklemi olduğundan, o popülasyonu temsil edebildiğinden emin olmanız

gerekir.

(13)

• Gerçeklik, yürüttüğünüz çalışmanın ve ortamın ne derece gerçek hayata yakın

düştüğünün ölçüsüdür. Meşhur hapishane deneyinde Zimbardo ve arkadaşları tam bir hapishane ortamı yaratıp, deneklerini de evlerinde polis kılığına girmiş

asistanlarına tutuklatıp, üniversite kampus

binalarından birinin bodrumunda kurduğu

hapishanenin hücrelerine yerleştirmiş ve

denekler deney tamamlanana kadar bu

hücrelerde tam bir mahkum muamelesi

görmüşlerdi.

(14)

• Kontrol, hipotezleri tümdengelimli bilimsel yöntemin en önemli noktasıdır. Eğer

araştırmacı dışardan gelebilecek

değişkenleri izole edebilir, bağımsız

değişkenlerin manipülasyonunu sıkı bir şekilde kontrol altında tutabilir ve ortaya

çıkan bağımsız değişkenini doğru ve kesin bir şekilde ölçebilirse kontrol mekanizması işlemiş demektir. Biz buna iç geçerlilik

diyoruz.

(15)

• Laboratuar deneylerinde ayrıca dikkate alınması gereken başka hususlar da

vardır.

• Denekler, deney şartındaki değişikliklere her zaman kendiliğinden ve doğal tepkiler vermeyebilirler. Deneyde bazen

deneycinin hipotezi hakkında deneklere ipucu veren bazı özellikler yer alabilir. İşte bu ipuçlarına talep edilen özellikler

(demand characteristics) adı verilir.

(16)

Deneye katılacak kişi genellikle deneycinin neyi anlamaya çalıştığını merak eder ve bu sebeple de deneyciyi memnun edecek yönde tepkiler vermeye teşebbüs edebilir. Bu durumda,

deneycinin gözlediği, bağımlı ve bağımsız

değişkenler arasındaki nedensel ilişkiyi ortaya koymayabilir. Dolayısıyla deneyde talep edilen tepkiler ortaya çıkar. Bunu önlemek için deneyin amacı denekten gizlenir ve deneklere başka

amaç gösterilir. Diğer önlem ise derinlemesine mülakat yapmaktır. Mülakatta hedeflenen

deneğin deneyin amacı olarak neye inandığını bulmak ve bu inancını deney esnasındaki

davranışını ne derecede etkilediğini belirlemektir.

(17)

Denekler ayrıca deneyde sosyal kabul gören bir kişi olma arzusuyla hareket edebilirler. Denekler gerçek insanlardır.

Deneyler de gerçek birer sosyal ortamdır.

Dolayısıyla deneklerin deneyciye ve diğer deneklere kendilerini iyi ve hoş göstermek, endişelerini, önyargılarını ve düşmanlık

hislerini saklamak istemelerine şaşmamak

gerekir. Bunlar da tepkilerin doğallığını ve

bağımsız değişkeni kirletebilir.

(18)

Deneyci de deneyi olumsuz yönde

etkileyebilmektedir. Deneyci deneklerine hipotezini doğrulayacak yönde

davranmalarına sebep olabilecek ipuçları verebilir. Deneyci beklentisi olarak

adlandırdığımız bu durum deneycinin kendi hipotezinin veya araştırmasının sonucu

hakkındaki beklentilerine dayanır.

(19)

• &Diğer Araştırma Ortamları

• Deneysel sosyal psikologların hepsi araştırmalarında deney kullanmazlar.

Deneylemenin mümkün olmadığı ya da elverişli olmadığı durumlar vardır. Bu gibi durumlarda deneysel olmayan çeşitli

yöntemler kullanırlar.

(20)

• Korelatif Araştırmalar: Korelasyon kelime anlamı olarak, karşılıklı ilişki demektir.

Korelasyonel araştırmada amaç, bazı davranışların (söz gelişi itaat etme)

sistemli bir şekilde bazı faktörlerle ilişkili

şekilde ortaya çıkıp çıkmadığını bulmaktır.

Söz gelişi kadınlardan ziyade erkekler mi, içedönüklerden ziyade dışadönükler mi

daha fazla itaat eder? Araştırmacı bu

soruları sorarak topladığı malumattaki

karşılıklı ilişkileri veya korelasyonları

bulmaya çalışır.

(21)

• Arşiv Araştırması: Sosyal psikolojide çok az kullanılan bir araştırma yöntemidir.

Arşiv, hazır bilgi anlamındadır-kişisel dokümanlar, istatistikler, medya

taramaları, belgesel filmler gibi. Araştırılan fenomen ile ilgili veriler geçmişe dönük

toplanır.

(22)

Arşiv araştırmalarında halk hikayeleri, romanlar, gazete haberleri, propaganda materyalleri, anılar, biyografiler,

otobiyografiler, nüfus sayımları ve diğer

istatistik bilgiler kullanılır.

(23)

• Survey-Anket Araştırması: Survey,

Türkçe’de anket uygulaması, kamuoyu yoklaması, örneklem yoklaması adlarını alır. Survey, yapılandırılmış mülakatları kapsayabilir, burada araştırmacı

deneklerine çok dikkatlice seçilmiş bir dizi soru sorar ve tepkilerini not alır veya

deneklerine bir soru varakası verir ve cevapları yazılı alır. Her iki durumda da

cevaplar açık uçlu veya kapalı uçlu olabilir.

(24)

• Survey araştırması çok geniş bir denek örnekleminden fazla miktarda veri elde etmede kullanılır. Bu tip araştırmalarda

nedensellik soruları sorulmaz. Hedef daha ziyade bir veya daha fazla gruptaki

insanların niteliklerini tasvir etmektir.

Survey araştırması yapan araştırmacı, deneklerinin niteliklerini popülasyonu ne derece temsil ettiğinden emin olmalıdır.

Seçtiği örneklem grubunun popülasyonu

temsil edecek güçte olması önemlidir.

(25)

• &Veri Toplama Teknikleri

Gözlem Ölçekleri: Deneklerin araştırma sorusu ile ilişkili davranışlarının doğrudan gözlenmesidir. Davranış doğrudan

gözlenebilir, ölçülebilir nitelikte olabilir.

Sözgelimi deneklerin verdikleri cevapların sayısı toplanabilir. Ya da davranışlar

önceden belirlenmiş kodlama çerçevesine

göre sınıflanabilir.

(26)

Beyan Ölçekleri: Sosyal psikolojik

araştırmanın büyük bir kısmı deneklerin beyanlarına oturan ölçeklere dayanır.

İnsanların tutumları, fikirleri ve sosyal

kognisyonları bu şekilde araştırılır. Beyanlar, bir ölçeği ya da soru varakasını cevaplama ya da mülakat sorularına cevap verme

şeklinde olur. Her iki halde de cevaplar ya kapalı uçludur ya da açık uçludur. Kapalı uçlu cevaplar kullanılan araç vasıtasıyla

kodlanır. Sözgelimi Likert ölçeği bunun en

sık kullanılan örneğidir.

(27)

• &Niteliksel Araştırma

Deneysel sosyal psikologların genellikle

niteliksel araştırmadan anladıkları sözgelimi açık uçlu bir soru varakası ile toplanan

verilerdir ama bu veriler en sonunda yine sayısallaştırılarak ölçülebilir hale sokulu ve değerlendirmeler bu sayısal ölçüler

üzerinden yapılır.

(28)

& Araştırma Etiği

• Deneysel sosyal psikologlar araştırmacı olarak önemli etik konularla karşı

karşıyadırlar.

• Etik kurallar arasından beşi çok önemlidir bunlar zarardan koruma, mahremiyet

hakkı, kandırma, katılım izni ve

açıklamadır (debriefing).

(29)

Deneklere fiziksel zarara maruz bırakmak doğaldır ki ahlak dışı bir şeydir. Çoğu

durumda zarar verilmediğinden emin olmak zordur. Sözgelimi Miligram’ın itaat

deneyinde denekler gerçekten elektrik şoku verdiklerini zannediyorlardı. Deney sonrası kendilerine açıklamalar yapıldı ve kısa süreli mecburi psikolog gözetiminden geçtiler ama yine de uzun dönemde deneklerin

kendilerine olan saygılarının zedelenmiş

olma ihtimali vardır.

(30)

Sosyal psikolojik araştırmalar genellikle kişisel mahremiyete giren incelemeleri kapsar, deneklere kişisel sorular sorulur, haberdar edilmeksizin gözlenebilirler,

algıları, davranışları, düşünceleri manipüle

edilebilir. Bazı zamanlarda bu gibi durumları

deneklerin kişisel mahremiyetleri açısından

meşru kılmak zorlaşabilir.

(31)

Deneylerde deneklerin kandırılması;

aldatmaya, yalan söylemeye işaret ettiğinden çok büyük tartışma ve eleştirilere yol açmıştır.

Sözgelimi Miligram’ın itaat deneyine yapılan saldırılar buna bilinen en iyi örnektir. Sosyal psikologların eğer deneklerini kandırmadan bir deney düzenleyemiyorlarsa deneyi

bırakmaları bile istenmektedir. Bu talebin aşırı olduğunu düşünenler de vardır çünkü bu yolla çok miktarda ve değerli sosyal psikolojik

bilgilere ulaşılmıştır.

(32)

Geçmişte bazı deneyler kabul edilemez kandırmacalar kullanmış olsalar da bugün kullanılan kandırmacalar oldukça yüzeysel ve sahtedir. Sözgelimi denekler bir grup

tartışması çalışmasına girdiklerini düşünürken aslında önyargı ve

stereotipleme araştırmasında yer almaktadırlar. Deneklerin bu tür bir

kandırılmaya maruz kaldıklarında, uzun

süreli bir olumsuz etki altında kaldıklarını

gösteren bir veri yoktur.

(33)

Denekler deney bittiğinde yapılanlar hakkında geniş bir biçimde ve açık bir

şekilde bilgilendirilmelidir. Açıklamalar

sayesinde deneklerin deney ortamını sosyal psikoloji hakkındaki anlayışları ve saygıları artacak şekilde terk etmeleri sağlanmalıdır.

Deney esnasında yapılan kandırmalar

konusunda denekler ikna edilmelidir.

(34)

Deneklerin deneydeki haklarını korumanın bir yolu kendilerinden katılım veya izin

belgeleri almaktır. Kural olarak deneklerin, deneyde yapılacak olanlar hakkında ayrıntılı bilgileri aldıktan sonra bir katılım belgesi

imzalamaları gerekir ama daha önce belirtildiği üzere deneyin tamamını en

baştan deneklere açıklamanın imkanı da

yoktur.