Bilimsel araştırma türleri (Deneysel Desenler)
Yrd. Doç. Dr. Ömer KUTLU
Büyüköztürk ve diğerleri (2013)’e göre deneysel desen türleri dört ana başlıkta incelenir. Bunlar;
1. Zayıf deneysel desenler 2. Gerçek deneysel desenler 3. Yarı deneysel desenler
4. Faktöryel desenler
Karasar (2013)’e göre deneme modelleri;
1. Deneme Öncesi Modeller 2. Gerçek Deneme Modelleri 3. Yarı Deneme Modelleri
1. Deneme Öncesi Modeller
*Gerçek bir deneme modeli niteliği taşımazlar.
*Bilimsel değerleri düşüktür
a. Tek Grup Son Test Modeli: Gelişigüzel seçilmiş tek bir gruba bağımsız değişkenin uygulanması ve bağımlı değişken üzerindeki etkisinin
gözlendiği modellerdir.
b. Tek Grup Ön test-Son Test Modeli: Yine gelişigüzel bir gruba bağımsız değişken uygulanır. Ancak diğer desenden farklı olarak bu kez hem işlem öncesinde, hem de sonrasında ölçüm alınır.
c. Karşılaştırmalı Eşitlenmemiş Grup Son-Test Modeli: Gelişigüzel seçilmiş ve başlangıçta benzerlikleri bilinmeyen iki grup bulunur.
Gruplardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır. Sadece deneysel işlem tamamlandıktan sonra tek bir son ölçüm alınır.
2. Gerçek Deneme Modelleri
Bilimsel değeri en yüksek araştırmalar, gerçek deneme modelleri ile yapılan araştırmalardır.
Gerçek deneme modellerinin ortak özellikleri:
Birden çok grup kullanılması Grupların yansız atanmasıdır.
Bundan dolayı da her deneme modelinde en az bir deney, bir de kontrol grubu bulunur.
a. Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Model:
Bu modelde yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur. Bunlardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır.
Her iki gruptan da hem deney öncesinde, hem de sonrasında ölçüm alınır.
Bu desende en önemli nokta, deney öncesi ölçümler arasında anlamlı farklar bulunması durumunda önlemler alınması gerekliliğidir.
b. Son Test Kontrol Gruplu Model:
Yine yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur. Bunlardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır.
Gruplara sadece son test uygulanır.
Burada grupların yansız atama ile oluşturulmasının, deney öncesi gruplar arası benzerliği sağladığı kabul edilir. Böylece deney öncesi ölçmenin iç ve dış geçerlik üzerindeki etkileri azaltılmış olur.
c. Solomon Dört Grup Modeli:
Yansız atama ile oluşturulmuş dört grup bulunur. Bunlardan ikisi kontrol, ikisi deney grubu olarak kullanılır.
Deney öncesi ölçümler yani ön testler sadece bir deney, bir kontrol olmak üzere iki grupta yapılırken, son testler tüm gruplarda yapılır.
Bu model iç ve dış geçerliği birlikte koruyan en güçlü deneme modelidir.
3. Yarı Deneme Modelleri
Bu modeller bilimsel değer açısından gerçek deneme modellerinden sonra gelir.
Gerçek deneme modellerinin gerektirdiği kontrollerin sağlanamadığı ya da yeterli olmadığı durumlarda yarı deneme modellerinden yararlanılır.
a. Zaman Dizisi Modeli:
Bu modelde gelişigüzel seçilmiş bir grup bulunur. İzleme yöntemi ile bağımlı değişken periyodik olarak ölçülür ve ölçümlerin ilk yarısında, örneğin 5 ölçümden sonra bağımsız değişken uygulanır.
Sonraki ölçümler de periyodik olarak yapılır. Eğer sonraki ölçümlerde bir değişim gözleniyorsa, bunun uygulanan bağımsız değişkenden kaynaklandığı kabul edilir.
Bu modelle yapılan araştırmalarda grafik kullanımına çok sık rastlanır.
b. Eşit Zaman Örneklemli Model:
Gelişigüzel oluşturulmuş tek bir grup üzerinde çalışılır.
Ancak bu desende aynı grup eşit zaman aralıkları ve yansız seçimle belirlenen bir sırada, deney ve kontrol grubu olarak kullanılır ve her uygulamadan sonra, bağımlı değişken değeri ölçülür.
Sonra bağımsız değişkenin farklı düzeylerini yansıtan ölçümler bir araya getirilerek ölçüm grupları (deney ve kontrol grupları) oluşturulur. Anlamlı bir istatistiksel karşılaştırma yapabilmek için yeterli sayıda deney ve kontrol X’lerinin uygulanmış ve ölçmelerin yapılmış olması gerekir.
c. Eşitlenmemiş Kontrol Gruplu Model:
“Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Model”e benzer. Aralarındaki tek ve en önemli fark, burada grupların yansız atama ile değil, gelişigüzel oluşturulmuş olmasıdır.
Yansız atama için çaba harcanmamakla birlikte, grupların mümkün olduğunca benzer olmasına özen gösterilir. Ayrıca hangi grubun deney, hangisinin kontrol olacağı yansız atama ile belirlenir.
d. Öntest-Sontest Ayrı Örnek Grup Modeli:
Yansız atama ile iki grup oluşturulur. Gruplardan birisi öntest, diğeri sontest için kullanılır.
Her iki gruba da aynı bağımsız değişken düzeyi uygulanır. Burada gruplar yansız atama ile oluşturulduğundan, ayrı gruplar üzerinde yapılan öntest ile sontestin sanki aynı grupta yapılmış gibi işlem göreceği düşünülür.
Böylece de deney öncesi ölçmenin bağımlı değişkeni etkileme olasılığı ortadan kalkmış olur. Sonuçta, öntestten sonteste olan değişimin, deneysel işleme bağlı olduğu kabul edilir.
e. Rotasyon Modeli:
Birden çok grup, zaman ve deney değişkenlerinin, eşit sıra, zaman ve yansızlık ilkesine göre etkileştirilmelerinden oluşur.
Buna göre her grup, eşit sürelerle ve yansız bir sıra içinde X bağımsız değişkenlerinin etkisi altında bırakılır. Her X’den sonra ölçme yapılır.
Yani bir grupta X’ler 1, 2, 3, 4 diğer grupta 2,3,1,4 vb. uygulanır ve daha sonra 1,2,3,4 ler biraraya getirilerek değerlendirilir. Böylece uygulama sırasından doğacak yanılgılar önlenmeye çalışılır.
Kaynakça
Büyüköztürk, Ş., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., Demirel, F. ve Kılıç, E. (2013). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi
Karasar, N. (2012). Bilimsel araştırma yöntemleri (24. baskı). Ankara: Nobel Yayınevi
