Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, COG 129 Bilimsel Araştırma Yöntemleri
Bilimsel Yöntem ve
Akıl Yürütme Biçimleri
Ders Notları (Hafta 4)
Bilimsel Yöntem ve Akıl Yürütme Biçimleri
Bilimin başta gelen amacı evreni anlamaktadır. Bu amaca ulaşma çabasında bilim olguları betimleme ve açıklama yollarına başvurur. Bilimsel yöntem, bilim insanlarının ortaklaşa kullandıkları betimleme ve açıklama yollarını kapsayan ve bir yanıyla eylemsel, diğer yanıyla düşünsel bir süreçtir. Bilimde, olgulara yönelik ilk zihinsel işlem betimlemedir. Betimleme, bütün bilim kollarında ilk aşamayı oluşturmaktadır. Bu süreç olguları saptama, sınıflandırma ve kaydetme etkinliğini kapsamaktadır. Bilim insanı, betimleme etkinliğinde gözlem, deney ve ölçme gibi işlemlere başvurmaktadır. Bu işlemlerle, dış dünyadaki sonsuz sayıdaki olgunun araştırma etkinliğinin temasına göre saptanarak sınıflandırılmasıyla empirik genellemelere ulaşılır. “Dünya’nın kendi ekseni etrafında bir tur dönmesiyle gece ve gündüz yaşanır” (gözlem), “belirli koşullar altında su 100°C’de kaynar” (deney ve ölçüm) ifadeleri bu tip empirik genellemelere örnek olarak verilebilir. Bu yanıyla, empirik genellemeler eylemsel süreçlerden oluşmaktadır.
Açıklama ise daha üst düzeyde yer alan bir süreçtir. Açıklama, ilk aşamada betimlenmiş olguları, bu olguların ilişkilerini yansıtan empirik genellemeleri, bazı kuramsal kavram ve genellemelere başvurarak anlaşılır hale getirme amacını güder. Bilimde olgunun ne olduğunu (örneğin gece-gündüzün yaşanması) ve nasıl meydana geldiğini bilmek (dünyanın kendi ekseni etrafında dönüşü) çok kez yeterli görülmez; çoğunlukla onun nedenine ilişkinin bilginin elde edilmesi gereği duyulur. Açıklama süreci burada devreye girer ve bu işlem olguya ilişkin ve kuramsal nitelikte bir veya birden fazla hipotezin varlığına bağlıdır. Buna göre hipotez, belli bir olgular yığını ya da giderek tüm olgular için geliştirilmiş bir kuramsal genellemedir. Mantık açısından bakıldığında, bilimsel açıklama, olgular hakkında hipotezlere dayalı tanımlamalar yapmaktır.
bilgilerimiz son derece sınırlı ve spekülatiftir. Yine de, şunu belirtmek gerekir ki, bilim pratiği açısından önemli olan, bir kuramın ya da hipotezin ne yoldan ortaya atıldığı değil; ortaya atılan kuramın ya da hipotezin olgularla test edilebilir ve aynı zamanda olgusal kanıtlarca doğrulanabilir/yanlışlanabilir olup olmadığıdır. Dolayısıyla, bilim, büyük ölçüde, bir buluş ve doğrulama/yanlışmala etkinliğidir. Bu etkinlik sırasında, önce olgular ve olgular arasındaki ilişkiler empirik düzeyde saptanır (empirik genelleme), daha sonra bu olgular ve ilişkileri açıklamaya elverişli hipotezler ortaya atılır ve son aşamada ise, bulunmuş olan bu hipotezler olgulara gidilerek test edilir. Bilimsel yöntemin yapısı genel olarak budur (Şekil 1).
Bilimsel yöntemin kapsamını olgusal içeriği olan problemler, sınırını ise olgusal içerikten yoksun olan problemler oluşturmaktadır. Olgusal içeriği olmayan bir problem, gözlem ve deney yoluyla çözümü yapılamayan problemdir. Bu bakımdan tüm metafizik problemler bu türdendir. Bu gruba giren örnek problemler arasında “Tanrı var olup olmadığı”, “evrenin yapısında gerçek nesnelerin ruh mu, yoksa madde mi olduğu” vb. yer almaktadır.
Bilimsel uğraşıda, üzerinde çalışılan problemi problem olmaktan çıkaran şey çözüm ya da probleme verilen cevaptır. Bu bakımdan, problemi çözen yanıtın bilimsel bir yanıt olması belli ölçütlerde olmasına bağlıdır: (a) Çözüm, mantıksal olarak kabul edilebilir olmalıdır (çelişkili olmamalı, tutarlı olmalı). (b) Çözüm doğru olmalıdır. Kuşkusuz, bir önerme mantıksal olduğu halde doğru olmayabilir. Dolayısıyla, çözümün doğruluğu ayrıca değerlendirilmesi gereken bir özelliktir. Bu doğrultuda, doğru bir çözüm, çözümü dile getiren argümanların (önermelerin) güvenirli gözlem ve deney bulgularına uygun olması demektir. Bu nedenle de, çözümün olgusal olarak test edilebilir bir tabiata sahip olması bir zorunluluktur. (c) Çözüm, güvenilir gözlem ve deney sonuçlarıyla test edilebilir biçim ve içerikte olmalıdır.
Yararlanılan Kaynak: Yıldırım, C., 2011. Bilim Felsefesi. Remzi Kitabevi: İstanbul. Holt-Jensen, A.
