Kamil Kepeci 217 numaralı Ruus Defteri (metin-değerlendirme, s. 101-202)

(1)

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

Kamil Kepeci 217 Numaralı Ruus Defteri (Metin-Değerlendirme, s.

101-202)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Anıl KIR

Tez Danışmanı

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet ÖNAL

Bilecik, 2019

10165125

(2)

T.C.

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

Kamil Kepeci 217 Numaralı Ruus Defteri (Metin-Değerlendirme, s.

101-202)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Anıl KIR

Tez Danışmanı

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet ÖNAL

Bilecik, 2019

10165125

(3)

(4)

BEYAN

Kamil Kepeci 217 Numaralı Ruus Defteri (Metin-Değerlendirme, s. 101-202) adlı yüksek lisans tezinin hazırlık ve yazımı sırasında bilimsel ahlak kurallarına uyduğumu, başkalarının eserlerinden yararlandığım bölümlerde bilimsel kurallara uygun olarak atıfta bulunduğumu, kullandığım verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, tezin herhangi bir kısmını Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim.

Anıl KIR 23.08.2019

(5)

i

ÖNSÖZ

Her millet, tarihi bir mirasa sahiptir. Osmanlı Devleti’nin bizlere en büyük miraslarından birisi de düzenli olarak tutulan ve muhafaza edilerek günümüze ulaşan arşiv malzemeleridir. Bunlar arasında çeşitli atama kararlarını ihtiva eden Ruûs defterleri ayrı bir önem arzeder.

Tezimizin konusu; Kamil Kepeci Tasnifi’nde yer alan 217 Numaralı Ruûs Defteri’nin 101-202 sayfalarının transkripsiyonu ve genel değerlendirmesidir. İlgili bölüm Cemaziyelevvel 1071-Rebiülevvel 1072 arasındaki tevcihatı kapsamaktadır. Bu defterin incelenmesiyle birlikte o dönemdeki Osmanlı idarî yapısı ve idarecileri hakkında önemli bilgilere ulaşılabilmektedir.

Tezin konusunun belirlenmesinde, her aşamasında desteğini gördüğüm ilmiyle ufkuma açan ve bu alanda yoğunlaşmamı sağlayan Osmanlı Tarihi’ni bana sevdiren öğrencisi olmaktan gurur duyduğum ve bu günlere gelmemi sağlayan değerli danışman hocam Ahmet Önal’a minnettar ve müteşşekkirim.

Tezin transkripsiyonunda bir dönem boyunca gittiğim

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’ne ve bizlere güzel çalışma fırsatı sunan İslam Araştırmaları Merkezi’ne ve personeline teşekkür ederim. Tanıştığım günden beri maddi, manevi ve ilmi desteğini gördüğüm değerli büyüğüm Osman Yiğit’e teşekkür ederim. Bana eğitim ve öğretim hayatımda boyunca yardımlarını esirgemeyen ve hiçbir fedakârlıktan kaçınmayan anneme, babama, abime sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım.

Anıl KIR İSTANBUL/2019

(6)

ii

ÖZET

Divân-ı Hümâyûn defterlerinden olan Ruûs Defterleri, Osmanlı bürokrasisin tayin, azil, ibka gibi tevcihatın kaydedildiği defterlerdir. Ruûs defterleri tutuldukları yerlere göre padişaha arz edilerek yapılan tevcîhat, Divân, padişaha arz edilmeden sadrıazam tarafından yapılan tevcîhat İkindi, seferde görevli serdar tarafından yapılan tevcîhat ise Sefer ruûs olarak sınıflandırlmıştır.

Tez çalışmamızın konusu, Kamil Kepeci fonundaki 217 numarada kayıtlı ruûs defterinin 101-202 arasındaki sayfalarının transkripsiyonu ve değerlendirmesidir. Tezimize konu olan bölüm Köprülü Mehmed Paşa’nın son yılı ve oğlu Köprülü Fazıl Ahmed Paşa’nın ilk sadaret yılları Cemaziyelevvel 1071-Rebiülahir 1072 (Şubat 1661-Kasım 1662) arasındaki tevcihâtı ihtiva etmektedir. Buradaki kaytlardan mezkûr tarihteki beylerbeyi, sancakbeyi, kadı, müderris, mektep hâceliği, kâtip, halife, hacegân, müteferrika, emin, vakıf görevlileri, kale görevlileri gibi birçok büyük ve küçük görevlilerin atamalarına ulaşmak mümkündür. Defterdeki bilgiler konularına göre sistematik bir şekilde tablolar halinde gösterilmiştir.

(7)

iii

ABSTRACT

The Ruus books, which are the books of the imperial council (Divan-ı Humayun), are the books of the Ottoman bureaucracy in which the grants (the tevcihat) such as appoint, dismissing, eternalizations are recorded. According to the places where Ruus books are kept, the Divan of the grants made by the Sultan, the afternoon of the grants made by Grand Vizier without offering the Sultan, and the grants made by the Serdar who was in charge of the expedition were classified as Sefer ruus.

The subject of our thesis is the transcribing and evaluation of pages 101-202 of the Ruus book, recorded in Kamil Kepeci 217. The subject of our thesis includes the last year of Grand Vizier Köprülü Mehmed Pasha and first days Grand Vizier Köprülü Fazıl Ahmed Pasha between Cemaziyelevvel 1071 - Rebiülevvel 1072 (January1661-November 1662). From the records here, it is possible to reach the appointments of many major and minor officials such as governor (beylerbeyi), governor of a sanjak (sancakbeyi), Muslim judge (Kadi), professor (müderris), the teacher of the schools, caliph, teachers. Foundation officials and the castle officials in the mentioned period. The information in the notebook is displayed systematically in tables according to their subjects.

(8)

iv

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... i ÖZET ... ii ABSTRACT ... iii İÇİNDEKİLER ... iv KISALTMALAR ... vi

TABLOLAR LİSTESİ ... vii

Ruus Defterleri ... 8

KK. 217 No’lu Ruus Defteri ... 10

BİRİNCİ BÖLÜM

DEFTERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

1.1. EYÂLET VE LİVA TEVCÎHATI ... 12

1.2. İLMİYE TEVCİHÂTI ... 17

1.2.1. Kaza Tevcîhatı ... 17

1.2.2. Medrese Tevcîhatı ... 20

1.3. DERS-İ ÂMMLIK, HALİFELİK, MU‘ALLİMLİK VE HÂCELİK TEVCÎHATI ………..28

1.3.1. Ders-i âmmlık Tevcîhatı ... 28

1.3.2. Halifelik, Mu‘allimlik ve Hâcelik Tevcîhatı ... 29

1.4. MÜTEFERRİKALIK TEVCİHÂTI ... 30

1.5. EMÂNET TEVCÎHATI ... 32

1.6. KALE TEVCİHÂTI ... 33

1.7. ŞAKİRD, KÂTİB, HALİFE, HÂCEGAN TEVCÎHATI ... 36

1.8. KETHÜDÂLIK TEVCİHÂTI ... 41

1.9. ÇAVUŞLUK TEVCİHÂTI ... 41

1.10. MUHZIRBAŞILIK TEVCİHÂTI ... 43

1.11. SARAY GÖREVLİLERİ TEVCİHÂTI ... 44

1.12. DİĞER TEVCİHÂTLAR ... 46

1.13. MUAMELE GÖRMÜŞ VAKIFLAR ... 48

(9)

v

İKİNCİ BÖLÜM

TRANSKRİBE METİN

2. 1. METİNDE TAKİP EDİLEN TRANSKRİPSİYON USÛLÜ ... 66 2. 2. TRANSKRİBE METİN………...67 ÖZGEÇMİŞ ... 310

(10)

vi

KISALTMALAR

B Receb bk. Bakınız C. Cilt C Cemâziye’l-Âhir Ca Cemâziye’l-Evvel

DİA Diyanet İşleri İslam Ansiklopedisi Ed. Editör haz. Hazırlayan M Muharrem N Ramazân R Rebî‘ü’l -Âhir Ra Rebîʻü’l-Evvel s. Sayfa S Safer Ş Şabân Z Zi’l-hicce Z Zi’l-ka‘de

(11)

vii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Eyâlet ve Liva Tevcîhatına Dair Tablo ... 13

Tablo 2: Kaza Tevcîhatına Dair Tablo ... 18

Tablo 3: Medrese Tevcîhatına Dair Tablo ... 21

Tablo 4: Ders-i âmmlık Tevcîhatına Dair Tablo ... 28

Tablo 5: Halifelik, Mu‘allimlik ve Hâcelik Tevcîhatına Dair Tablo ... 29

Tablo 6: Müteferrikalık Tevcîhatına Dair Tablo ... 31

Tablo 7: Emânet Tevcîhatına Dair Tablo ... 32

Tablo 8: Kale Tevcîhatına Dair Tablo ... 33

Tablo 9: Şakird, Kâtib, Halife ve Hâcegan Tevcîhatına Dair Tablo ... 37

Tablo 10: Kethüdâlık Tevcîhatına Dair Tablo ... 41

Tablo 11: Çavuşluk Tevcîhatına Dair Tablo ... 42

Tablo 12: Muhzırbaşılık Tevcîhatına Dair Tablo ... 44

Tablo 13: Saray Görevlilerinin Tevcîhatına Dair Tablo ... 45

Tablo 14: Diğer Tevcîhata Dair Tablo ... 46

(12)

8

GİRİŞ

Ruus Defterleri

Ruûs, Osmanlı bürokrasisinde XVI. yüzyıldan itibaren birtakım tayin ve azillerin kaydedildiği defterleri isimlendirmek için kullanılan bir terimdir. XVII. yüzyıldan itibaren ise bazı tayinlerin dolayısyla verilen tezkireler için kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı bürokrasinin gelişmesine ve değişmesine paralel olarak XVII. yüzyılın sonlarına

doğru tayin işleriyle uğraşan kalemin adı olmuştur1_.

Ruûs defterlerinin hangi tarihten itibaren turuldukları tespit edilememekle birlikte bilinen en eski ruûs defteri, Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait Kamil Kepeci tasnifindeki 208 numaralı defterdir2_.

Osmanlı Devleti’nde timar tevcihâtı haricindeki tevcîhatın önemli bir bölümü reisülküttaba bağlı Ruûs Dairesi tarafından yapılmaktaydı. Sadrazamın ya da savaşta görevli olan serdarın gerçekleştirdiği tayinler, ibka ve terakki gibi tevcihler Ruûs Daire’sindeki kâtipler tarafından tutulan defterlere kaydedilirdi3_{. Ruûs defterleri çok} geniş bir içeriğe sahip olup merkez ve taşradaki üst düzey memuriyetler, kale görevlileri, iskele ve esnaf kethüdâlıkları; vakıfların nezareti, tevliyet, imamet, kitabet gibi cihetleri; maaşını Küçük Rûznâmçe Kalemi’nden alan çavuş, kâtip, müteferrika, hassa mimarları ve hekimleri gibi görevlilerle sipahi, silâhdar, cebeci, topçu gibi askerî zümre mensupları; herhangi bir hizmete bağlı olmaksızın “hallerine merhameten” gümrük veya başka gelir kaynaklarından maaş bağlanmasını uygun görülen fakirlere, geçimini temin edemeyen bazı eski devlet görevlilerinin eşleri ve çocuklarına bağlanan maaş kayıtları da dâhil

olmak üzere geniş bir muhtevaya sahiptir4_.

1_{Recep Ahıshalı, “Ruûs”, DİA, XXXV, 272.}

2_{Bilgin Aydın, XVI. Yüzyılda Dîvân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, Ankara 2017, s. 93.}

3_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1988, s. 45-46; M.}

Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul 1993, s. 72; Recep Ahıshalı, “Ruûs”, s. 272.

(13)

9

Ruûs defterleri divân kâtipleri tarafından tutulmaktaydı. Bununla birlikte bazı tevcihlerin kaydı bizzat reisülküttap veya telhisçisi tarafından yazılmaktaydı5_{. Bundan} dolayı kâtipler arasında bu defterler, “Ruûs-ı Abdurrahman Çelebi”, “Mahmud Çelebi

Ruûsu” şeklinde devrin reisülküttabının adıyla anılmıştır6_.

Osmanlı bürokrasisinin zaman içerisinde gelişmesi ve değişmesiyle birlikte ruûs defterlerinin muhtevaları ve defterlerin adlandırılmasında da değişiklikler olmuştur. XVI. yüzyıldaki ruûs defterleri tanzim edildikleri yere göre, Divân, sefer ve ikindi ruûsu olarak sınıflandırılandırılmaktadır. XVIII. yüzyıldaki defterler ise, Ruûs Kalemi ruûsları, Ordu ruûsları ve Rikâp ruûsları olarak tasnif edilmeye başlanmıştır. Rikâp ruûsları kendi

içerisinde Küçük ruznamçe ve Piyade ruûsları olarak ikiye ayrılmıştır7_.

Padişaha sunularak yapılan tevcihât ve tayinlere konu olan defterler, Divân; padişaha sunulmadan sadrazam tarafından yapılan tevcihâtın kaydedildiği defterler, ikindi; sefer sırasında ordunun başında bulunan serdarların kendi divanlarında yaptıkları

tevcih ve tayinlerin kaydedildiği defterler ise sefer ruûsu olarak adlandırılmaktadır8_.

İlk tutulan Divân ve ikindi ruûs defterleri şekil ve içerik bakımından benzer özellikleri sahiptir. Bundan dolayı iki defter arasında ayrım yapmak sadece defterlerdeki başlıklar vasıtasıyla mümkündür. XVI. yüzyılda, Divân ruûsundan harici bir ikindi ruûs defteri tutulmuyarak, ikindi divanında yapılan tevcihat ve tayinler Divân ruûsuna

yazılıyordu9_{. Fakat ileriki dönemlerde ikindi divânındaki ruûslar için de ayrı bir defter}

teşkil edilmeye başlanmıştır. Defterlerin ayrılması ile birlikte defterler arasında muhteva farkı da meydana gelmiştir. İkindi divânında tutulan ruûs defterlerinde yüksek rütbeli devlet görevlisi tayinine (Dîvân-ı Hümâyûn, ilmiye sınıfı mensupları, eyalet ve liva

beğleri gibi) rastlanmamaktadır10_{. Bu bilgiler ışığında ve transkripsiyonunu yaptığımız}

defterde vezir, beylerbeyi, ilmiye sınıfı mensuplarına ait tayinler ve hatt-ı hümâyûn ile

5_{İ. H. Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, s. 45-46; M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve}

Terimleri Sözlüğü, III, s. 72; Recep Ahıshalı, “Ruûs”, s. 272; Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”, s. 28.

6_{Recep Ahıshalı, “Ruûs”, s. 272.}

7_{Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, s. 45-46; M. Zeki Pakalın, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,}

s. 72; Bilgin Aydın, Dîvân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, s. 93.

8_{Bilgin Aydın, Dîvân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, s. 93-94, 97-98.} 9_{Bilgin Aydın, Dîvân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, s. 93-94, 97-98.} 10_{Bilgin Aydın, Dîvân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, s. 97-98.}

(14)

10

tevcîh buyrulan ruûs kayıtlarını ihtiva etmesinden hareketle defterimizin bir Divân ruûs defteri olduğunu düşünmekteyiz.

Osmanlı Arşivi’nde birçok katalogta ruûs defterlerine rastlanmaktadır. A. {RSK.d fonunda Hicrî 945-1253 yılları arasında tutulmuş 266 adet defter ve Osmanlı Arşivi’nin bir başka fonu olan A. DVNS.RSK. d fonunda Hicrî 1116-1326 tarihlerini kapsayan 264 defter bulunmaktadır. Kamil Kepeci tasnifi KK. d fonu Hicrî 953-1273 tarihleri arasında tutulmuş 112 adet defteri ihtiva etmektedir. Bu tasniflerin haricinde Sadâret Defterleri, Ali Emirî, İbnülemin ve Muallim Cevdet fonlarında da ruûs ile ilgili konulara dair defter

ve belgelere rastlamak mümkündür11.

KK. 217 No’lu Ruus Defteri

Bu çalışmaya konu olan defter, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi Osmanlı Arşivi Kamil Kepeci Fonu’nda 217 numarada bulunmaktadır. Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa’nın son ve oğlu Köprülü-zâde Fazıl Ahmed Paşa’nın sadaretinin ilk zamanları olan Cemaziyelevvel 1071-Rebiülevvel 1072 (Şubat 1661-Kasım 1661) arasındaki ruûs kayıtlarını kapsamaktadır.

Tasnif çalışmaları sırasında defterin ilk sayfasına önce “970” yazılmış, lakin daha sonra bu hata düzeltilerek “1070” yazılmıştır. Bu kayıt, defterin başlangıç yılına işaret etmek üzere yazılmış olmasına rağmen bazı araştırmalarda defterin tutulduğu tarih

“970”12_{, Osmanlı Arşivi kataloğunda ise “1070” olarak gösterilmektedir.}

Defter, 204 sayfadan oluşmakta ve baş tarafı eksiktir. Defterdeki sayfalar numarasız olup daha sonra -boş olan ilk ve son sayfa hariç- günümüz rakamları ile numaralandırılmış ve son sayfayasında “199 aded-i evrâk” ifadesi bulunmaktadır. Defter transkribe edilirken tasnif çalışmaları sırasında yapılan numaralandırmaya sadık kalınmış ve bu numaralar [ ] işareti içinde gösterilmiştir.

11_{Başbakalnlık Osmanlı Arşiv Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşiv}

Dairesi Başkanlığı, Dördüncü Baskı, 2017, s. 70, 73.

(15)

11

Defterde, tevcihat kayıtları kırma dîvânî bir hatla yazılmıştır. Defter birden fazla kâtib tarafından tanzim edilmesinden dolayı bazı harflerin ve kelimelerin yazılışlarında farklılıklar bulunmaktadır.

Defterdeki tevcîhat kayıtların hemen tamamında başlık bulunmakla birlikte bazı kayıtlarda bu hususa dikkat edilmiştir13_{. Nesih hatla tertip edilen başlıkta,} “Muhzır-başılık-ı Bağdâd”, “Kazâ-i Balıkesri maʻa Balya”, “Mü’ezzinlik-i Mescid-i Serrâc İshak der-İstanbul”, “Ders-i âmmlık-ı Câmiʻi-i Sultân Murâd der-Mağnisa” vs şeklinde tevcihatın konusu yazılmıştır.

Ruus defterinde sayfalar, iki sütun halinde tanzim edilmiştir. Her sütunda ortalama yedi adet kayıt bulunmaktadır. Bu sebeple her bir sayfada genel itibariyle 14 adet kayıt yazılmıştır. Defterde her ay için ayrı bir başlık bulunmaktadır. Başlıkta ayın ilk gününün hangi gün olduğu belirtilmiştir. Defterdeki aylar kronolojikse de gün başlıklarının altındaki kayıtlarda bu durum söz konusu değildir. Ayın ilk gününü belirtmek için atılan başlıktan sonra kaydedilen ilk ruûs ayın son gününe, son kayıt ise ayın ilk gününe ait olabilmektedir. Bu durumun sebebi, Osmanlı bürokrasinde günlük işlem görmüş evrakın ilk önce bir sandık ve/veya torba içine konularak muhafaza edilmesi14_{, daha sonra ise} bunlardan icap edenlerin kâtipler tarafından defterlere geçirilmesi usulünden kaynaklanmış olmalıdır. Defterde kayıtların bazılarında gün veya tarih yeri boş bırakılmış, lakin devam eden başka bir kayıtta gün ve tarih yeri boş bırakılan kayıtlara

atfen hepsinin hangi tarihte ve kimin arzıyla olduğu belirtilmiştir15_{. Kayıtların altındaki}

buyurulduların standarda yakın bir şekilde çekilmesinden defterin sonradan tertib edildiği anlaşılmaktadır16_.

Defterde, mükerrer kayıtlar tespit edilmiştir. Tespit edilen mükerrer kayıtların bulunduğu sayfalar dipnotlarda belirtilmiştir. Tabloya konulması icap eden mükerrer kayıtlardan yalnızca bir tanesi tabloda gösterilmiştir.

13_{Misâl için bk. Metin, s. 100, 119, 139, 153.}

14_{Erhan Afyoncu, “Tanzimat Öncesi Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokrasi”, Türkiye Günlüğü, sa: 58}

(Kasım-Aralık 1999), s. 189.

15_{Misal için, 197-200. sayfalar arasındaki kazâ ve medrese tevcihatının gün yerleri boş bırakılmış, 27.}

sayfadaki kayıtta ise “ ... cümlesi şeyhü’l-islâm hazretlerinin tertîbleri üzere virilmek [buyruldu], fî 28 S sene [10]72” şeklinde yazılarak gün yeri ve tarih kısmı boş bırakılan tevcîhatın tamamının 28 Safer 1072 tarihinde yapıldığı belirtilmiştir.

16_{Defterin bizim tarafımızdan transkribe edilen kısmında s. 150-202 arasındaki sayfalarda yer alan kayıtlara}

(16)

12

BİRİNCİ BÖLÜM

DEFTERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

1. 1. EYÂLET VE LİVA TEVCÎHATI

Osmanlı taşra teşkilatının idarî birimlerinden olan sancak/livalar, sancakbeyleri tarafından yönetilmektedir. Sancakların birleşmesi ile oluşturulan eyalet/beylerbeyilikler ise beylerbeyi/valilerin idaresi altındadır17. Klasik sancaklarının yanı sıra hükümet adı verilen idarî birimler de bulunmaktaydı. Yöneticileri olan mahalli beylere ocaklık sureti ile verilen bu idarî birimlerin başındaki idarecilere hâkim denilmekteydi. Lakin hükümet

statüsünde olan sancaklar defterlere liva olarak değil hükümet olarak kaydedilmekteydi18_.

Her yıl belirli miktarda vergi göndererek Osmanlı’nın yüksek hâkimiyetini kabul etmiş olan mahalli beyler tarafından yönetilen idarî teşekküllere voyvoda ve meliklik adı verilmektedir. Bu idarî teşekkülerin yöneticilerinin tayini padişahın tasdiki ile mümkün olmaktaydı19_.

Tabloda eyalet, sancak, hükümet, voyvodalık ve meliklik ile ilgili tevcihler, tayin (yeni atama), ibka/mukarrer (bulunduğu göreve devam etme, görev süresini uzatma), ilhak (bir kimseye kendi görevi ile birlikte başka görev/görevlerin de ilave olarak verilmesi) ve arpalık (devlet memurlarına hizmet ettikleri süre boyunca maaşlarına ek olarak ya da memuriyetlerinin bitmesinin ardından bir çeşit emekli maaşı olarak gelir tahsisi20_{) şeklinde yapılmıştır.}

17_{Halil İnalcık, “Eyalet”, DİA, XI, 549-550.}

18_{Orhan Klılıç, 18. Yüzyıl İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı- Eyalet ve Sancak Tevcîhatı,}

Elazığ 1997, s.10-11.

19_{Orhan Kılıç, Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı, s. 16-17.} 20_{Detaylı bilgi için bk. Cahit Baltacı, “Arpalık”, DİA, III, s. 392-393.}

(17)

13

Defterin bizim tarafımızdan transkribe edilen kısmında 1 adet meliklik, 1 adet voyvodalık, 2 adet hükümet, 4 adet vezâret ihsanı, 24 adet eyalet, 52 adet liva olmak üzere toplamda 84 adet kayıt bulunmaktadır.

Tablo 1: Eyâlet ve Liva Tevcîhatına Dair Tablo

Adı Görevi Açıklama

Eski Yeni Tayin Tarihi

Sarı Mehmed

Paşa --- Kudüs Livası 4 Ca 1071/ 5 Ocak 1661

Tayin Halil --- Kılburun Livası 9 Ca 1071/

10 Ocak 1661

Tayin Mehmed Bey Sâbıka ( ) olan Oltu Livası 13 Ca 1071/

14 Ocak 1661 Tayin Dadyan Hakimi’nin oğlu ( ) --- Açık-baş Melikliği 18 Ca 1071/ 19 Ocak 1661 Tayin Ali Bey Çemişkezek Livası Çemişkezek Livası 18 Ca 1071/

19 Ocak 1661

Mukarrer İsa Paşa --- Alacahisar Livası 18 Ca 1071/

19 Ocak 1661

Varad Kalesi fethindeki hizmeti karşılığında tekaʻüd ile tayin

Ali Bey Sâbıka Amasya Sancakbeyi

Hasankeyf Livası 20 Ca 1071/ 21 Ocak 1661

Tayin Ahmed Paşa oğlu

Mehmed Paşa --- Sığla Livası 22 Ca 1071/ 23 Ocak 1661

Tayin Keskin Paşa oğlu

Mustafa Paşa --- Midilli Livası maʻa ilhak-ı İşketoz

22 Ca 1071/ 23 Ocak 1661

Mukaddema mutasarrıf olduğu senelik 300 bin akçe ile tayin

Ahmed Bey --- Eğriboz Livası 22 Ca 1071/ 23 Ocak 1661

Rodos ziyâde-i cizyesinden 220 bin akçe ile tayin Mustafa oğlu Ali

Paşa --- Ayamavra Livası 22 Ca 1071/ 23 Ocak 1661

İnebahtı Sancağı’nın mutasarrıfı Mustafa’nın oğlu Ali Paşa’ya Ayamavra Sancağı cizyesinden senelik 400 bin ve İzmir’den 200 bin akçe ile tayin Turak Bey --- İnebahtı Livası 22 Ca 1071/

23 Ocak 1661

Tayin Ömer Bey Sâbıka ( ) beyi Kırkkilise Livası 2 C 1071/

2 Şubat 1661 Tayin Derviş Bey Sâbıka Gönye

sancakbeyi

Gönye Livası 15 C 1071/

15 Şubat 1661 Tayin Hacı Sâbıka Van’ın Sol

bölük ağası Erciş Livası 16 C 1071/ 16 Şubat 1661 Van degâh-ı mu‘allam yeniçerilerine senelik 2500 kile buğday vermek şartıyla tayin Ali Bey Çirmen sancakbeyi Alaiyye Livası 22 C 1071/

22 Şubat 1661 Sakız Ceziresi muhafazasında olmak şartıyla ile tayin

(18)

14 Vüzerâ-i âzamdan

Vezîr Ahmed Paşa

--- Serdârlık-ı Cezîre-i Girid maʻa Livâ-i Hamîd

20 C 1071/

20 Şubat 1661 Hatt-ı hümâyûn ile tayin Hüseyin Sâbıka Şehrizol

alaybeyi

Erbil Livası 6 B 1071/ 7 Mart 1661

Tayin Hüseyin Paşa Sâbıka Adana

beylerbeyi

Kastamonu Livası 7 B 1071/ 8 Mart 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin

Arslan Paşa Sâbıka Van beylerbeyi

Musul Eyaleti 7 B 1071/ 8 Mart 1661

Tayin Cafer Paşa --- Şehrizol Eyaleti 7 B 1071/

8 Mart 1661

Mukarrer Osman Paşa --- Trablusgarp Eyaleti 7 B 1071/

8 Mart 1661

Mukarrer Ali --- Girne Livası 17 B 1071/

18 Mart 1661

Senede kırk nefer mükemmel ve silahlı adem ile karadan muhâfaza itmek şartıyla tayin Ali Bey Birecik Livası Birecik Livası 27 B 1071/

28 Mart 1661

Adana pâyesiyle mutasarrıf olmak üzere mukarrer

Zülfikar --- Çermik Livası 3 Ş 1071/ 3 Nisan 1661

Yurtluk ve ocaklık ile mutasarrıf olan Osman’ın fevtinden oğlu Zülfikar’a tayin Muharrem Emekdarlardan Salyane-i Mısır 7 Ş 1071/

7 Nisan 1071

Gurre-i Ra 1071/ 4 Kasım 1660’dan itibaren tayin Mahmud Paşa --- Dimyad Livası maʻa

Reşid 10 Ş 1071/ 10 Nisan 1661

Tayin Mehmed Bey --- Midilli Livası maʻa

İskeros 10 Ş 1071/ 10 Nisan 1661

300 bin akçe salyane ile tayin,

Keskin Paşa-zâde Mustafa Paşa’nın oğlu Mîr Şeref oğlu

Osman

--- Bargiri Ocaklık

Livası 11 Ş 1071/ 11 Nisan 1661

Tayin Süleyman Paşa Sâbıka veziriazam Özi Eyaleti 22 Ş 1071/

22 Nisan 1661

Mustafa Paşa Özi beylerbeyi Diyarbekir Eyaleti 22 Ş 1071/ 22 Nisan 1661

Hatt-ı şerîf ile tayin Mustafa Paşa Sâbıka Habeş

beylerbeyi Habeş Eyaleti 18 Ş 1071/ 18 Nisan 1661 Tayin [Şeytan] İbrahim21_Paşa

[Baş] Defterdar Mısır Eyaleti Gurre-i N 1071/ 30 Nisan 1661

Vezâret ile tayin Veli Ağa Dergâh-ı âlî

kapucıbaşılarından Mora Livası’nda muharrir ve muhassıl

Mora Livası 7 N 1071/

6 Mayıs 1661 Girit serdarı Ahmet Paşa’dan mühürlü temessük alarak bir sene anda olup ve tahrire başlamak üzere tayin

Veli Paşa --- Kengiri Livası 8 N 1071/ 7 Mayıs 1661

Mısır valisi Vezir İbrahim Paşa’nın

21_{“…mâh-ı Şa‘bân'ın1264 yigirmi altıncı gününde eyâlet-i Mısır bi'l-fi‘il, baş defterdâr olan Vezîr Şeytan}

İbrâhîm Paşa'ya tevcîh buyurılup …”, Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca. 1106/1654-7 Şubat 1695) (Tahlil ve Metin), haz. Nazire Karaçay Türkal, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2012, s. 246.

(19)

15

kardeşi Veli Paşa’ya hatt-ı hümâyûn ile tayin

Mehmed Paşa Sâbıka ( ) beylerbeyi

Şehrizol Eyaleti 22 N 1071/

21 Mayıs 1661 Hatt-ı hümâyûn ile Mustafa Paşa Hâlâ Diyarbekir

beylerbeyi

--- 22 N 1071/

21 Mayıs 1661 Hatt-ı hümâyûn u saʻâdet-makrûn vezâret ihsânı

Hacı Hüseyin Efendi

Hâlâ defterdar Rumeli Eyaleti 22 N 1071/

21 Mayıs 1661 Hatt-ı hümâyûn-ı saâdet-mâkrûnla pâye tarikiyle tayin ( ) ( ) begi Hükümet-i Urban

ma‘a Deyr-i Rahba Livası ve Cemasiyye ve Selimiyye 26 N 1071/ 25 Mayıs1661 Tayin --- --- Keskim Livası 29 N 1071/ 28 Mayıs 1661 Tayin Vezir Ahmed

Paşa Şâm valisi Haleb Eyaleti 10 L 1071/ 8 Haziran 1661

Tayin Vezir Mustafa

Paşa Diyarbekir valisi Siird Livası 12 L 1071/ 10 Haziran 1661

Arpalık Konevî bin

Mehmed

Hazine ile gelen

ümera Salyane-i Mısır 12 L 1071/ 10 Haziran 1661

Hidmeti mukabelesinde sâlyânesi tekmil olunmak Vezir Mustafa

Paşa Mısır’dan mazûl Şâm Eyaleti 20 L 1071/ 18 Haziran 1661

Tayin Hızır Paşa22 _{Sâbıka Karaman}

beylerbeyi

Kayseri Livası 24 L 1071/22 Haziran 1661

5 Şevval 1071/3 Haziran 1661’de serdar tarafından tevcih olunup hükm-i şerîf ile arpalık

Zülfikar Adilcevaz Livası Adilcevaz Livası 2 Za 1071/ 29 Haziran 1661

Tayin olunan buğdayı vermek şartıyla mukarrer Ali Bey Sâbıkâ Divriği

sancakbeyi

Bozok Livası 7 Za 1071/ 4 Temmuz 1661

18 Şevval 1071/ 16 Haziran 1661’de serdar Ali Paşa’dan tevcih olunmakla tayin Hüsam Bey --- Ayamavra Livası 10 Za 1071/

7 Temmuz 1661

Senelik 600 bin akçe ile Ayamavra Livası mutasarrıfı Mustafa Beyzâde’nin yerine oğlu Hüsam Bey’in tayini

Mustafa Bey-zâde

Ali Paşa [Ayamavra Livası mutasarrıfı] Rodos Livası 10 Za 1071/ 7 Temmuz 1661

İzmir ve Sakız mâlından senelik 500 bin akçe ile tayin Arslan Paşa --- Şâm Eyaleti 12 Za 1071/

9 Temmuz 1661

Mukarrer Murtaza Paşa ( ) beylerbeyi Kiğı Livası 28 Za 1071/

25 Temmuz 1661

Tayin İskender ( ) beyi Hınıs Livası 28 Za 1071/

25 Temmuz 1661

Tayin

(20)

16

Ahmed Bey --- Nısf-ı Livane Livası 28 Za 1071/ 25 Temmuz 1661

Tayin Abdülkadir Paşa --- Cezayir Eyaleti 29 Za 1071/

26 Temmuz 1661

Tayin ( ) Ağa Büyük mîrâhûr Haleb Eyaleti Selh-i Za 1071/

27 Temmuz 1661

Şaban Ağa Kapıcılar kethüdası Saruhan Livası Selh-i Za 1071/ 27 Temmuz 1661

Veli Mâliyeden Çemişkezek Livası 6 Z 1071/ 2 Ağustos 1661

Mukataʻa olmak üzere berât verilmele tayin Yusuf Paşa --- Haleb beylerbeyi 6 Z 1071/

2 Ağustos 1661 Vezaret ihsanı Ali --- Girne Livası 12 Z 1071/

8 Ağustos 1661 Tayin Küçük Mehmed

Paşa Aydın Livası Aydın Livası 22 Z 1071/ 18 Ağustos 1661

Mukarrer Şaban Paşa Hâlâ Varad

beylerbeyi

--- Gurre-i M 1072/ 27 Ağustos 1661

Hatt-ı hümâyun ile vezâret ihsânı Mustafa Paşa Ayıntab Sancağı

mutasarrıfı Adana Eyaleti 5 M 1072/ 3 Eylül 1661 Tayin Gürz Ahmed Paşa

oğlu ( )

--- Ayıntab Livası 8 M 1072/ 6 Eylül 1661

Tayin Seyyid Abdülcelil Sâbıka (...?)

sancakbeyi

İlbasan Livası 24 M 1072/

29 Eylül 1661 Tayin Yusuf Sâbıka Akşehir

sancakbeyi

Yanya Livası 24 M 1072/

19 Eylül 1661 Yusuf, vefat eden Yanya Livası beyinin adamlarıyla Girid Adası’nda hizmette bulunmak üzere tayin Vezir Sürhap

[Mehmed] Paşa Kanije Eyaleti’nden mazûl Aydın Livası 4 S 1072/ 29 Ekim 1661

Arpalık Küçük Mehmed

Paşa Sâbıka ( ) beylerbeyi

Kanije Eyaleti 4 S 1072/ 29 Ekim 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin Van ayanından Davud --- Erçiş Livası 8 S 1072/ 3 Kasım 1661 Van muhafazasında olan Dergâh-ı âlî yeniçerilerine 2700 kile buğday vermek şartıyla tayin

Hüseyin Paşa Yanova beylerbeyi Varad Eyaleti 16 S 1072/ 11 Ekim 1661

Küçük Mehmed

Paşa Kanije beylerbeyi Yanova Eyaleti 16 S 1072/ 11 Ekim 1661

Tekrar hatt-ı hümâyûn ile tayin

Vezir Sürhap

Mehmed Paşa --- Kanije Eyaleti 16 S 1072/ 11 Ekim 1661

Erdel ayanından Afabi Mihal

--- Erdel Hükümeti 22 S 1072/ 17 Ekim 1661

Hatt-ı hümâyun ile tayin

Abdi Ağa Rikabdar İçil Livası 24 S 1072/ 19 Ekim 1661

Hattı-ı hümâyûn ile tayin

Mehmed Paşa Sâbıka Mora Sancağı mutasarrıfı

Aydın Livası 25 S 1072/ 20 Ekim 1661

(21)

17 Osman Hâlâ Mir Aşiret-i

Baclan Livası sancakbeyi

Mir Aşiret-i Baclan Livası23

26 S 1072/ 21 Ekim 1661

Emrini kaybettiğinden dolayı emrinin tekrar verilmesi

Abdülgani Paşa --- Kefe Eyaleti ve Azak

Livası 28 S 1072/ 2 Kasım 1661 Azak Kalesi ve halen yapılmakta olan kaleyi ve kuleleri gereği gibi muhâfaza etmek şartıyla ibtidâ-i seneden mukarrer Küçük Mehmed

Paşa Sâbıka ( ) beylerbeyi

Kanije Eyaleti ve

Peçuy ve Sigetvar 4 S 1072/ 29 Ekim 1662

Peçuy ve Sigetvar ilhakıyla hatt-ı hümâyûn ile tayin ( ) Emekdârlardan Hatvan Livası 7 S 1072/

2 Ekim 1072

Tayin Abdurrahman Bey Akşehir beyi (...?) Livası 7 S 1072/

2 Ekim 1072

Tayin Mahmud Paşa Sâbıka Vulçitrin

Livası arpalığına mutasarrıf

Vulçitrin Livası ma‘a Mukata-i Kratova ve Üsküp

28 S 1072/ 3 Ekim 1661

Tayin Kurd Ahmed Paşa ( ) beylerbeyi Saruhan Livası 18 Ra 1072/

11 Kasım 1661 Hatt-ı hümâyûn ile tayin Veli Emekdârladan Zaruşad Livası 18 Ra 1072/

11 Kasım 1661 Tayin Estrabi Dabida

[Eustratie Dabija]

Boğdan Vilâyeti’nin

başboyarı Boğdan Voyvodalığı 22 Ra 1072/ 15 Kasım 1661 Hatt-ı hümâyûn ile tayin Mehmed Paşa Kudüs Livası Kudüs Livası 24 Ra 1072/

17 Kasım 1661

Hatt-ı hümâyûn ile mukarrer

1. 2. İLMİYE TEVCİHÂTI

1.2.1. Kaza Tevcîhatı

Kaza, Osmanlılara özel hukukî ve idarî bir birimdir ve sancakbeyinden tamamen bağımsız olarak kadı tarafından yönetilmektedir. Kadılar, kazalarda mülkî, beledî, malî, askerî ve adlî görevlere sahipti24_.

Kadıların tevcihlerine dair işlemler ilk olarak kadıasker(ler)in uhdesindeydi. 982 (1574-1575) tarihinden itibaren yüz elli akçeye kadar olan kaza (kasabât) kadılarının atama, terfi ve azil işlemleri yine Anadolu ve Rumeli kadıaskerleri tarafından yürütülmeye devam etti ve bu tevcihlerin kaydedildiği hareket rûznâmçeleri adı verilen

23_{Bu kayıt defterde mükerrer yazılmıştır, bk. Metin, s. 170, 189. Tabloda bir kez gösterilmiştir.} 24_{Tuncer Baykara, “Kaza”, DİA, XXV, 119-120; İlber Ortaylı, “Kadı”, DİA, XXIV, 69.}

(22)

18

defterler meydana geldi. Bu tarihten itibaren mevleviyet kadılıkları olan İstanbul, Edirne, Bursa, Mekke ve Medine kadılıklarının tevcihâtına ait işlemler ise şeyhülislamın işareti ve veziriazamın arzıyla yapılmaya başlandı. Şeyhülislamlar, Rumeli ve Anadolu kadıaskerleri gibi özel bir ruznamçe defterleri tutmadıkları için onlar tarafından gerçekleştirilen tevcihat ruûs defterlerine kaydedilmiştir25_.

Defterde tevcîhat, tayin, arpalık, teʻbîd (vefatına kadar göreve devam etme) ve pâye tevcihi şeklinde gerçekleşmiştir. Defterin bizim tarafımızdan transkribe edilen bölümünde kaza tevcihâtına dair 44 adet kayıt bulunmaktadır.

Tablo 2: Kaza Tevcîhatına Dair Tablo

Adı Görevi Açıklama

Eski Yeni Tayin Tarihi

Zeyrek-zâde Abdurrahman Efendi --- Gümilcine Kazası 26 Ca 1071/ 27 Ocak 1661 Sâbıka Rumeli

kadıaskerliği pâyesi olan Zeyrek-zâde

Abdurrahman Efendi’ye arpalık

Abdullah Efendi Sâbıka Edirne payesi olan Bursa’dan mazûl

Yanbolu Kazası ma‘a Nevahi-i Yanbolu 26 Ca 1071/ 27 Ocak 1661 Arpalık Yakub Efendi Edirne’den mazûl Kazâ-i Kite maʻa

Harmancık 26 Ca 1071/ 27 Ocak 1661

Arpalık Mahmud Efendi Maraş’dan mazûl Konya Kazası 29 C 1071/

1 Mart 1661 Tayin Şeyh Mehmed Efendi Sâbıka İstanbul kadısı İstanbul Kazası 2 B 1071/ 3 Mart 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin Mehmed İsmeti Efendi Rumeli kadıaskerliğinden munfasıl Tırnovi Kazası 3 B 1071/ 3 Mart 1661 Arpalık Mehmed Efendi Anadolu

kadıaskerliğinden munfasıl

Balıkesir Kazası

maʻa Balya 3 B 1071/ 3 Mart 1661

Arpalık Abdullah Efendi Maraş’dan mazûl Tire Kazası 3 B 1071/

3 Mart 1661

Tayin Mehmed Efendi Bursa Yenişehir’den

mazûl Bâzârcık Kazası 28 B 1071/ 29 Mart 1661

Te’bîden tayin Seyyid Mustafa

[Efendi]

Hanya’dan mazûl Ayıntab Kazası ma‘a Telbaşir

7 Ş 1071/ 7 Nisan 1661

Tayin Abdullah Efendi Süleymaniyye

müderrisi Haleb Kazası 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Tayin Seyyid Mustafa

Efendi

İstanbul’da Vâlide

Sultân müderrisi Kudüs Kazası 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Tayin Mehmed Efendi Sakız’dan mazûl Bosna Kazası 14 Ş 1071/ Tayin

25_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1988, s. 156; Bilgin Aydın,}

Divan-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, s. 112; Levent Kuru-Ahmet Önal, OsmanlDivan-ı Kaza TeşkilatDivan-ı (1078/1667-1668 Düzenlemesine Göre), İstanbul 2018, s. 13-14.

(23)

19

14 Nisan 1661 Mehmed Efendi Bursa’da Mûsıla-i

Sahn olmak üzere Sultân Orhan Medresesi müderrisi

Kütahya Kazası 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Tayin

Ali Efendi Amasya’daki Sultân Bâyezîd Medresesi’nden mazûl [Te]rcil Kazası ma‘a Rum Nahiye 21 Ş 1071/ 21 Nisan 1661

Konya Kazası pâyesiyle tayin

Dahkî Mustafa Efendi

İstanbul’dan mazûl Edremid Kazası

ma‘a Bâyındır 9 N 1071/ 8 Mayıs 1661 Arpalık Sürhî(?) Mehmed

Efendi

Mevâliden ve

kudemâ-i tarikden İznik Kazası 9 L 1071/ 7 Haziran 1661

Tekaʻüd ve te’bîden tayin

Kadı-zâde Mehmed Efendi

Bursa’dan mazûl Edirne Kazası 12 L 1071/ 10 Haziran 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin İmam-zâde

Abdullah Efendi

Üsküdar’dan mazûl Selanik Kazası 12 L 1071/ 10 Haziran 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin Ahmed Efendi Trablus’dan mazûl Ankara Kazası 12 L 1071/

10 Haziran 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin Ahmed Efendi Tokat’tan mazûl Maraş Kazası ma‘a

Behisni ve Elbistan ve Güğercinlik

12 L 1071/ 10 Haziran 1661

Hatt-ı hümâyûn-ı saʻâdet-makrûn ile tayin Enisi Efendi Üsküdar’dan mazûl İzmir Kazası 12 L 1071/

10 Haziran1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin Seyyid Mehmed Said Efendi Mekke-i Mükerreme’den mazûl Kuşadası Kazası 12 L 1071/ 10 Haziran 1661 Arpalık Cafer-zâde Abdülbaki Efendi

Bursa’dan mazûl İpsala Kazası 12 L 1071/ 10 Haziran 1661

Arpalık Ömer Efendi Eyüb’den mazûl Kudüs Kazası 28 Za 1071/

25 Temmuz 1661

Tayin Sadreddin-zâde

Fethullah Efendi

Erzurum’dan mazûl Çirmen Kazası 3 Z 1071/ 30 Temmuz 1661

Nâibi vasıtasıyla mutasarrıf olmak üzere tayin

Salih Efendi Kudüs-i Şerîf

pâyesiyle hekimbaşı Ruscuk Kazası 25 Z 1071/ 21 Ağustos 1661

Hatt-ı hümâyûn ile tayin Mustafa Efendi Süleymaniyye

müderrisi Şâm Kazası Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661 Tayin Abdülbâki Efendi Süleymaniyye

müderrisi

Yenişehir Kazası Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661

Tayin Hasan Efendi Haseki Sultân

müderrisi Eyüb Kazası Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661 Tayin Ahmed Efendi Selanik’den mazûl Bursa Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Abdülatîf Efendi Galata’dan mazûl Galata Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Halil Efendi Manisa’dan mazûl Üsküdar Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Mahmud Efendi Belgrad’dan mazûl Manisa Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Hasan Efendi Diyarbekir’den mazûl Sofya Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin İvaz Efendi Bağdad’dan mazûl Filibe Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661

(24)

20

Abdülgani Efendi Sofya’dan mazûl Erzurum Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 İspir, Tercan, Aykar-ı Tercan ve Kızuçan ile birlikte tayin

Mustafa Efendi Hâlâ Belgrad kadısı Kudüs Kazası payesi

Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661

Paye tevcihi Mustafa Efendi Sâbıka Bursa

payesiyle Filibe kadısı

Keşan Kazası Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Arpalık Muslı Efendi Haleb’den mazûl Eyüb Kazası 18 S 1072/

13 Ekim 1661

Şâm pâyesiyle tayin Mehmed Efendi Bursa Yenişehir’den

mazûl Fesleke Kazası ma‘a Kozak 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Te’bîden tekaʻüd ile tayin

Şeyh-zâde Seyyid Mustafa

Bosna’dan mazûl Sakız Kazası ma‘a

Çeşme 14 Ra 1072/ 17 Kasım 1661 Tayin Yusuf Efendi Medine-i Münevvere

kadısı Mekke Kazası 22 Ra 1072/ 15 Kasım 1661 Tayin Abdürrahim Efendi

İzmir’den mazûl Medine-i

Münevvere Kazası 24 Ra 1072/ 17 Kasım 1661 Tayin

1.2.2. Medrese Tevcîhatı

İslam tarihinde eğitim ve öğretimin yapıldığı kurumlar genel olarak medrese olarak adlandırılmışlardır. Osmanlı medreselerinin dereceleri belirlenirken, okutulan kitap adlarına (Hâşiye-i Tecrîd, Hâşiye-i Miftâh, Hâşiye-i Telvîh vs.), müderrislere ödenen günlük ücretlere (yirmili, otuzlu, ellili vs. ) ve statüsüne göre (Hâric, Dâhil, Sahn

vs.) olmak üzere üç ayrı usûl kullanılmaktaydı26_.

Müderrislerin tayin ve azil işlemleri ilk olarak kadıaskerler tarafından yürülmekteyse de XVI. yüzyılın sonlarına doğru bu hususta yapılan değişiklikle birlikte 20 ilâ 40 akçe arasındaki medreselerde görev yapacak müderrisler kadıaskerler tarafından atanmaya devam edilmiş, bunun dışında kalan müderrislerin işlemleri şeyhülislama bırakılmıştır27_.

Osmanlı eğitim müesseselerinden bir tanesi de buk‘alardır. Bu manada müderrislerine ödenen yevmiye yirmi akçeden az olan medreselere buk‘a, buk‘a-i ilmiyye veya buk‘a medresesi adı verilmiştir. Buk‘alık terim olarak bir müderrise emeklilik gereği

26_{Osmanlı medreselerini derecelendirilmesi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Mehmet İpşirli, “Medrese”,}

DİA, XXVIII, 330-331.

(25)

21

verilen medrese anlamına da gelmektedir28_{. Ayrıca buk‘a terimi, İslâm coğrafyasında}

zaviye, imaret, külliye, medrese gibi pek çok farklı manada kullanılmıştır. Defterdeki

kayıtlarda, bazı medreselerin buk‘alık üzere verildiği29 ya da zaviyelerin buk‘alık

suretinde medreseye dönüştürüldüğü ise medrese statüsünde tevcih edildiği görülmektedir30_.

Buk‘aların ve 40 akçe üstü medreselerin müderrislerinin tayinleri, şeyhülislâmın inhası/işareti, sadrazamın padişaha arzı ile yapılmaktaydı. Şeyhülislamlar tayinleri kaydetmek için özel bir defter tutmadıkları için onlar tarafından ataması yapılan görevlilerin kayıtları ruûs defterlerine kaydedilmekteydi.

Defterde, medrese ve buk‘alara dair tevcîhat, tayin, mukarrer, te’bîd, izn-i bi’l-iftâ (fetva verme yetkisinin verilmesi), hareket-i misliyye (bir müderrisin aynı paye ile başka bir medreseye tayini) şeklinde yapılmıştır.

Defterin bizim tarafımızdan transkribe edilen kısmında medrese tevcîhatına dair 144 adet kayıt bulunmaktadır.

Tablo 3: Medrese Tevcîhatına Dair Tablo

Adı Görevi Açıklama Eski Yeni Tayin Tarihi Şeyh-zâde Mehmed Emin Efendi

Hâric ile Gazi Ali Paşa

müderrisi Sultân Süleyman Han Medresesi/ Mekke-i Mükerreme

2 Ca 1071/ 3 Ocak 1661

Dâhil ile tayin Mehmed Efendi --- Sultân Mehmed Han

Medresesi der-Mescid-i İmâm Ali Radiyallâh anh der-Medine-i Münevvere

10 Ca 1071/ 11 Ocak 1661

Medreseyi müstakil olarak tasarruf etmek üzere tayin

Ataullah ( ) Medresesi’nden

mazûl Haruniyye Medresesi/ Seydişehir

17 Ca 1071/ 18 Ocak 1661

Buk’alık ile tayin

28_{Yasemin Beyazıt, “Osmanlı Eğitim Sistemi İçerisinde Buk’a Medreselerinin Yeri”, Osmanlı}

Medreseleri: Eğitim, Yönetim, Finans, ed. Fuat Aydın vd., İstanbul 2018, s. 447-472; Mehmet İpşirli, “Buk‘a”, DİA, VI, 386-387.

29_{Misal için bk. s. 196: “[Hacı İbrahim Medresesi] Müderrisi İvaz refʻinden şeyhü’l-islâm işâretiyle}

Mehmed’e bukʻalık üzere virilmek [buyruldu], fî 10 S sene [10]72”.

30_{Misal için bk. Metin, s. 102: “[Kutlu Bey] Zâviye-i mezbûre Mehmed nâm avâmdan müderrisim diyü bir}

tarîkle alup lakin nâ-müstehakk olduğından asla varmayup taʻtîl ve tahrîb itmekle İskilip’de Caca Beg Medresesi’nden maʻzûl Süleymân Efendi’ye ber-vech-i te’bîd bukʻalık üzere şeyhü’l-islâm tertîbleri ile virilmek buyruldu, fî 18 Ca sene 1071”.

(26)

22

Ali Efendi --- Sahib Ata Medresesi/ Konya

25 Ca 1071/ 26 Ocak 1661

Eskiil Kazası inayet olunan Ali Efendi’ye emr-i şerîf ile te’bîden teka‘üd ile tayin

Zahirüddin [Efendi]

Sâbıka Mesudiye

Medresesi müderrisi Mesudiye Medresesi/ Diyarbekir

10 C 1071/

10 Şubat 1661 Tayin Osman [Efendi] Haleb’de Sâhibiyye

Medresesi’nden mazûl Keltaviyye Medresesi/ Haleb 29 C 1071/1 Mart 1661 Te’bîden tayin Şeyh Mehmed Efendi

Ulemadan Ata Bey Medresesi/ Konya 15 B 1071/ 16 Mart 1661 Te’bîden tayin Abdürrahim Efendi

Altmış ile Haseki Sultân müderrisi

Kalender-hane Medresesi

8 B 1071/ 9 Mart 1661

Hareket-i misliyye ile tayin

Le‘âlî Efendi Şâh-zâde müderrisi Süleymaniyye Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661 Tayin Abdürrahim Efendi

Altmış ile Kalender-hane müderrisi Şâh-zâde Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661 Mûsıla-i Süleymaniyye olmak üzere tayin

Ömer Efendi Altmış ile Kasımpaşa

müderrisi Kalender-hane Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Salih Efendi Altmış ile Siyavuş Paşa Sultânı müderrisi

Kasım Paşa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mehmed Efendi Mûsıla-i Sahn olmak üzere Pîrî Paşa müderrisi

Siyavuş Paşa Sultânı Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Abd[i] Efendi Dâhil ile Şah Hûbân müderrisi

Pîrî Paşa Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Cafer Efendi Dâhil ile Sânîye-i Zekeriya Efendi müderrisi

Şah Hûbân Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Tayin Ali Efendi Hâric ile İskender Paşa

müderrisi Sânîye-i Zekeriya Efendi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mustafa Efendi Hâric ile Şerif Paşa müderrisi

İskender Paşa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mehmed Efendi Altmış ile Mahmud

Paşa müderrisi Valide Sultân Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mûsıla-i

Süleymaniyye olmak üzere tayin

Ahmed Efendi Altmış ile Hadice

Sultân müderrisi Mahmud Paşa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Abdülhalim Efendi

Sahn müderrisi Hadice Sultân Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Altmış ile tayin İshak Efendi Bayrampaşa müderrisi Sahn Medresesi 14 Ş 1071/

14 Nisan 1661

Tayin Seyyid Abdülbaki

Efendi

Dâhil ile Koca Mustafa

Paşa müderrisi Bayram Paşa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mûsıla-i Sahn olmak üzere tayin

Mustafa Efendi Dâhil ile Sekban Ali

müderrisi Koca Mustafa Paşa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mehmed Efendi Hâric ile Hüsrev

Kethüda müderrisi Sekban Ali Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Dâhil ile tayin Mehmed Efendi Hâric ile Hüsrev

Kethüda müderrisi Hüsrev Kethüda Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Dâhil ile tayin Mustafa Efendi Kırkdan mazûl Cânbâziyye

Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Hâric ile tayin Mustafa Efendi Altmış ile Mûsıla-i

Süleymaniyye olmak Süleymaniyye Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661 Tayin

(27)

23 üzere Sultân Selim

müderrisi

Feyzullah Efendi Altmış ile Şah Sultân müderrisi Sultân Selim Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661 Mûsıla-i Süleymaniyye olmak üzere tayin Şeyh Mehmed Efendi

Sahn müderrisi Şah Sultân Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Altmış ile tayin Abdülhalim

Efendi

--- Sahn Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mustafa Efendi Mûsıla-i Sahn olmak üzere Mehmed Ağa müderrisi

Gazanfer Ağa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Şemseddin Efendi Mûsıla-i Sahn olmak üzere Hâce Hayreddin müderrisi

Mehmed Ağa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Yusuf Efendi Dâhil ile Hacı Hasan

müderrisi Hâce Hayreddin Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Şaban Efendi Hâric ile Tevki‘î Cafer

Çelebi müderrisi Hacı Hasan Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Hasan Efendi Hâric ile Koğacı Dede

müderrisi Cafer Çelebi Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Şeyh-zâde Mehmed Efendi

Hâric ile Hızır Çavuş

müderrisi Koğacı Dede Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

İbrahim Efendi Altmış ile Ayşe Sultân müderrisi

Haseki Sultân Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

İbrahim Efendi Altmış ile Murâd

Paşa-yı Atîk müderrisi Ayşe Sultân Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mehmed Efendi Mûsıla-i Sahn olmak üzere dâhil ile İbrahim Paşa-yı Atîk müderrisi

Murâd Paşa-yı Atîk Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Tayin Hasan Efendi Hâric ile Nişancı

Paşa-yı Atîk müderrisi İbrahim Paşa-yı Atîk Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Dâhil ile tayin Mehmed Efendi Hâric ile Süleyman

Subaşı müderrisi Nişancı Paşa-yı Atîk Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Dâhil ile tayin Mustafa Efendi Hâric ile Tahta Kadı

müderrisi Süleyman Subaşı Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Mustafa Efendi Hâric ile Eyhem müderrisi

Tahta Kadı Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Muslı Efendi Hâric ile Ahmed Paşa

müderrisi Eyhem Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Musa Efendi Hâric ile Has odabaşı

Hasan Ağa müderrisi Ali Paşa Medresesi/ Çatalca 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Tayin Veli Efendi Hâric ile Topkapı’daki

Ahmed Paşa müderrisi Has odabaşı Hasan Ağa Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Ahmed Efendi Hâric ile Sânîye-i Mesih Paşa müderrisi

Ahmed Paşa Medresesi/ Bâb-ı Top

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Dâhil ile tayin Mehmed Efendi Eyüb’de hâric ile

Abdülkadir Efendi müderrisi

Saniye-i Mesih Paşa Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Sefer Efendi Kırk’dan mazûl Abdülkadir Efendi Medresesi

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Hâric ile tayin Kırımî Ahmed

Efendi

Hâric ile Ahmed Ağa

müderrisi Papasoğlu Medresesi 14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

Hüsrev Efendi Trablus’dan mazûl olup

teka‘üd ihtiyar eden Orhan Medresesi/ Bursa

14 Ş 1071/ 14 Nisan 1661

(28)

24 Ahmed Efendi Hâric ile Perviz Efendi

( ) müderrisi Etmekci-zâde Ahmed Paşa Medresesi 17 Ş 1071/ 17 Nisan 1661

Dâhil ile tayin Abdülvehhab

Efendi

Hâric ile Behramiyye müderrisi

Perviz Efendi Medresesi

21 Ş 1071/ 21 Nisan 1661

Salih Efendi Hâric ile Cezayirli Mustafa Çelebi müderrisi Behramiyye Medresesi 21 Ş 1071/ 21 Nisan 1661 Harekete-i misliyye ile tayin

Derviş Mustafa Ulemadan Yağıbasan Medresesi/ Niksar 6 N 1071/ 5 Mayıs 1661 Te’bîden buk‘alık üzere tayin Mustafa Efendi Hâlâ Saidiyye

müderrisi Salahiyye Medresesi/ Haleb

9 N 1071/

8 Mayıs 1661 Kudemâ-i tarîkden olmakla medresesine zamm ve ilhâk olunmak Mehmed [Efendi] Ulemadan Zeydaniyye

Medresesi/ Şâm

12 N 1071/

11 Mayıs 1661 Şâfîi mezhbinden Mehmed Efendi’ye buk‘alık üzere tayin Mehmed Efendi Manisa’da hâric elli ile

Kırık Baba’dan mazûl İbrahim Çelebi Medresesi/ Manisa

18 N 1071/

17 Mayıs 1661 [hareket-i] misliyye ile tayin Ahmed [Efendi] Kırk’dan mazûl Mahmud Paşa

Medresesi/ Havas-ı Mahmud Paşa

11 L 1071/ 9 Haziran 1661

Haric elli ile tayin

Seyyid Mehmed [Efendi] Sâbıka Bahaeddin Medresesi müderrisi Bahaeddin Medresesi/ Kengiri 9 L 1071/ 9 Haziran 1661 Mukarrer Yahya Efendi Hâlâ Sahib Ata

Medresesi müderrisi Sahib Ata Medresesi/ Konya

9 L 1071/ 9 Haziran 1661

Mukarrer Mustafa [Efendi] Isparta’daki Saidiyye

Medresesi’nden mazûl Dündar Bey Medresesi/ Egirdir

9 L 1071/ 9 Haziran 1661

Tayin Hasan [Efendi] --- Baytariyye

Medresesi/ Sis

9 L 1071/ 9 Haziran 1661

Buk‘alık üzere tayin Mevlânâ Şeyh

Ahmed Efendi

Sırcalı Medresesi

mutasarrıfı Sırcalı Medresesi/ Konya

24 L 1071/ 22 Haziran 1661 Buk‘alık ve te’bîden mukarrer Yek-çeşm Şeyh Mustafa [Efendi] --- Kamariyye Medresesi/ Tokat 7 Za 1071/ 4 Temmuz 1661 Tayin Seyyid Ebubekir [Efendi]

Sâdatdan Firûz Ağa Medresesi/ Havsa

10 Za 1071/ 7 Temmuz 1661

Buk‘alık ve te’bîden tayin

Mehmed [Efendi] --- Mehmed Fakih Medresesi/ Devrekani

20 Za 1071/ 17 Temmuz 1661

Yevmî yirmi akçe ile mukarrer

İbrahim [Efendi] Ayıntab’da Mihâliyye

Medresesi’nden mazûl Asrûniyye Medresesi/ Haleb

22 Za 1071/ 18 Temmuz 1661 Buk‘alık üzere tevliyetiyle birlikte tayin Seyyid Ali [Efendi] Niksar’da Kudat Medresesi’nden mazûl Pervane Bey Medresesi/ Tokat 3 Z 1071/ 30 Temmuz 1661 Tayin Vaiz Yusuf [Efendi] Hâlâ Sultân Mehmed Han Medresesi’nde izn-i bi’l-iftâ ile müderris

Sultân Mehmed Han Medresesi/ Merzifon 3 Z 1071/ 30 Temmuz 1661 Te’bîden mutasarrıf olmak

Mesud [Efendi] Kazadan fariğ Beyza Medresesi/ Niğde

27 Z 1071/ 23 Ağustos

(29)

25 Mehmed

el-Macarî

Saruca Paşa Medresesi’nde hâric’den izn-i bi’l-iftâ ile müderris Saruca Paşa Medresesi/ Gelibolu 2 M 1071/ 28 Ağustos 1661

Dâhil itibârıyla tayin

Süleyman Efendi Mûsıla-i Süleymâniyye olmak üzere Ayasofya müderrisi

Süleymaniyye Medresesi

Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Mustafa Efendi Altmış ile Ali Paşa-yı

Atîk müderrisi Ayasofya Medresesi Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661

Mûsıla-i

Süleymaniyye olmak üzere

Şeyh Mehmed Efendi

Altmış ile Darü’l-hadîs-i Sinan Paşa müderrisi

Ali Paşa-yı Atîk Medresesi

Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Hareket-i misliyye ile tayin Abdülcelil Efendi Sahn müderrisi Dârü’l-hadîs-i Sinan

Paşa Medresesi Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661 Altmış ile tayin Ömer Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Kılıç Ali Paşa müderrisi

Sahn Medresesi Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Mehmed Efendi Mûsıla-i Süleymaniyye

olmak üzere Eyyüb müderrisi

Süleymaniyye Medresesi

Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Mehmed Efendi Üsküdar’da altmış ile

Mihrümâh Sultân müderrisi

Eba Eyyüb Medresesi Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Mûsıla-i Süleymaniyye olmak üzere tayin

Abdülbaki [Efendi]

Altmış ile Zal Paşa Zal Paşa Sultânı müderrisi

Mihrümâh Sultân Medresesi

Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661

Mehmed Efendi Sahn müderrisi Zal Paşa Sultânı Medresesi

Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Altmış ile tayin Mahmud Efendi Şeyhülislam Yahya

Efendi müderrisi

Sahn Medresesi Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Tayin Mahmud Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Edirnekapı’da Mihrümâh Sultân müderrisi Şeyhülislam Yahya Efendi Medresesi Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661 Tayin Seyyid Mehmed Efendi

Sahn müderrisi Mihrümâh Sultân Medresesi/ Bab-ı Edirne

Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Altmış ile tayin Ömer Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Davud Paşa müderrisi

Sahn Medresesi Gurre-i S 1072/ 26 Eylül 1661

Tayin İbrahim Efendi Altmış ile Ayşe Sultân

müderrisi Haseki Sultân Medresesi

Gurre-i S 1072/

26 Eylül 1661 Hareket-i misliyye ile tayin Hasan bin Derviş

Mehmed

--- İlyas Bey Medresesi/

Balat

4 S 1072/

29 Eylül 1661 Te’bîden buk‘alık üzere tayin Kevâkibî-zâde Ahmed Efendi --- (...?) Medresesi/ Haleb 10 S 1072/ 5 Ekim 1661 Tevliyetiyle birlikte tayin

Mehmed [Efendi] --- Hacı İbrahim

Medresesi/ Akkirman

10 S 1072/ 5 Ekim 1661

Buk‘alık üzere tayin Ahmed Ebû İmrâvî [Efendi] --- Saidiyye Medresesi/ Haleb 10 S 1072/ 5 Ekim 1661 Tayin Es-seyyid Hasan ibn Es-seyyid Ahmed Ebû El-Herâvî [Efendi] --- Salahiyye Medresesi/ Haleb 10 S 1072/ 5 Ekim 1661 Tayin

Molla Mehmed Hâlâ Adaviyye Medresesi

Adaviyye Medresesi/

Şâm 10 S 1072/ 5 Ekim 1661

Tevliyetiyle birlikte tayin

(30)

26 Mehmed Efendi Hezargrad’dan mazûl İbrahim Paşa

Medresesi/ Hezargrad

22 S 1072/ 17 Ekim 1661

Tayin Şeyh Ali ---

Şâmiyyetü’l-Berraniyye Medresesi

22 S 1072/ 17 Ekim 1661

Tayin Ebubekir Efendi Sâbıka Yanya kadısı Siyavuş Paşa

Medresesi/ Ohri 28 S 1072/ 23 Ekim 1661 Teka‘üd ihtiyar etmekle te’bîden buk‘alık üzere tayin Hamid Efendi İstanbul’da altmış ile

Mustafa Paşa müderrisi

Sultân Murâd Han Medresesi/ Bursa

( ) Hareket-i misliyye ile tayin

Ahmed Efendi Altmış ile Gevherhân

müderrisi Mustafa Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Ahmed Efendi Altmış ile Mehmed Paşa müderrisi

Gevherhân Sultân Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mehmed Efendi Sahn müderrisi Mehmed Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Altmış ile tayin Mustafa Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Gazanfer Ağa müderrisi

Sahn Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Tayin Osman Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Zâl Paşa müderrisi Gazanfer Ağa Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Abdurrahman Efendi

Dâhil ile Nişancı

Paşa-yı Cedîd müderrisi Zâl Paşa Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mehmed Efendi Dâhil ile Monla Güranî

müderrisi Nişancı Paşa-yı Cedîd Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Ali Efendi Hâric ile Mesih Paşa müderrisi

Monla Güranî Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Dâhil ile tayin Bağdadi-zâde ( )

Efendi

Hâric ile Abdullah Ağa

müderrisi Mesih Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Abdurrahman Efendi

Hâric ile Abdurrahman

Paşa müderrisi Abdullah Ağa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Hasan Efendi Hâric ile Daye Hâtûn

müderrisi Abdurrahman Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Şemseddîn Efendi Mûsıla-i Sahn olmak üzere Mehmed Ağa müderrisi Davud Paşa Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661 Tayin Hasan Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Hüseyin Efendi Mehmed Ağa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mustafa Efendi Dâhil ile Hamâmiye

müderrisi Hüseyin Efendi Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mustafa Efendi Hâric ile Tahta Kadı müderrisi

Hamâmiye Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Seyyid ( ) Efendi Hâric ile Tuti Latîf

müderrisi Tahta Kadı Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Abdullah Efendi Hâric ile Manisalı

Çelebi müderrisi Tuti Latîf Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mehmed Efendi Hâric ile Yenişehir’de Süleyman Paşa müderrisi Manisalı Çelebi Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Abdullah Efendi Sahn müderrisi Ayşe Sultân Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Altmış ile tayin Mustafa Efendi Mûsıla-i Sahn olmak

üzere Sinan [Paşa] müderrisi

Sahn Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

(31)

27 Abdülhadi Efendi Dâhil ile Rüstem Paşa

müderrisi Sinan Paşa Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mustafa Efendi Dâhil ile Kürkcübaşı müderrisi

Rüstem Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Ali Efendi Dâhil ile Sânîye-i Hüsrev Kethüda müderrisi Kürkcübaşı Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Dâhil ile tayin Ahmed Efendi Hâric ile Yusuf Paşa

müderrisi Sânîye-i Hüsrev Kethüda Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Resul Efendi Hâric ile Ecmalüddin Osman müderrisi

Yusuf Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Ali Efendi Dâhil ile Beşiktaş’ta

Sinan Paşa müderrisi Kılıç Ali Paşa Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Yusuf Efendi Hâric ile Monla Bali

müderrisi Sinan Paşa Medresesi/ Beşiktaş

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Dâhil ile tayin İbrahim Efendi Hâric ile Mimar Sinan

müderrisi Monla Bali Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Yakub-zâde ( ) Efendi

Hâric ile Bazerganbaşı

müderrisi Mimar Sinan Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Hasan Efendi Hâric ile Kadı

Abdülhalim müderrisi Hasan Efendi Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Dâhil ile tayin Mehmed Efendi Hâric ile Sadi Efendi

müderrisi Kadı Abdülhalim Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Kefevî Abdurrahman Efendi

Kırk’dan mâzul Sadi Efendi Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Haric ile tayin Ahmed Efendi Hâric ile müderris İbrahim Paşa-yı

Cedîd Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Yerinde Dâhil ile verilmek

Üsküdarî Mahmud Efendi-zâde Seyyid Efendi

Hâric ile müderris Mehmed Paşa Medresesi/ Üsküdar

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Yerinde Dâhil ile tayin

Mehmed Efendi Hâric ile Damad Efendi

Dârü’l-hadîsi müderrisi Pîrî Paşa Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Şeyh-zâde Sunullah Efendi

Hâric ile Behram Kethüda müderrisi

Dârü’l-hadîs-i Dâmâd Efendi Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Seyyid ( ) Efendi Hâric ile Kadı Mahmud

müderrisi Merdemiyye Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Saykali(?) Efendi Hâric ile Fahri Hâtûn

müderrisi Kadı Mahmud Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Mustafa Efendi Hâric ile Başcı İbrahim

müderrisi Sittî Hâtûn Medresesi 28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Ataullah Efendi Hâric ile Hamid Efendi müderrisi

Başcı İbrahim Medresesi

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Ahmed Efendi Hâric ile müderris Abdüsselam Medresesi/ Çekmece

28 S 1072/ 23 Ekim 1661

Yerinde Dâhil ile tayin Süleyman --- Buk‘adârlık-ı Kubâd(?) Paşa/ Tarsus 20 S 1072/ 15 Ekim 1661 Tayin İbrahim Efendi Kırkdan mazûl Süleyman Paşa

Medresesi/ Yenişehir-i Bursa

4 Ra 1072/ 28 Ekim 1661

Hâric elli ile tayin Müftî-zâde İbrahim Efendi --- Yıldırım Bâyezîd Han Medresesi/ Bolu 4 Ra 1072/ 28 Ekim 1661

(32)

28 Mustafa [Efendi] Hâric ile Süleyman

Subaşı müderrisi Hamamiyye Medresesi

7 Ra 1072/ 31 Ekim 1661

Çelebi Seyyid ( ) Efendi

Hâric ile Tuti Latîf Süleyman Subaşı Medresesi

7 Ra 1072/ 31 Ekim 1661

Abdülkerim --- Kelase Medresesi/

Şâm 20 Ra 1072/ 13Kasım 1661 Şeyh Su’ûd’un vefatından oğlu Abdülkerim’e vazife-i muayyenesvazife-i olan sekiz akçe ile tayin Furfûri(?)-zâde Abdülvehhab Efendi --- Süleymaniyye Medresesi/ Şâm 24 Ra 1072/ 17 Kasım 1661 Tayin

1. 3. DERS-İ ÂMMLIK, HALİFELİK, MU‘ALLİMLİK VE HÂCELİK

TEVCÎHATI

1.3.1. Ders-i âmmlık Tevcîhatı

Ders-i âmmlık, umûma ve halka açık ders verme manalarına gelmektedir. Bununla birlikte medresede ve camilerde halka ders veren kişi ve müderrislere de ders-i âmm

olarak adlandırılmışlardır31_{. Ders-i âmmların tayini, mahalli kadı ya da naib, vakfın nazırı}

yahut mütevellisi veya şeyhülislamın sadrazama arzı ile yapılmakta ve ruûs defterlerine kaydedilmekteydi.

Defterin bizim tarafımızdan transkribe edilen kısmında ders-i âmmlık tevcîhatına dair 9 adet kayıt bulunmaktadır.

Tablo 4: Ders-i âmmlık Tevcîhatına Dair Tablo

Adı Görev Yeri Tayin Tarihi Açıklama

Mehmed Efendi Eyüb el-Ensari Camii/

Eyüb 21 Ca 1071/ 22 Ocak 1661

Yevmî on akçe ile tayin Hasan Efendi Merhûm Sultân Mehmed Hân

Camii/ İstanbul

25 Ca 1661/ 26 Ocak 1661

Tayin Ali Köni Mahallesi Mescidi 8 B 1071/

9 Mart 1661

Ders-i âmmlığın yanında Osmancık Camii’nde hadîs nakletmek üzere yevmî üç akçe ile tayin

Şeyh Mustafa Destârî Davud Paşa Camii/ Ladik

8 N 1071/

7 Mayıs 1661 Yevmî beş akçe ile tayin

(33)

29 Şaban Halife Noktacı İbrahim Paşa Camii/

Topkapı harici/ İstanbul 12 N 1071/ 11 Mayıs 1661 Yevmî iki akçe ile tayin İsmail Halife Sultân Murâd Camii/

Manisa

25 N 1071/ 24 Mayıs 1661

Yevmî altı akçe ile tayin Şeyh Mehmed Hasan Efendi Camii/

Akhisar-ı Saruhan

20 S 1072/ 15 Ekim 1661

Yevmî iki akçe ile tayin Ahmed el-Kırımî Kasım Paşa Camii/

Edirne

13 Ra 1072/

7 Kasım 1661 Haftada dört gün ders-i âmm olmak üzere tayin Şeyh Ali Arabi Şeyhsatiye(?)/

Şâm 20 Ra 1072/ 14 Kasım 1661 Ders-i âmm ve şeyh-i hankâh tayin

1.3.2. Halifelik, Mu‘allimlik ve Hâcelik Tevcîhatı

Eğitim kurumlarında ders veren kişiler muallim olarak adlandırılmaktaydı. Osmanlı mekteplerinde hâce/hocalarının yardımcısı olarak yanında bulunan kimselere

halife denmekteydi32. Hâcelik ise, sıbyan mekteplerinde ders anlatan muallim ve

medreselerde ders veren ulema için kullanılan bir unvandı33_.

Defterin bizim tarafımızdan transkribe edilen kısmında halîfelik tevcîhatına dair 5, mu‘allimliğe ait 8 ve hâceliğe dair 5 adet olmak üzere toplam 17 adet kayıt bulunmaktadır.

Tablo 5: Halifelik, Mu‘allimlik ve Hâcelik Tevcîhatına Dair Tablo

Adı Yer Tayin Edildiği Görev Tarih Açıklama Halifelik Mehmed bin Osman Pîrî Mehmed Paşa Mektebi/ İstanbul Halîfelik 21 Ca 1071/ 22 Ocak 1661

Yevmî iki akçe ile tayin Mehmed bin

Osman

Kara Bali Cami’i an-Mülhakat-ı Sultân Süleyman Han Cami’i/ İstanbul

Halîfelik 21 Ca 1071/ 22 Ocak 1661

Yevmî iki akçe ile tayin

Mehmed Halife Ahmed’in yaptırdığı dershâne/ Zağra-yı Atîk Halîfelik Gurre-i B 1071/ 2 Mart 1661

Kur’ân-ı Kerîm öğretmek için yevmî on akçe ile tayin Musa bin

Mahmud

Ferhâd Paşa

Muʻallim-hânesi/ Çatalca Halîfelik 2 Ş 1071/ 2 Nisan 1661

Yevmî üç akçe ile tayin İbrahim Musa Sultan Alemşâh

[Mektebi]/ Bursa