Doğal Afetler ve Doğal Afet
Okuryazarlığı
Dr. Ufuk SÖZCÜ
3. Baskı
Dr. Ufuk SÖZCÜ
DOĞAL AFETLER VE DOĞAL AFET OKURYAZARLIĞI ISBN 978-605-241-729-4
DOI 10.14527/9786052417294 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2021, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Bu kitap, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
I. Baskı: Ağustos 2019, Ankara 3. Baskı: Kasım 2021, Ankara
Yayın-Proje: Nisanur Uzunlu Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kaplan
Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd. Şti.
İvedik Org. San. 1420. Cad. No: 58/1 Yenimahalle/ANKARA • Tel: 0 312 395 85 71
Yayıncı Sertifika No: 51818 Matbaa Sertifika No: 47479
İletişim
Macun Mah. 204. Cad. No: 141/A-33 Yenimahalle/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50
Dağıtım: 0312 434 54 24 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
Dr. Ufuk SÖZCÜ
1982 yılında Sinop’un Boyabat ilçesinde doğdum. İlköğretim ve lise eğitimini Boyabat’ta aldıktan sonra lisans eğitimini Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Coğrafya Öğretmenliği bölümünde tamamladım. Doktora eğitimimi doğal afet okuryazarlığı çalışması ile tamamladım. Uzmanlık alanım olan afet okuryazarlığı, afet eğitimi, afet eğitiminin örgün eğitimdeki yansımaları üzerine ulusal ve ulusla- rarası dergilerde pek çok yayınım bulunmaktadır.
Evliyim ve iki kız çocuğum var.
ORCID No: 0000-0002-6809-4774
ÖN SÖZ
Doktora tezimden yararlanarak hazırlanan bu çalışmanın konusunu, doğal afetler ve doğal afet okuryazarlığı oluşturmaktadır.
Afetler, yeryüzünün hemen her yerinde çeşitli türlerle etkisini gösteren, can ve mal kayıplarının yanı sıra ülkelerin psiko-sosyal yapılarını etkileyen doğa olay- larıdır. Afetler türlerine göre doğal, beşeri (sosyal, teknolojik), biyolojik (salgın- lar, böcek istilaları), dünya dışı afetler (jeomanyetik fırtına, şok dalgası, meteor düşmesi) şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bu afetler neden olduğu can kayıpları ve maddi zarar açısından değerlendirildiğinde, doğal afetler ön plana çıkmaktadır.
Dünyanın farklı bölgelerinde farklı türden doğal afetler yaşanmaktadır. Bu min- valde Muson Asya’sında seller, Himalayalarda çığ ve kaya düşmeleri etkili olurken Büyük Okyanus kıyılarında depremler ve volkanik kökenli doğal afetler yaşan- maktadır. Bu afetlerden deprem, tsunami, çığ, heyelan gibi türler aniden gerçek- leşirken; iklim değişikliği, kuraklık gibileri uzun bir zaman içerisinde etkisini his- settirmektedir.
Doğal afetler, olayın kendisinden ziyade ortaya çıkardığı sonuçtur. Ortaya çıkan sonucun boyutunu etkileyen faktörlerin başında Dünya nüfusundaki aşırı artış gelmektedir. 1800’lü yıllarda 800 milyon olan dünya nüfusu günümüzde 7,5 milyara ulaşmıştır. Kısa bir zaman dilimi içerisinde ortaya çıkan bu durum yeni yaşam alanlarını doğurmuştur. Yeni yaşam alanlarının seçimindeki yanlış ve bi- linçsiz tercihler, şehirlerin düzensiz ve sıra dışı şekilde büyümesi doğal afetlerin ortaya çıkardığı sonuçları daha da vahim hale getirmiştir. Bu da doğal afetlerin ne- den olduğu yıkım derecesini yükseltmiştir. CRED (2018) verilerine göre yalnızca 2017 yılında Dünya genelinde meydana gelen 318 doğal afette 9,503 kişi hayatını kaybetmiş, 96 milyon insan ve 122 ülke etkilenmiş ve 314 milyar dolar ekonomik zarar yaşanmıştır. Bu veriler doğal afetlerin etkisini açıkça ortaya koymaktadır.
Doğal afetlerin ortaya çıkardığı sonuçlar büyük problemlere neden olmakta- dır. Doğal afet zararlarını önleme veya azaltma çabalarının karşılık bulması eğitim çalışmaları ile yakından ilişkilidir. Afetlerin neden olduğu tahribat çok şiddetli olabilir ve zararın şiddeti afeti yaşayan ülkeye ve bu ülke toplumunun eğitim du- rumuna ve afet hazırlığına bağlıdır.
Toplumların doğal afetlere yönelik bilgi, tutum ve davranışlardaki eksiklik nedeniyle doğal afetlerin olumsuz etkileri gün geçtikçe daha farklı boyutlara ulaş- maktadır. Doğal afet eğitimi, doğal afetlerin olumsuz etkilerini azaltma anlamın- da büyük önem arz etmektedir. Dünya’da meydana gelen doğal afetler sonrasında yaşanan ölümlerin çoğunlukla eğitim düzeyi düşük nüfusa sahip olan, geri kalmış ülkelerde olduğu bilinmektedir. Bu durum doğal afetlere karşı iyi eğitilmiş birey
v Ön Söz yetiştirmenin önemine vurgu yapmaktadır. Bu bakımdan örgün eğitim kurumla- rının doğal afet eğitimi üzerindeki önemi gün geçtikçe artmaktadır.
Doğal afet eğitiminin en önemli sorunu, bilgiye dayalı eğitimin yapılması olarak görülmektedir. Bilgiye dayalı eğitimin, doğal afetlerin neden olduğu sorun- ların çözümüne katkısının oldukça sınırlı olması beklenmektedir. Bu noktada bil- giden ziyade anlama, yorumlama becerileri ile ilişkili olan okuryazarlık teriminin gündeme gelmesi gerekmektedir.
Eğitim ve öğretimin içeriğinin değiştiği gibi bazı temel terimlerin de zaman içerisinde anlamı değişmektedir. Okuryazarlık tanımı da zaman içerisinde deği- şim göstermiştir. İlk başlarda okuması yazması olan, öğrenim görmüş kimse ola- rak tanımlanan okuryazarlık, günümüzde görsel ve yazınsal materyalleri kullana- rak tanımlama, anlama, yorumlama, yapılandırma, iletişim kurma ve hesaplama kabiliyeti şeklinde anlatılmaya başlamıştır. Alfabedeki harfleri tanıma, okuma ve onları yazıya dökme anlamının çok ötesine geçmiş olan okuryazarlık, çoklu okur- yazarlıklar şeklinde ifade edilmeye başlanmıştır. Her bir alana ait okuryazarlık tür- leri ortaya çıkmıştır.
Tamamen doğal süreçlerle başlayan doğal afetlerin nerede ve hangi koşullar- da meydana geleceğini bilmenin yanı sıra, doğal afetlere hazırlıklı olmak da gerek- mektedir. Doğal afet okuryazarlığı ülke insanlarının eğitim düzeyleri ile yakından ilgilidir. Doğal afet okuryazarlığının gelişmemesi durumunda ekonomik, sosyal ve psikolojik birçok sorun afet sırasında ve sonrasında ortaya çıkabilir. Olası en dikkat çekici sorun ise yetişmiş insan kaynağının doğal afetlerle kayıp edilmesidir.
Bu bakımdan ülkelerin gençlerini özellikle küçük yaşlardan itibaren kademeli şe- kilde doğal afet okuryazarı olarak yetiştirmeleri yaşanacak sorunları asgari düzeye indirecektir.
Doğal afet okuryazarı öğrencilerin yetişebilmesi doğal afet okuryazarı olan öğretmenlere bağlıdır. Bu durumda öğretmen adaylarına doğal afet okuryazar- lığı farkındalığının verilmesi gerekmektedir. Doğal afet okuryazarı olması bekle- nen geleceğin öğretmenlerinin yeni neslin bilgili, bilinçli ve aktif birer doğal afet okuryazarı olmalarına ve dolayısıyla doğal afet yıkımlarının azaltılmasına büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Doğal afetler hem sosyal bilimler hem de fen bilimlerinin ortak ilgi alanına girdiği için disiplinler arası bir özelliğe sahiptir. Bu nedenle ilkokul ve ortaokul kademesinde sınıf eğitimi, fen bilgisi ve sosyal bilgi- ler öğretiminin, lise kademesinde coğrafya ve fen bilimlerinin konu kapsamı ve kazanımları doğal afetlerle ilintilidir. Bu kazanımların bilişsel ve teorik ağırlıkta olmasının doğal afet okuryazarlığına sınırlı düzeyde bir katkı sağladığı düşünül- mektedir. Ayrıca liselere ve üniversiteye giriş için yapılan bilişsel ağırlıklı sınavla-
vi Doğal Afetler ve Doğal Afet Okuryazarlığı
rın varlığı, öğretmen ve öğretmen adaylarına verilen doğal afet eğitimindeki yeter- sizlikler, doğal afet okuryazarlığının işlevsel hale getirilememesi ve hayata dönük uygulamalarla desteklenmemesi gibi sorunları ortaya çıkarmaktadır.
Türkiye mutlak ve göreceli konumun getirdiği özellikler gereğince sıklıkla do- ğal afetlerin yaşandığı bir ülkedir. Farklı doğal afetlerin sıkça yaşandığı Türkiye’de özellikle tüm eğitim kademelerinde afet boyutundaki doğal olaylara dikkat çekil- mesi ve afet bilincinin kazandırılması konusundaki önemli bir problem olarak görülmektedir. Bu kitabın Türkiye’deki doğal afetler ve doğal afet okuryazarlığı çalışmalarına öncü olacağı ve alana önemli bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Kitabın yazımı sırasında her zaman bana destek olan sevgili eşime, kızıma, anne ve babama çok teşekkür ederim. Bilimsel çalışmalarda ve akademik gelişi- mimde bana desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Duran AYDINÖZÜ hocama şükran- larımı sunarım.
Kastamonu, Temmuz 2019 Dr. Ufuk SÖZCÜ
ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ
Doğal Afetler ve Doğal Afet Okuryazarlığı kitabının ikinci baskısının tüken- mesiyle beraber daha geniş kitlelere ulaşmak maksadıyla üçüncü basımı yapılmış- tır. Ülkemizin jeolojik-jeomorfolojik yapısının gerek doğal gerek beşeri afetlerin oluşmasında kolaylaştırıcı bir rollü olduğu görülmektedir.
Son zamanlarda ülkemiz başta depremler olmak üzere pek çok farklı doğal afete maruz kalmıştır. 24 Ocak 2020 tarihinde Elazığ Depremi, 30 Ekim 2020 ta- rihinde İzmir Depremi meydana gelmiş, onlarca cana ve milyonlarca liralık mal kaybına neden olmuştur. 28 Temmuz 2021 tarihinde Antalya’nın Manavgat ilçe- sinde başlayan ve kısa sürede Marmaris, Bodrum, Köyceğiz ve Gündoğmuş ilçele- rine sıçrayan 15’i büyük olmak üzere toplam 299 orman yangını çıkmıştır. Küresel iklim değişikliği bağlantılı kuraklık etkisiyle genişleyen bu yangınlar yoğun uğ- raşlar sonucunda 12 Ağustos 2021 tarihinde kontrol altına alınmıştır. Can ve mal kayıplarına neden olan yangınlar sonucunda binlerce hektar orman zarar görmüş, bununla doğrudan ve dolaylı yönden bağlantılı ikincil düzeyde yeni sonuçlar da doğurmuştur. Ege ve Akdeniz Bölgelerindeki orman yangınlarının etkisi geçme- den bu kez 11 Ağustos 2021 tarihinde Batı Karadeniz’de etkili olan aşırı yağışlar sonucunda Kastamonu, Sinop ve Bartın illerinde seller meydana gelmiştir. Su bas- kınları ve heyelanlar neticesinde yine can ve mal kayıpları yaşanmıştır.
Türkiye farklı doğal afetlerin sıkça yaşandığı, nedenleri ve sonuçları birçok kez ortaya konulmasına karşın bu felaketlerin acı sonuçlarını tekrar tekrar yaşa- maktadır. Bu acı sonuçlarla tekrar karşılaşmamak için doğal afet okuryazarlığının 7’den 70’e kazandırılması bir vatandaşlık görevidir. Bu bağlamda kitabın bir nebze de olsa bu görevi yerine getirdiğine inancımız tamdır.
Kasım 2021 Prof. Dr. Duran AYDINÖZÜ
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ... iv
Üçüncü Baskıya Ön Söz ... vii
GİRİŞ Afet Tanımı ve Genel Özellikleri ... 1
Doğal Afet Türleri ... 5
1. BÖLÜM YER KÖKENLİ DOĞAL AFETLER Deprem ... 7
Dünya’da ve Türkiye’de Depremler ... 10
Tsunami ... 16
Volkanizma ... 18
Dünya’da ve Türkiye’de Volkanizma ... 19
Kütle Hareketleri ... 20
Heyelan ... 21
Kaya Düşmesi ... 22
Çamur Akıntıları ... 23
Dünya’da ve Türkiye’de Kütle Hareketleri ... 23
2. BÖLÜM ATMOSFER KÖKENLİ DOĞAL AFETLER Sel ve Taşkınlar ... 27
Dünya’da Sel ve Taşkın ... 29
Türkiye’de Sel - Taşkın ... 30
Çığ ... 32
Dünya’da ve Türkiye’de Çığ ... 34
Dolu ... 35
Dünya’da ve Türkiye’de Dolu ... 36
Don Olayı ... 37
Kuraklık ... 39
Dünya’da ve Türkiye’de Kuraklık ... 41
x Doğal Afetler ve Doğal Afet Okuryazarlığı
Sis ... 44
Dünya’da ve Türkiye’de Sis ... 45
Fırtınalar ... 46
Dünya’da ve Türkiye’de Fırtınalar ... 47
Yıldırım ... 50
Dünya’da ve Türkiye’de Yıldırımlar ... 51
İklim Değişiklikleri ... 52
Dünya’da ve Türkiye’de İklim Değişikliği ... 54
3. BÖLÜM AFET YÖNETİMİ Afet Yönetimi ... 59
Zarar Azaltma ... 62
Hazırlık ... 63
Müdahale ... 64
İyileştirme ... 65
4. BÖLÜM OKURYAZARLIK Okuryazarlık ... 67
Doğal Afet Okuryazarlığı ... 71
Ekler ... 79
Sonuç ... 81
Kaynaklar ... 85
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. 1990-2017 Yılları Arasında Meydana Gelen Doğal Afetler ve Afetzede
Sayıları ... 3
Şekil 2. 1986-2015 Yılları Arasında Doğal Afetlerden Etkilenen Ülkeler ... 4
Şekil 3. 2000-2017 Yılları Arası Dünya’da Gelir Düzeyine Göre Doğal Afetlerin Neden Olduğu Toplam Ölü Sayısı ile Olay Başına Ölü Sayısı ... 4
Şekil 4. Deprem Diyagramı ... 9
Şekil 5. Dünya Meydana Gelen Büyük Depremlerin Dağılışı ... 11
Şekil 6. Türkiye Diri Fay Haritası ... 12
Şekil 7. 1986- 2015 Yılları Arasında Dünya’da Meydana Gelen Volkanik Faaliyetlerin Dağılışı ... 19
Şekil 8. Kütle Hareketi Diyagramı ... 21
Şekil 9. 1986- 2015 Yılları Arasında Dünya’da Meydana Gelen Heyelanların Dağılışı ... 24
Şekil 10. Türkiye’de 1961-2016 Yılları Arası Heyelan Afeti ... 25
Şekil 11. 1986- 2015 Yılları Arasında Dünya’da Meydana Gelen Sellerin Dağılışı .. 29
Şekil 12. 1960-2014 Yılları Arasında Türkiye’de Görülen En Şiddetli Sel Olayları .. 31
Şekil 13. Türkiye’de 1940-2017 Yılları Arası Sel Afeti Sayısı ... 31
Şekil 14. Türkiye’de Çığ Olayının Gerçekleştiği İller ve Sayıları ... 34
Şekil 15. Türkiye’de 1940-2017 Yılları Arası Dolu Afeti ... 36
Şekil 16. Türkiye’de Donlu Gün Sayıları ... 37
Şekil 17. Türkiye’de 1950- 2013 Yılları Arası İlk ve Son Don Tarihleri ... 38
Şekil 18. Türkiye’de 1940-2017 Yılları Arası Don Afeti ... 39
Şekil 19. Dünya Genelinde Su Sıkıntısı ... 42
Şekil 20. Türkiye’nin Kurak Bölgeleri... 43
Şekil 21. Türkiye 1970-2016 Genel Kuraklık Analizi ... 43
Şekil 22. Türkiye’de 1940-2016 Yılları Arası Sis Afeti ... 45
Şekil 23. 1986-2015 Yıllar Arası Ülkelere Göre Fırtına Sayısı ... 48
Şekil 24. 1940-2010 Yılları Arasında Türkiye’de Gözlemlenen Fırtına Afetlerinin İllere Göre Dağılımı ... 48
Şekil 25. 1940-2017 Yılları Arasında Türkiye’de Gözlemlenen Fırtına Sayısı ... 49
Şekil 26. 2000-2019 Yılları Arasında Türkiye’de Gözlemlenen Hortum Sayısı ... 50
Şekil 27. Yıldırım Oluşumu ... 50
Şekil 28. 1940-2017 Yılları Arasında Türkiye’de Gözlemlenen Yıldırım Afeti Sayısı ... 52
xii Doğal Afetler ve Doğal Afet Okuryazarlığı
Şekil 29. Küresel İklim Değişikliği Senaryosu ... 55
Şekil 30. Türkiye Çölleşme Risk Haritası ... 56
Şekil 31. Modern Afet Yönetimi ... 60
Şekil 32. Doğal Afet Okuryazarlığı Bileşenleri ... 72
Şekil 33. Doğal Afet Okuryazarlığı Aşamaları ... 77
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. Deprem Şiddet ve Büyüklüğü Kıyaslaması ... 9Tablo 2. Cumhuriyet Tarihinde Kuzey Anadolu Fayı Üzerinde Oluşan Şiddetli Depremler.. ... 13
Tablo 3. Cumhuriyet Tarihinde Doğu Anadolu Fayı Üzerinde Oluşan Şiddetli Depremler ... 14
Tablo 4. Cumhuriyet Tarihindebatı Anadolu Fayı Üzerinde Oluşan Şiddetli Depremler ... ..15
Tablo 5. 1996-2015 Yılları Arasında Dünya’da Yaşanan Tsunami Olayları, Yerleri ve Ölü Sayıları ... 17
Tablo 6. Türkiye’de Meydana Gelen Önemli Kütle Hareketleri ... 26
Tablo 7. Sele Neden Olan Faktörler ... 28
Tablo 8. Çığ Büyüklük Ölçeği ... 33
Tablo 9. Afet Öncesi Koruma ve Afet Sonrası İyileştirme Aşamaları ... 62
Tablo 10. Doğal Afet Türlerine Göre Bireysel Hazırlık İçin Yapılması Gerekenler ... 74
Tablo 11. Öğretim Programlarındaki Doğal Afet Konuları ile İlgili Kazanımlar .... 83
GİRİŞ
1. Afet Tanımı ve Genel Özellikleri
Doğa sürekli hareket halinde ve değişmektedir. Doğada meydana gelen olay- ların kendi içerisinde belli bir düzeni bulunmaktadır. Yağmur, kar, rüzgâr, eroz- yon, yer sarsıntıları doğanın olgularıdır. Deprem, volkan patlaması, fırtına gibi olaylar da doğanın içerisinde var olan doğal olaylardır.
Yeryüzünde meydana gelen doğal olaylar normal şartlarda gerçekleştiğinde insanlara fırsatlar sunmaktadır. Canon’un (1994) ifade ettiği gibi doğada insan- lara sunulan fırsatlar ve riskler bulunmaktadır. Bol yağış, verimli arazi, sıcak su kaynakları fırsatlardan bazılarını oluşturmaktadır. Buna karşılık sıcak su kaynağı;
deprem ve volkanik faaliyet riskini beraberinde getirmektedir. Ancak kuraklık bir risk faktörü iken normalin üstündeki kar yağışı fırsat olarak görülebilmektedir. Bu durum doğal olayların yaşam için bir denge unsuru olduğunu kanıtlamaktadır.
Dünya’nın evrimi sürecinde depremler, volkanlar, seller ve fırtınalar gibi do- ğal tehlikeler yeryüzünde meydana gelmektedir. Doğal tehlikeler (natural hazard) insan yaşamı ve yaşam alanları için potansiyel bir tehdit olan doğal süreç ve olay- lardır. Bu doğal tehlikenin belli bir zamanda ve mekânda gerçekleşme potansiyeli- ne ise risk adı verilmektedir. Afetlere neden olabilecek doğal olayların çoğu, insan olmayan yerlerde gerçekleşmektedir. Bu gibi durumlarda, insanlar katılmadığı için afet olmamıştır. Ancak bu olaylar beklenilmeyen yerde, zamanda ve şiddette görüldüğü zaman ve insana zarar verdiği, yaşam alanlarını etkilediğinde afet nite- liğini kazanmaktadır. İlk olarak afet aşırı doğal bir olgunun hassas bir insan yer- leşimiyle karşılaştığı yerde meydana gelmektedir. Afet olayın kendisinden ziyade aniden ortaya çıkardığı sonuçtur. Bu nedenle, doğal bir afette iki ana unsur vardır.
Bir yanda aşırı doğal olgu ve öbür yanda savunmasız bir insan yerleşimi etkili- dir. Her ikisinin de afet durumunun oluşmasında bir rolü bulunmaktadır (Lewis, 1977, s.310; IAP, 2009; Özey, 2011; Dölek, 2015).
Birleşmiş Milletler Risk Azaltma Ofisine (UNISDR-CRED, 2016) göre afet toplumun kendi kaynaklarını kullanarak baş etmeye çalıştığı ya da baş etme yete- neğinin sınırlı olduğu, toplumun işleyişinde ciddi aksaklıklara neden olan yaygın insani, maddi ya da çevresel kayıp ve etkiler doğuran felakettir. Özey (2011) ve Ergünay’a (2007) göre afet insanlara fiziki, sosyo-ekonomik anlamda zarar veren, olağan hayat şartlarını durdurarak ya da sekteye uğratarak toplumları etkileyen
2 Doğal Afetler ve Doğal Afet Okuryazarlığı
ve toplumların tek başına baş edemeyeceği doğal, beşeri ve teknoloji kaynaklı olayların sonuçlarıdır. Tanımlamaları farklı olmasına rağmen afetler, toplumlarda önemli oranda ölüme, hasara ve sıkıntıya neden olan olaylar olarak düşünülür.
Afetler önemli derecede zorluğa, hasara ve hayat kaybına neden olsa da bir afetin etkisi afetin tipine değil aynı zamanda afete maruz kalma durumuna, ilgili kişile- rin ve toplumların hassasiyetine de bağlıdır (Fothergill ve Peek, 2004; Quarantelli, 1998, Akt. Boon ve Pagliano, 2014, s.187).
Sheehan ve Hewitt (1969) bir doğa olayının doğal afet olarak nitelendirilebil- mesi için yüz ölü, yüz yaralı ya da bir milyon dolarlık zarara neden olması gerekti- ğini belirtirken, CRED (2015) çalışmasına göre bir doğa olayının doğal afet olarak nitelendirilebilmesi için (1) on ya da daha fazla insanın ölmesi (2) yüz ya da daha fazla insanın yaralanması (3) olağanüstü hal ilan edilmesi (4) uluslararası yardı- ma ihtiyaç duyulması şartlarından bir ya da daha fazlasına gerek duyulduğu ifade edilmiştir. Montz, Tobin ve Hagelman (2017) ise doğa olayının afet olarak nitelen- dirilmesindeki zorluğa işaret etmekle birlikte toplumun çalışma düzenini bozması ve şiddetli ekonomik etkileri olması gerektiğini belirtmişlerdir. Afet tahmini zor, ender gerçekleşen, gerçekleştiğinde olağan akışındaki insan ve doğal yaşam alan- larında şiddetli hasarlara ve sorunlara neden olan büyük felaketlerdir.
Afetlerin doğal, beşeri, biyolojik, dünya dışı afetler gibi türleri bulunmakta- dır. Doğal afetler; deprem, sel, kuraklık gibi ağırlıklı olarak ya da tamamen doğal yollarla oluşan, oluşumunda insanoğlunun etkili olmadığı, genellikle kısa sürede gelişen, toplumun sosyo-ekonomik ve kültürel etkinliklerini olumsuz yönde et- kileyen, büyük can ve mal kayıplarına neden olan yer, hava ve su kökenli doğa olaylarına verilen genel bir ifadedir (Şahin ve Sipahioğlu, 2003; Gökçe, Özden ve Demir, 2008; Özgen, Ünaldı ve Bindak, 2011).
Doğal afetler oluşumunda insanoğlunun hiçbir dahlinin olmadığı tamamen doğal yollarla başlayan, türüne göre süresi birkaç saniyeden ibaret olanların ya- nında onlarca yıla kadar devam edebilen, canlılar dünyası için büyük yıkımlara neden olabilen, normal hayat şartlarını sekteye uğratan, toplumlar için can ve mal kayıplarının yanı sıra toplumsal hafızada psikolojik ve sosyolojik anlamda büyük sorunlar doğuran felaketlerdir. Menşei ve ölçeği doğal olaylarla sınırlı olmayan doğal afetler çağdaş toplumların sosyo-ekonomik gelişimi, demografik ve endüst- riyel durumuyla yakından ilişkili etkilere ve nedenlere sahiptir (Mata-Lima, 2013, s.47). Tür ve kökeni ne olursa olsun meydana gelen doğal afetler dünya genelinde sürekli meydana gelmektedir (Şekil 1). Sanayi devrimi ile birlikte nüfusun belirli alanlarda toplanması ile doğal afet ve afetzede sayılarında artış yaşanmıştır.
