Çözülme ile Oluşan Yeryüzü Şekilleri

(1)

(2)

Çözülme ile Oluşan Yeryüzü Şekilleri

Yeryüzünü oluşturan malzemenin erime, çatlama, ufalanma ve dağılma şeklinde kimyasal ve fiziksel (mekanik) süreçlerle

parçalanmasına çözülme denir. Çözülme, yeryüzünün aşınması ve diğer dış kuvvetlerin yer kabuğunu şekillendirmeye

(3)

3

Çözülmenin hızını ve şeklini • iklim,

• topoğrafya özellikleri (yükselti, eğim, bakı vb.), • su içeriği,

• kayaç özellikleri ve

(4)

Kütle Hareketlerinin Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri

(5)

Dış Kuvvetler

Enerjisini

Güneş’ten

alan,

yeryüzünü

aşındırma,

taşıma,

biriktirme

yoluyla

şekillendiren kuvvetlere

DIŞ KUVVETLER

denir

(6)

Dış Kuvvetler

(7)

(8)

Çöllerde RÜZGAR

Orta Kuşakta YAĞMUR

BUZULLAR

(9)

(10)

Rüzgarın etkisi

Rüzgarın hızına

Arazinin kullanım şekline

Arazinin yapısına Nem miktarına Taşıdığı materyallerin büyüklüğüne

1 4 2 5 3 6

(11)

(12)

(13)

Rüzgar Aşındırması

(14)

(15)

1. Mantarkaya

(Timna National Park, İsrail)

(16)

(17)

(18)

(19)

19

3. Şahitkaya

(Goblin Vadisi State Park, Utah)

(20)

(21)

4. Yardang

(22)

(23)

(24)

(25)

(26)

(27)

2. Barkan

Hilal şekilli kumullardır

(28)

(29)

2. Barkan

(30)

(31)

(32)

Yüzey sularının

eğimli bir yatak

(33)

Yeryüzünün şekillenmesinde en büyük paya sahip dış güç akarsulardır. Karaların %71’inde etkili olurlar

(34)

(35)

(36)

• Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir.

• Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir.

(37)

• Sürekli akarsu:

Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur.

• Geçici akarsu:

Yatağında her zaman su bulundurmayan, bazen kuruyan akarsudur.

(38)

• Yukarı Çığır: Akarsu havzasının kaynağa yakın kısmı

• Aşağı Çığır: Akarsu havzasının ağıza yakın kısmı

(39)

• Akarsu hızı:

• Hız çizgisi:

(40)

AKIŞ

HIZI

Eğim

Su miktarı

Yatak

genişliği Yük miktarı

Bitki örtüsü

(41)

• Akarsu havzası: Bir akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladığı ve faaliyet gösterdiği alanlardır.

• Eğer akarsular,

topladıkları suyu denize ulaştırabiliyorsa, böyle akarsuların havzası AÇIK

HAVZAdır.

(42)

Akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa, kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa, bu tür akarsuların havzası

(43)

Su bölümü çizgisi

İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır.

Genellikle

dağların

doruk

noktalarından

geçerler.

(44)

Akarsu ağı (Akarsu drenajı)

• Akarsu havzası, içindeki kollarıyla birlikte bir ağ

oluşturur. Buna akarsu ağı (drenajı) denir.

(45)

Akarsu debisi (akımı)

Bir akarsuyun belli bir kesitinde bir saniyede

geçen su miktarına akım (debi) adı verilir ve

m3/sn olarak ölçülür.

(46)

(47)

Akarsu rejimi

(48)

(49)

Düzensiz rejim

(50)

(51)

(52)

(53)

Akarsu Aşındırması

(54)

(55)

Fiziksel(Mekanik) Aşındırma

• Akarsuların, eğime bağlı olarak kazandıkları güçle, içlerindeki materyallerle birlikte yatağındaki kayaları parçalayarak aşındırmasıdır.

• Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar.

(56)

Taban(Kaide) seviyesi

• Akarsular aşındırmalarını • derine,

• yana ve

• geriye doğru yaparlar.

• Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar ışındıramaz.

(57)

1. Derine aşındırma

Akarsuların

yatağını

düşey

doğrultuda

ışındırarak,

deniz

seviyesine

indirmeye

çalışmasıdır.

(58)

2. Geriye aşındırma

• Akarsuyun yatağını ağız kısmından kaynağa doğru aşındırmasıdır.

• Geriye doğru aşındırma ile akarsular, çevredeki küçük akarsuları kollarıyla birlikte kendisine bağlar.

Buna AKARSU KAPMASI

(59)

3. Yana aşındırma

Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte,

eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak, yanlara

çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır.

(60)

Denge profili

(61)

Denge profiline ulaşmış bir akarsuda

• Yatak eğimi azalmıştır. • Akış hızı azalmıştır.

• Aşındırma gücü azalmıştır.

• Enerji üretimi için elverişsizdirler.

• Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir.

(62)

(63)

(64)

(65)

(66)

1. Vadi

(67)

a. Kertik vadi

Akarsular, dik yamaçlarda hızlı akarak derine doğru

aşındırmalar sonucu

kertik vadileri (V şekilli

vadileri) meydana getirir.

(68)

(69)

b. Boğaz vadi

Akarsular, sıradağları enine keserek boğaz

vadileri meydana getirir.

(70)

(71)

c. Asimetrik vadi

Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur.

(72)

d. Kanyon vadi

Yatay tortul tabakaların bulunduğu yerlerde akarsular, yataklarını derine doğru aşındırarak

kanyon vadi adı

(73)

d. Kanyon vadi

(74)

e. Geniş tabanlı vadi

Akarsular, eğimin azaldığı yerde yatağını yana

doğru

aşındırarak

geniş

tabanlı

vadileri

(75)

2. Çağlayan ve Çavlan

Akarsular yataklarındaki gevşek malzemeleri çabuk, sert ve dirençli kısımları daha geç aşındırırlar. Böylece çağlayan ya da çavlan(şelale) oluşur.

75

(76)

2. Çağlayan ve Çavlan

Ülkemizdeki en tanınmışları,

Manavgat Çağlayanı ile

Düden, Muradiye ve

Gürlevik şelaleleridir.

Muradiye-Van

(77)

3. Dev kazanı

Çağlayanlarda yüksekten düşen suların çarptığı

yeri

aşındırmasıyla

oluşmuş

çukurluklara

dev kazanı denir.

(78)

3. Dev kazanı

(79)

4. Peribacası

Volkanik bölgelerde bulunan tüflerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peri bacaları meydana gelir.

Bazı peri bacalarının üzerinde sert kayaçlardan oluşan şapka görünümlü kısımlar bulunur.

(80)

4. Peribacası

(81)

4. Peribacası

(82)

5. Kırgıbayır (Badlands)

Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel

sularının bitki

örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar.

(83)

5. Kırgıbayır (Badlands)

(84)

(85)

6. Plato

Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan

geniş düzlükler PLATO olarak adlandırılır.

(86)

(87)

7. Peneplen (Yontukdüz)

Akarsuların aşındırmasının son safhasında

ortaya çıkan, deniz seviyesinde hafif dalgalı

düzlüklerdir.

(88)

(89)

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için;

Yatak eğimin azalması Akarsu akış hızının azalması,

Suyun miktarının azalması, Akarsu yükünün artması,

89

(90)

Akarsu Birikim Şekilleri

AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ BİRİKİNTİ KONİSİ BİRİKİNTİ YELPAZESİ

DAĞ ETEĞİ OVASI DAĞ İÇİ OVASI

(91)

1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi

• Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları

materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler. Bunlara BİRİKİNTİ KONİSİ denir.

• Birikinti konisinin genişlemesi ile birikinti yelpazesi

oluşur.

(92)

(93)

2. Dağ Eteği Ovası

Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana

gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla

yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu

oluşan ovalardır.

(94)

(95)

3. Dağ İçi Ovası

(96)

4. Taban Seviyesi Ovası

Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır. Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler. Böyle oluşan düzlüklere TABAN

(97)

5. Delta Ovaları

Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir.

(98)

(99)

5. Delta Ovaları

(100)

Akarsu yükünün fazla olması, Kıyının sığ olması,

Kıyıda güçlü akıntıların olmaması, Gel - git genliğinin az olması gereklidir.

(101)

6. Irmak Adası

Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği

yerlerde, taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük

adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara IRMAK

ADASI(kum adacıkları) denir.

(102)

(103)

(104)

1. Menderes (Büklüm)

(105)

1. Menderes (Büklüm)

(106)

Menderesler oluşturan bir akarsuyun;

(107)

2. Taraça (Seki)

(108)

(109)

Mehmet Ali ERCAN

Balıkesir Merkez G.M.Bolluk Anadolu Lisesi Coğrafya Öğretmeni

Mehmet Ali ERCAN

Balıkesir Merkez G.M.Bolluk Anadolu Lisesi

www.cografyakulubu.com www.cografya.biz

(110)

(111)

(112)

Karstik yapının saf olması,

Suyun bol bulunması,

(113)

(114)

(115)

(116)

(117)

(118)

(119)

Dolin

(120)

(121)

(122)

(123)

123

(124)

(125)

(126)

(127)

Mağara

(128)

(129)

(130)

(131)

(132)

(133)

(134)

(135)

135

(136)

(137)

(138)

(139)

(140)

(141)

(142)

(143)

(144)

(145)

Vadi Buzulu

145

(146)

(147)

Sirk Buzulu

147

(148)

(149)

149

(150)

(151)

Örtü Buzulu

151

(152)

(153)

BUZUL AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

(154)

(155)

Hörgüç Kaya

155

(156)

(157)

Sirk Buzulu

157

(158)

(159)

Sirk Gölü

(160)

(161)

161

(162)

(163)

Drumlin

163

(164)

(165)

165

(166)

(167)

(168)

(169)

(170)

(171)

(172)

(173)

(174)

(175)

Falez (Yalıyar)

175

(176)

(177)

Aşınım Düzlüğü (Abrazyon

Platformu)

177

(178)

(179)

Mağara ve Köprüler

(180)

(181)

(182)

(183)

Kıyı Okları ve Setleri

183

(184)

(185)

Tombolo

185

(186)

(187)

(188)

(189)

189

(190)

(191)

Kıyı Kumsalları (Plajlar)

191