cografyahocasi.com
KARSTİK ARAZİLERDE OLUŞAN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde karstik şekil kavramını, karstik arazilerde oluşan aşınım ve birikim şekillerinin özelliklerini öğreneceksiniz.
Kazanım: 10.1.6. Dış kuvvetleri yer
şekillerinin oluşum sürecine etkileri
açısından açıklar.
Yer altındaki gözenek ve boşluklarda bulunan yer altı suları, yüzey suları ile birlikte doğada bulunan kalker (kireç taşı), kaya tuzu, jips (alçı taşı), tebeşir, dolomit vb.
kayaçları eriterek çeşitli şekiller oluşturur. Bu yolla oluşan şekillere karstik şekil, bu şekillerin yoğun olduğu arazilere ise karst topoğrafyası denir.
Karstik şekiller kimyasal çözünme olayı sonucu gerçekleşir.
AŞINIM ŞEKİLLERİ
BİRİKİM ŞEKİLLERİLapya Dolin Uvala Polye Obruk
Sarkıt Dikit Sütun
KARSTİK ŞEKİLLER
Mağara
Traverten
KARSTİK AŞINIM ŞEKİLLERİ
LAPYA
Lapyalar, karstik şekillerin
en küçüğüdür. Kar ve
yağmur sularının etkisiyle
kayaçların çözünmesi
sonucu oluşan kaya
yüzeyindeki yarıntılardır.
Lapyaların derinlikleri birkaç
santimetre ile birkaç metre
arasında değişir.
DOLİN
Dolinler, yüzeyde erime
veya çökme sonucu
oluşmuş ve derinliği
birkaç metre arasında
değişen çukurlardır.
UVALA
Dolinlerin birleşmesiyle
uvala adı verilen daha
büyük çukurlar oluşur.
POLYE
Polyeler, karstik şekillerin
en büyükleridir. Dolin ve
uvalaların genişleyip
birleşmesiyle oluşan
daha geniş çukurlardır.
Polyelere karstik ova ya da gölova denir.
Tabanı kuru olan polyeler, karstik
yörelerdeki başlıca tarım alanlarıdır.
OBRUK
Obruklar, yer altı
mağaralarının tavanlarının
çökmesiyle oluşan doğal
çukurlardır. Obruklardan
bazıları suyla dolarak göl
hâline gelmiştir.
Obruklardan bazılarının derinlikleri 300 metreyi bulmaktadır.
MAĞARA
Karstik bölgelerde yer altına sızan sular buralarda aşındırma faaliyetlerine devam eder.
Aşındırmanın zaman içerisinde
ilerlemesiyle mağara adı
verilen boşluklar oluşur.
Mağaraların uzunlukları birkaç metre ile onlarca kilometre arasında değişir. Derinlikleri ise yüzlerce metreyi bulabilmektedir. Mağaraları birbirine bağlayan boşluklara galeri adı verilir.
KARSTİK BİRİKİM ŞEKİLLERİ
SARKIT, DİKİT ve SÜTUN
Yer altı mağaralarının tavanlarından sızan sudaki kalsiyum karbonatın üst üste birikerek aşağı doğru uzaması sonucu sarkıt, aşağıya damlayan sudaki kalsiyum karbonatın aşağıda birikerek yukarıya doğru uzaması sonucu dikit oluşur.
Sarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesiyle sütun oluşur.
Sarkıt
Dikit
Sütun
TRAVERTEN
Yer altı sularının içinde fazla
miktarda kalsiyum karbonat
bulunuyorsa bu suların yüzeye
çıkmasıyla karbondioksit açığa
çıkmakta, kalsiyum karbonat
ise çökelmektedir. Çökelen bu
materyaller basamak şeklindeki
travertenleri oluşturmaktadır.
Traverten
Traverten Sarkıt Sütun
Dikit
Obruk
Yer altı mağarası
Dolin Uvala
Lapya
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
Yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluşan doğal çukurlara
……… adı verilir.
Dolinlerin birleşmesiyle ……….. adı verilen daha büyük çukurlar oluşur.
……… karstik aşınım şekillerinin en küçüğüdür.
Mağaralardaki sarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesiyle ………. oluşur.
Kolay çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde oluşan şekillere ... şekiller denir.karstik
sütun
Lapya
uvala
obruk
BOŞLUK DOLDURMA
Yer altı suları ile yüzey suları kalker (kireç taşı), kaya tuzu, jips (alçı taşı), tebeşir, dolomit vb. kayaçları eriterek karstik şekilleri oluşur.
Yer altı mağaralarının tavanlarından sızan sudaki kalsiyum karbonatın üst üste birikerek aşağı doğru uzaması sonucu dikit oluşur.
Mağaraları birbirine bağlayan boşluklara düden adı verilir.
Karstik aşınım şekillerinin en geniş alanlısı polyedir.
Travertenlerin oluştuğu yerlere karstik ova ya da gölova denir.
DOĞRU-YANLIŞ
1) Yukarıda oluşum süreci gösterilen ve yağmur sularının kalkeri eritmesiyle oluşan yer şekli aşağıdakilerden hangisidir?
A) Lapya
B) Dolin
C) Uvala
D) Polye
E) Dikit
2) Kalker, jips ve kaya tuzundan oluşan kayaçlarda suların etkisiyle çözülmeler meydana gelir ve karstik şekiller oluşur.
I. Düden
II. Menderes III. Dev kazanı IV. Lapya
V. Polye
Buna göre; yukarıda verilen yer şekillerinden hangilerinin karstik oluşumlu olduğu söylenemez?
A) I - II
B) I - III
C) II - III
D) III - IV
E) II - IV
3) Çözünebilen kayaçların yaygın olduğu bir arazi hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Mağara şekillerine rastlanır.
B) Tarımsal verimliliği yüksektir.
C) Yer altı sularının kireç oranı yüksektir.
D) Yerüstü suları kolaylıkla derinlere sızabilirler.
E) Çöküntü depremlerinin yaşanma olasılığı yüksektir.
I. Yeryüzüne çıkan suların bünyesindeki kalsiyum karbonatın çökelmesiyle oluşan yer şekilleridir.
II. Birden fazla karstik mağaranın birleşmesiyle oluşan yer şekilleridir.
III. Birkaç uvalanın birleşmesi ile oluşan karstik aşınım şekillerindendir.
4) Yukarıda oluşumu hakkında bilgi verilen karstik şekiller sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) Polye - Dolin - Mağara
B) Sarkıt - Traverten - Obruk C) Lapya - Dolin - Galeri
D) Traverten - Galeri - Polye
E) Uvala - Sarkıt - Polye
5) Görselde verilen yer şekilleri aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
A B C
A) Sarkıt Dolin Lapya B) Düden Galeri Polye C) Sarkıt Dikit Sütun
D) Traverten Dikit Sütun E) Düden Sarkıt Obruk
KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10 Ders Kitabı, 2019
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ Mutlu KARAKOÇ Nurullah BALŞEN
Tolga PEKTAŞ İsmail ÖZDOĞAN
GÜN Yayınları Coğrafya 10, 2019
Yazarlar
Mehmet BARANAYDIN Yusuf AYDIN
Gülten TEKBAŞ
